Verbazingwekkende ’stofzuigers’ van de zee

Door een Ontwaakt!-medewerker op Fiji

Ze „schuiven over de bodem met de snelheid van de kleine wijzer van een klok, of banen zich al slurpend een weg door de vette organische modder. Ze komen overal voor: van gebieden die bij eb droogvallen, tot de diepste diepten van de oceaan. Terwijl ze zich langzaam als een miniatuurkudde gnoes over de diepzeevlakten voortbewegen, voeden ze zich met de rijke organische sneeuw die naar beneden is komen dwarrelen.” — Philip Lambert, conservator van het Royal British Columbia Museum.

U BENT misschien verbaasd dat iemand zo lyrisch doet over de eenvoudige zeekomkommer, een dier dat weleens beschreven is als „een soort rubberachtige worst zonder kop”. Zou het kunnen zijn dat er meer over de zeekomkommer te zeggen valt dan we op het eerste gezicht zouden denken?

Productieve types

Zeekomkommers zijn naar verluidt verwant aan zeesterren en zee-egels. Hoewel ze veel weg hebben van naakte zeeslakken verschillen ze er toch behoorlijk van. Tot nu toe zijn er ruim 1100 zeekomkommersoorten gedetermineerd. Daarvan zien vele, inclusief de eetbare soorten, er nogal saai uit. Andere hebben de wonderlijkste versieringen. Die hebben met hun vele soorten huiduitstulpingen veel weg van wratachtige komkommers.

Sommige zeekomkommers zijn microscopisch klein, terwijl andere wel zo’n vijf meter lang kunnen worden. De meeste zijn echter tussen de tien en dertig centimeter lang. Zeekomkommers vertegenwoordigen naar schatting ruim 90 procent van alle dieren die op een diepte van achtduizend meter leven en zijn daarmee in sommige oceaanslenken de meest voorkomende organismen. Hoewel de meeste zeekomkommers op de zeebodem leven, kunnen enkele diepwatersoorten zwemmen.

Zeekomkommers worden in alle wereldzeeën aangetroffen, waar ze zich rustig te goed doen aan organisch slijk. Net als groepjes stofzuigers reinigen ze de modder en drab op de zeebodem door grote hoeveelheden bezinksel naar binnen te werken, de organische stoffen eruit te filteren en in hun kielzog schoon zand achter te laten. Op één hectare koraalrif leven soms wel tweeduizend zeekomkommers.

Het voedsel van zeekomkommers bestaat uit microscopische organismen en slib dat op de zeebedding  ligt of in de stroom voorbijkomt. Ze gebruiken zo’n dertig veerachtige tentakels met aan de toppen speciale zenuwuiteinden om voedseldeeltjes te zoeken en te pakken. Elke tentakel wordt ’afgelikt’ voordat er verder wordt gezocht.

Sommige zeekomkommersoorten fungeren als ’gastheren’ die ’gasten’ ontvangen. Die gasten zijn vissen en andere dieren die in het darmkanaal van de gastheer leven en ’s nachts te voorschijn komen om zich te voeden. Hiertoe behoren 27 soorten parelvissen uit de naaldvissenfamilie (Carapidae). Bij gevaar zullen ze zich snel in hun schuilplaats terugtrekken. Het is bekend dat ze zich soms voeden met de voortplantingsorganen en waterlongen (ademhalingsorganen) van hun gastheer. Daar heeft deze echter geen hinder van omdat verloren gegaan weefsel weer kan aangroeien.

Vindingrijk bij gevaar

Zeekomkommers verdienen duidelijk meer dan een vluchtige blik als u ze bij een volgend bezoek aan zee mocht tegenkomen. Maar wees gewaarschuwd! Als ze zich bedreigd voelen, hebben deze ’stofzuigers’ van de zee een reeks verbluffende trucs achter de hand. Sommige zeekomkommers stoten bijvoorbeeld een hoeveelheid lange kleverige draden uit waarin roofvijanden vast komen te zitten of waardoor die worden afgeleid. Omdat die kleverige stof snel hard wordt, zit er voor onfortuinlijke mensen die de stroperige slierten tegen zich aan hebben gekregen, niet veel anders op dan het haar op die plek af te scheren.

 Andere zeekomkommers produceren een gif dat holothurine heet. Deze stof is voor veel vissoorten dodelijk. Bij mensen is het gevaarlijk voor de ogen en zal het in veel gevallen huiduitslag veroorzaken, maar verder lijkt het onschadelijk. Generaties lang hebben eilandbewoners de stof gebruikt om vissen te vergiftigen, te doden of te verdoven voor de vangst, en het is ook een effectief afweermiddel tegen haaien. Onderzoek wijst erop dat er uit de gifstoffen die door zeekomkommers worden aangemaakt, mogelijk geneesmiddelen voor kanker en infectieziekten ontwikkeld kunnen worden. Beoefenaars van alternatieve geneeskunde hebben allerlei zeekomkommerextracten gebruikt om artritis te behandelen, kraakbeen te herstellen en de bloeddruk te verlagen. De dieren worden ook verwerkt in voedingssupplementen.

Maar de zeekomkommer heeft nog een verrassing achter de hand als er ernstig gevaar dreigt, namelijk een reactie die wel een heel unieke vorm van zelfverdediging genoemd kan worden. Als men probeert een zeekomkommer te verplaatsen, zal hij zichzelf binnenstebuiten keren — dat wil zeggen, hij zal letterlijk zijn zijkanten openscheuren en zijn ingewanden uitstoten. Verbijsterd door deze schokkende en overdreven reactie vraagt u zich misschien af wat u hebt gedaan om het arme dier zo afschuwelijk aan zijn eind te laten komen! Maar maakt u zich geen zorgen. U hebt hem waarschijnlijk niet van het leven beroofd. Maar u bent wel getuige geweest van een buitengewone ontsnappingsmethode. Binnen een paar weken zullen bij dit veerkrachtige dier weer nieuwe ingewanden zijn aangegroeid!

Nog steeds in trek

Er wordt in tropische en gematigde streken al heel lang op zeekomkommers gevist. Sommige duikers zullen voor een grotere vangst zelfs hun leven wagen. Het grootste deel van de vangst is al eeuwenlang bestemd voor China en andere delen van Oost-Azië. De zeekomkommers worden voor de verkoop in zout water gekookt, van ingewanden ontdaan, gerookt en in de zon gedroogd. Tegenwoordig zijn er ook diepvrieszeekomkommers te koop.

Zal er ooit een zeekomkommer op uw bord belanden? Wie weet. Hoewel hij een komkommer wordt genoemd, zult u hem waarschijnlijk niet in een salade tegenkomen. Als een zeekomkommer eenmaal is gekookt, is hij geleiachtig en bijna doorzichtig. Hij wordt gebruikt als bindmiddel en smaakstof in soepen. Op Fiji worden plaatselijke variëteiten volgens een traditioneel recept klaargemaakt met kokosroom, en dat levert een visachtig, smakelijk gerecht op waar stevig op gekauwd moet worden.

Kortom, deze onopvallende en rustige dieren die zo veel presteren, zijn veel meer dan een lekker gerecht. We zijn de zeekomkommers beslist dank verschuldigd voor hun onophoudelijke schoonmaakactiviteiten die ervoor zorgen dat onze zeeën gezond blijven. Wat u ook van deze verbluffende ’stofzuigers’ van de zee vindt, ze loven in stilte Degene die ze heeft gemaakt! — Psalm 104:24, 25.

 [Kader/Illustraties op blz. 24]

Bijzonderheden van zeekomkommers

▪ Het ademhalingsstelstel van de zeekomkommer verschilt nogal van wat wij normaal zouden vinden. Via de ingewanden wordt water opgezogen, en door de wanden van twee boomachtige ademhalingsorganen wordt zuurstof opgenomen. Sommige diepzeesoorten gebruiken hun hele lichaamsoppervlak om zuurstof op te nemen. Enkele soorten ademen zelfs door de huid van hun voetjes.

▪ Zeekomkommers danken hun karakteristieke komkommerachtige uiterlijk aan het feit dat ze kalklichaampjes hebben in plaats van botten. Door een elektronenmicroscoop is te zien dat de kalklichaampjes prachtige vormen hebben: wiel-, anker- en haakvormige uitsteeksels, ingebed in het huidoppervlak dat daardoor een leerachtige structuur krijgt. Deze ingewikkelde, minuscule kristallen van calciumcarbonaat hebben kenmerken die uniek zijn voor elke soort en zijn daarom nuttig om ze te kunnen identificeren.

▪ Zeekomkommers verplaatsen zich hydraulisch. Honderden holle buisvoetjes (podions) die door een watervaatstelsel met kleppen worden aangedreven, bewegen synchroon. Door het uitzetten en vervolgens samentrekken van blaasjes, wordt er water in de voetjes geperst zodat ze zich in de juiste volgorde kunnen uitstrekken en zo voor de gewenste beweging kunnen zorgen.

▪ Voortplanting vindt gewoonlijk plaats door uitwendige bevruchting, waarna de vrij rondzwemmende embryo’s zich op de zeebodem vestigen. Van sommige soorten is echter bekend dat ze een drastischer methode gebruiken: ze scheuren zichzelf letterlijk dwars doormidden. Verbazingwekkend genoeg groeien de ontbrekende lichaamsdelen weer aan. Deze methode van ongeslachtelijke voortplanting vergt een aanzienlijke reorganisatie van de weefsels in elk van de gescheurde delen.

[Verantwoording]

From top to bottom: Courtesy Bruce Carlson, Georgia Aquarium; courtesy of UC Museum of Paleontology, www.ucmp.berkeley.edu; © Houseman/BIODIDAC; Ocean Sky Diving, Hong Kong

[Illustratie op blz. 23]

Zeekomkommer stoot kleverige verdedigingsdraden uit

[Illustratie op blz. 23]

Wratachtige zeekomkommer

[Illustratie op blz. 23]

Zeekomkommer met een tentakel in zijn mond

[Illustraties op blz. 25]

Zeekomkommer met kokosroom, volgens traditioneel Fijisch recept

[Illustratieverantwoording op blz. 22]

http://www.JohnHarveyPhoto.com

[Illustratieverantwoording op blz. 23]

Top inset: © David Wrobel/Visuals Unlimited; background: © Phillip Colla/SeaPics.com; bottom left: © Doug Perrine/SeaPics.com