Alcoholmisbruik en gezondheid

„Santé!” „Salute!” „Za vasje zdorovje!” „Chuc suc khoe!” Of het nu in Frankrijk, Italië, Rusland of Vietnam is, overal klinkt er als vrienden gezamenlijk drinken een variant van „Gezondheid!” Maar paradoxaal genoeg drinken wereldwijd miljoenen mensen zich het graf in.

PROBLEMATISCH alcoholgebruik kent verschillende vormen, waaronder riskant gebruik, schadelijk gebruik en afhankelijkheid. Riskant gebruik, zoals gedefinieerd door de Wereldgezondheidsorganisatie, is „een patroon van alcoholgebruik dat het risico in zich draagt van schadelijke consequenties”, fysiek, mentaal of sociaal. Onder andere is dat het drinken van meer dan de door gezondheidsautoriteiten aanbevolen of bij de wet opgelegde limieten. Schadelijk gebruik, ook alcoholmisbruik genoemd, betreft drinken dat al voor fysieke of mentale schade  zorgt maar nog niet tot afhankelijkheid geleid heeft. Afhankelijkheid is beschreven als „een verlies van controle zodat men zich niet van drinken kan onthouden”. Een persoon die afhankelijk is van alcohol hunkert naar alcohol, blijft drinken ondanks allerlei door de alcohol veroorzaakte problemen en lijdt aan onthoudingsverschijnselen wanneer hij zijn alcohol ontbeert.

Ongeacht uw leeftijd, geslacht of nationaliteit, u bent niet gevrijwaard voor de gevaren van riskant drinken. Wat doet alcohol nu precies met het lichaam? Wat zijn de gezondheidsrisico’s van te veel drinken? En wat wordt algemeen als een veilig niveau van alcoholgebruik beschouwd?

Gevaarlijk voor de geest

Ethanol, de chemische verbinding die in de meeste alcoholische dranken aanwezig is, is een neurotoxine — dat wil zeggen, een stof die het zenuwstelsel schade kan toebrengen of het kan verwoesten. Iemand die dronken is, lijdt feitelijk aan een vorm van vergiftiging. In grote hoeveelheden veroorzaakt ethanol een coma en de dood. Zo zorgt de in Japan onder studenten bestaande praktijk van ikkinomi, het ’achteroverslaan’ oftewel achter elkaar uitdrinken van een glas met alcoholische drank, ieder jaar voor doden. Het lichaam is in staat ethanol in onschadelijke stoffen om te zetten, maar dit gebeurt niet onmiddellijk. Wordt er gedronken in een hoger tempo dan het lichaam aankan, dan gaat de toenemende hoeveelheid ethanol een nadelige invloed uitoefenen op de hersenfuncties. Hoe dan wel?

Spraak, gezichtsvermogen, coördinatie, denken en gedrag hangen allemaal samen met een ongelooflijk complexe reeks chemische reacties in de sleutelcellen van het brein, de neuronen. De aanwezigheid van ethanol verandert deze reacties door onderdrukking of versterking van de rol van bepaalde neurotransmitters — chemische verbindingen die signalen van neuron naar neuron doorgeven. De informatiestroom in het brein wordt dus veranderd, waardoor het brein niet meer normaal kan functioneren. Daarom krijgt iemand wanneer hij te veel drinkt, problemen  met praten: hij krijgt een ’dikke tong’. Hij gaat ook minder scherp zien, zijn bewegingen worden trager en zijn gedrag wordt ongeremder — de gebruikelijke symptomen van dronkenschap.

Bij langdurige blootstelling aan alcohol gaat de chemische activiteit in de hersenen zich aanpassen om het giftige effect van ethanol tegen te gaan en normale zenuwfuncties te handhaven. Dit leidt tot tolerantie, waarbij dezelfde hoeveelheid alcohol minder effect heeft dan eerder het geval zou zijn geweest. Afhankelijkheid treedt op wanneer het brein zich zo aan de aanwezigheid van alcohol heeft aangepast dat het niet meer goed kan functioneren zonder alcohol. Het lichaam hunkert naar alcohol om het chemische evenwicht te handhaven. Wanneer de persoon het zonder alcohol moet stellen, is zijn hersenchemie totaal ontregeld en beginnen er onthoudingsverschijnselen op te treden, zoals angstigheid, beven en zelfs stuipen.

Behalve tot veranderingen in de hersenchemie kan alcoholmisbruik ook leiden tot atrofie en vernietiging van hersencellen, waardoor zelfs de structuur van de hersenen verandert. Hoewel stoppen met drinken een gedeeltelijk herstel mogelijk maakt, schijnt een deel van de schade onomkeerbaar, wat zijn uitwerking heeft op het geheugen en andere cognitieve functies. Schade aan het brein volgt niet alleen bij langdurige blootstelling aan alcohol. Onderzoek lijkt uit te wijzen dat zelfs betrekkelijk korte periodes van alcoholmisbruik schadelijk kunnen zijn.

Leverziekte en kanker

De lever speelt een uiterst belangrijke rol in het verwerken van voedsel, het bestrijden van infecties, het reguleren van de bloedstroom en het uit het lichaam verwijderen van giftige stoffen, met inbegrip van alcohol. Langdurige blootstelling aan alcohol schaadt de lever in drie fases. In de eerste fase vertraagt de afbraak van ethanol de vertering van vetten, zodat die zich in de lever ophopen. Dit wordt steatose of leververvetting genoemd. Mettertijd ontstaat een chronische leverontsteking, hepatitis. Alcohol kan rechtstreeks hepatitis veroorzaken, maar schijnt ook de weerstand van het lichaam tegen hepatitis-B- en hepatitis-C-virussen te verlagen. * Als er niets tegen wordt ondernomen,  bewerkt de ontsteking dat cellen openspringen en sterven. Deze schade wordt nog verergerd doordat alcohol het natuurlijke proces van geprogrammeerde celdood, of apoptosis, in werking schijnt te zetten.

De laatste fase is cirrose. De kwaadaardige cyclus van voortdurende ontstekingen en vernietiging van cellen veroorzaakt een onomkeerbare littekenvorming. Uiteindelijk wordt de lever klonterig, in plaats van zijn sponsachtige structuur te behouden. Ten slotte verhindert littekenweefsel de normale stroom van het bloed, wat tot leverfalen en de dood leidt.

De uitwerking van alcohol op de lever heeft nog een ander verraderlijk aspect — de lever zal het lichaam minder goed kunnen verdedigen tegen het effect van kankerverwekkende stoffen. Niet alleen kan zich makkelijker leverkanker ontwikkelen, maar alcohol verhoogt ook in sterke mate de kans op kanker in mond, keelholte, strottenhoofd en slokdarm. Bovendien maakt alcohol het slijmvlies in de mond makkelijker doordringbaar voor carcinogene stoffen in tabak, wat het risico voor rokers verhoogt. Vrouwen die dagelijks drinken, lopen een groter risico borstkanker te krijgen. Volgens één onderzoek lag dat risico voor degenen die drie of meer alcoholische consumpties per dag gebruikten, 69 procent hoger dan voor niet-drinkende vrouwen.

Vergiftigde baby’s

Een bijzonder tragisch gevolg van alcoholmisbruik is het effect op de ongeborenen. „Alcohol is veel schadelijker voor de zich ontwikkelende foetus dan enige andere drug”, bericht de International Herald Tribune. Wanneer een zwangere vrouw drinkt, drinkt het kind dat zich in haar ontwikkelt ook, en het toxische effect van alcohol is vooral in deze beginfase van de foetus verwoestend. Alcohol veroorzaakt irreversibele schade aan het centrale zenuwstelsel van de foetus. Neuronen vormen zich niet op de goede manier. Cellen gaan kapot. Andere cellen komen op de verkeerde plaats terecht.

Het gevolg, foetaal alcoholsyndroom (FAS), is de voornaamste oorzaak van geestelijke achterstand bij pasgeborenen. Moeilijkheden waarmee FAS-kinderen te maken krijgen, zijn onder andere een vermindering van verstandelijke vermogens, taalproblemen, vertraagde ontwikkeling, gedragsstoornissen, trage groei, hyperactiviteit, en aantasting van het gehoor- en gezichtsvermogen. Veel FAS-baby’s worden ook geboren met karakteristieke vervormingen van het gezichtje.

Bovendien kunnen ook kinderen van wie de moeder tijdens de zwangerschap slechts met mate alcohol gebruikte, al bepaalde gebreken vertonen, zoals gedragsproblemen en leerstoornissen. „Je hoeft geen alcoholiste te zijn om je  baby te schaden”, zegt Ann Streissguth, die zich als hoogleraar aan de Universiteit van Washington bezighoudt met het effect van alcohol en drugs op de foetus. „Het volstaat al dat er alcohol gedronken wordt tijdens de zwangerschap.” In een rapport van het Franse Nationale Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek, getiteld Alcool — Effets sur la santé, wordt opgemerkt: „De opname van alcohol is gedurende de hele zwangerschapsperiode schadelijk, en er is nooit een veilige grens vastgesteld waaronder geen risico aanwezig zou zijn.” Bijgevolg is het voor vrouwen die zwanger zijn of een zwangerschap plannen waarschijnlijk het verstandigste totaal geen alcohol te drinken. *

Veilig drinken

De lijst van tot dusver genoemde gezondheidsrisico’s is beslist niet compleet. In 2004 werd er in een artikel in het tijdschrift Nature op gewezen dat ’zelfs kleine hoeveelheden alcohol het risico van letsel doen toenemen en de kans op het ontwikkelen van zo’n zestig ziekten duidelijk verhogen’. Wat is dan, in dat licht bezien, veilig drinken? Over de hele wereld zijn er miljoenen die veilig weten te genieten van zo nu en dan wat alcohol. De sleutel tot een goede gezondheid is matigheid. Maar wat is matigheid? De meeste mensen zullen hun persoonlijke alcoholconsumptie matig vinden en misschien redeneren dat zolang ze niet dronken worden en ook niet van alcohol afhankelijk zijn, er niets aan de hand is. Niettemin zit in Europa één op de vier mannen met zijn alcoholgebruik op een niveau dat als riskant wordt beschouwd.

Verscheidene bronnen definiëren matig alcoholgebruik als 20 gram zuivere alcohol, oftewel twee standaardconsumpties, per dag voor mannen en 10 gram, één consumptie, voor vrouwen. Als „redelijke grenzen” geven Franse en Britse gezondheidsautoriteiten drie consumpties per dag voor mannen en twee voor vrouwen in overweging. Het Amerikaanse Nationale Instituut voor Alcoholmisbruik en Alcoholisme doet verder nog de aanbeveling dat ’mensen van 65 en ouder hun alcoholgebruik beperken tot één consumptie per dag’. * Een feit is echter dat we allemaal anders reageren op alcohol. In sommige gevallen kunnen zelfs deze lagere grenzen nog te hoog liggen. Zo wordt bijvoorbeeld aangevoerd dat ’matige hoeveelheden alcohol schadelijk kunnen zijn voor mensen met stemmings- en angststoornissen’ (10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health). Leeftijd, medische geschiedenis en lichaamsgestel zijn factoren die in aanmerking genomen moeten worden. — Zie het kader „Het risico beperken”.

Welke hulp is er beschikbaar voor degenen die te veel drinken? Het volgende artikel zal deze vraag beantwoorden.

[Voetnoten]

 [Kader/Illustraties op blz. 5]

EENTJE VOOR ONDERWEG?

Beperkingen ten aanzien van rijden onder invloed zijn er al bijna zo lang als er auto’s zijn. Het eerste land dat hier een wet voor opstelde, was Denemarken, in 1903.

Bij drinken op een lege maag bereikt de alcohol in uw bloed binnen een half uur na inname het hoogste niveau. En anders dan velen denken, helpt noch koffie drinken, noch even wat frisse lucht happen, noch een beetje beweging om weer nuchter te worden. Het enige wat het effect van alcohol op uw lichaam zal verminderen, is het verstrijken van tijd. En besef ook dat het niet uitmaakt of u wijn, bier of sterkedrank neemt: de hoeveelheid alcohol in een standaardconsumptie is dezelfde. *

Zelfs geringe hoeveelheden alcohol kunnen uw rijvaardigheid aantasten. Alcohol is van invloed op uw gezichtsvermogen. Verkeersborden lijken kleiner. Het perifere gezichtsvermogen alsook het vermogen om afstanden in te schatten en op verre objecten te focussen wordt minder. Het verwerken van informatie, de reflexen en de coördinatie worden trager.

Als u een ongeluk krijgt na te hebben gedronken, zal uw letsel waarschijnlijk ernstiger zijn dan wanneer u nuchter was geweest. Bovendien worden uw kansen op het overleven van een eventuele spoedoperatie kleiner vanwege de uitwerking van alcohol op het hart en de bloedsomloop. „In tegenstelling tot wat algemeen gedacht wordt, betreft de meerderheid van de alcoholgerelateerde sterfgevallen dan ook de dronken bestuurders zelf”, zo wordt opgemerkt in een rapport van het Franse Nationale Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek. Gezien de gevaren worden in het rapport de volgende aanbevelingen gedaan:

▪ Rij niet na gedronken te hebben.

▪ Stap niet in een auto waarvan de bestuurder heeft gedronken.

▪ Laat vrienden of ouders niet achter het stuur gaan zitten als ze onder invloed zijn.

[Voetnoot]

[Illustraties]

Deze drankjes bevatten ongeveer dezelfde hoeveelheid alcohol

Een biertje (330 ml en 5% alcohol)

Een glaasje sterkedrank (whisky, gin, wodka) (40 ml en 40% alcohol)

Een glas wijn (140 ml en 12% alcohol)

Een likeurtje (70 ml en 25% alcohol)

[Kader op blz. 6]

ALCOHOLAFHANKELIJKHEID — ZIT HET IN DE GENEN?

In een poging een behandeling voor alcoholisme te vinden, hebben geleerden moeite gedaan te begrijpen welke rol de genen spelen in het ontstaan en de ontwikkeling ervan. Ze hebben inmiddels verscheidene genen ontdekt die van invloed lijken op iemands reactie op alcohol. Genetische factoren zijn echter niet de enige die bepalend zijn voor alcoholisme. Zelfs als mensen een zekere genetische predispositie bezitten, is afhankelijkheid niet onvermijdelijk. Er spelen ook milieufactoren mee. Slecht ouderschap, alcoholmisbruik thuis of bij leeftijdgenoten, conflictsituaties, emotionele problemen, depressiviteit, agressiviteit, sensatiezucht, een hoge weerstand tegen de effecten van alcohol, of verslaving aan een andere drug zijn allemaal genoemd als risicofactoren. Al dit soort zaken, en er zijn er nog meer, openen de weg voor afhankelijkheid.

[Kader/Illustratie op blz. 6]

FRANKRIJK:

Onderzoeken leiden tot schattingen dat het aantal mensen dat te veel drinkt zo’n vijf miljoen bedraagt, van wie tussen de twee en drie miljoen een alcoholafhankelijkheid hebben

NIGERIA:

Volgens de in Lagos verschijnende krant Daily Champion ’zijn meer dan 15 miljoen Nigerianen alcoholist’ — dat is bijna 12 procent van de bevolking

PORTUGAL:

Dit land kent een van de hoogste consumptieniveaus van zuivere alcohol per hoofd van de bevolking. Tien procent lijdt aan „ernstige alcoholgerelateerde handicaps”, bericht Público, een krant in Lissabon

VERENIGDE STATEN:

Volgens het 10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health ’beantwoorden bij benadering 14 miljoen Amerikanen — 7,4 procent van de bevolking — aan de diagnostische criteria voor alcoholmisbruik of alcoholisme’

[Kader op blz. 8]

HET RISICO BEPERKEN

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie moet men zich voor een laag risico de volgende beperkingen opleggen. Een laag risico wil niet zeggen geen risico. Individuele reacties op alcohol verschillen.

▪ Niet meer dan twee standaardconsumpties per dag *

▪ Ten minste twee dagen per week niet drinken

In de volgende omstandigheden kunnen zelfs één of twee drankjes al te veel zijn:

▪ Bij het autorijden of bedienen van machines

▪ Bij zwangerschap of borstvoeding

▪ Bij het gebruik van bepaalde medicijnen

▪ Bij bepaalde aandoeningen

▪ Als iemand geen controle heeft over zijn drinken

[Voetnoot]

[Verantwoording]

Bron: Brief Intervention for Hazardous and Harmful Drinking

[Kader/Illustratie op blz. 9]

ALCOHOL — GOED VOOR HET HART?

Geleerden vermoeden dat chemische verbindingen in rode wijn (polyfenolen) een andere verbinding onderdrukken die bloedvaten doet vernauwen.

Bovendien wordt alcohol in het algemeen in verband gebracht met hogere gehalten aan zogeheten goede cholesterol. Ook breekt alcohol stoffen af die bloedstolsels kunnen veroorzaken.

Eventuele gunstige effecten van alcohol lijken zich voor te doen bij het drinken van kleine hoeveelheden in de loop van de week, en niet bij alles ineens op een avondje uit. Het overschrijden van de limiet van twee drankjes per dag is in verband gebracht met een stijging van de bloeddruk, en zwaar drinken verhoogt het risico van een beroerte en kan een vergroting van het hart en een onregelmatige hartslag teweegbrengen. Onmatig drinken veroorzaakt een aantal gezondheidsrisico’s die alle positieve effecten van alcohol op het cardiovasculaire stelsel ruimschoots tenietdoen. Te veel van het goede is, ja, te veel.

[Diagram/Illustratie op blz. 7]

HOE ALCOHOL U KAN SCHADEN

Hersenen

Celverlies, geheugenverlies, depressiviteit, agressief gedrag

Gezichtsvermogen, spraak, coördinatie verslechteren

Kanker van keel, mond, borst, lever

Hart

Spierzwakte, mogelijk hartfalen

Lever

Vervetting, dan vergroting, dan littekens (cirrose)

Andere risico’s

Slecht immuunsysteem, maagzweren, ontsteking van de alvleesklier

Zwangere vrouwen

Risico van misvormde of verstandelijk gehandicapte baby’s

[Illustratie op blz. 8]

„Alcohol is veel schadelijker voor de zich ontwikkelende foetus dan enige andere drug”