De ergste epidemie in de geschiedenis

IN oktober 1918 was de Eerste Wereldoorlog nog aan de gang. Hoewel het einde van de vijandelijkheden in zicht was, werd het nieuws nog steeds gecensureerd. Het was dan ook aan het neutrale Spanje om te melden dat op veel plaatsen een alarmerend aantal burgers ziek werd en stierf. Daardoor kwam de ziekte voor altijd bekend te staan als de Spaanse griep.

De pandemie * begon in maart 1918. Veel onderzoekers zeggen dat de ziekte voor het eerst opdook in de Amerikaanse staat Kansas. Vandaar hebben soldaten de ziekte kennelijk meegenomen naar Frankrijk. Na een extreme toename in het aantal mensen dat aan griep overleed, leek tegen juli 1918 het ergste voorbij te zijn. De artsen hadden toen geen vermoeden dat de pandemie alleen maar sterker zou terugkomen en dan nog dodelijker zou zijn.

Toen er op 11 november 1918 een eind kwam aan de Eerste Wereldoorlog, heerste er overal blijdschap. Ironisch genoeg brak bijna gelijktijdig overal op aarde deze verschrikkelijke ziekte uit. Dit angstaanjagende monster ging nu het wereldnieuws beheersen. Maar weinigen die toen leefden hebben er niet mee te maken gekregen en iedereen leefde in doodsangst. Een gerespecteerde autoriteit op het gebied van de griep merkte op: „De levensverwachting in de Verenigde Staten nam in 1918 met tien jaar af.” In welk opzicht was deze ziekte anders?

 Een unieke epidemie

Een bijzonder alarmerend verschil was dat deze griep zo snel toesloeg. Hoe snel? In het recente boek The Great Influenza van John M. Barry wordt een verslag hierover aangehaald: „In Rio de Janeiro stond Ciro Viera Da Cunha, een student medicijnen, op de tram te wachten toen een man hem met een heel normale stem iets vroeg, om vervolgens dood neer te vallen; in Kaapstad (Zuid-Afrika) stapte Charles Lewis op de tram voor een ritje van vijf kilometer naar huis toen de conducteur dood neerviel. Tijdens die rit overleden er in de tram zes mensen, onder wie de bestuurder.” Ze stierven allemaal aan de griep.

Dan was er ook de angst voor het onbekende. Wetenschappers wisten niet hoe de ziekte veroorzaakt werd of hoe ze zich precies verspreidde. Er werden maatregelen getroffen voor de volksgezondheid: schepen in de havens werden in quarantaine gehouden en bioscopen, kerken en andere openbare gebouwen waar mensen samenkwamen werden gesloten. In San Francisco moest de hele bevolking van de overheid mondmaskers dragen. Als iemand in het openbaar zonder masker gesnapt werd, kreeg hij een boete of gevangenisstraf. Maar niets leek te helpen. De maatregelen waren gewoon niet afdoende of kwamen te laat.

Er was ook angst omdat de griep zo willekeurig toesloeg. Om nog steeds niet opgehelderde redenen waren het niet de ouderen die het meest door de pandemie van 1919 getroffen werden; vooral gezonde jonge mensen overleden  eraan. De meeste mensen die aan de Spaanse griep stierven, waren tussen de twintig en de veertig.

Het was bovendien echt een wereldepidemie. Zelfs tropische eilanden ontsprongen de dans niet. Op 7 november 1918 bereikte de griep via een schip West-Samoa, en binnen twee maanden stierf zo’n 20 procent van de 38.302 bewoners. Alle grote landen in de wereld werden erdoor getroffen, met dramatische gevolgen!

Dan was er ook nog de omvang van de plaag. Zo werd Philadelphia (VS) al heel vroeg en bijzonder zwaar getroffen. Tegen het midden van oktober 1918 was er een groot tekort aan doodkisten. „Een fabrikant zei dat hij in twee uur tijd wel vijfduizend kisten kwijt had gekund, als hij ze had gehad. Soms waren er in het lijkenhuis van de stad tien keer zo veel dode lichamen als kisten”, zegt de historicus Alfred W. Crosby.

In een relatief korte tijd had de griep meer mensen van het leven beroofd dan enige andere pandemie in de menselijke geschiedenis. Doorgaans werd het aantal doden wereldwijd op 21 miljoen geschat, maar sommige deskundigen denken nu dat dat aan de lage kant is. Er zijn epidemiologen die zeggen dat het getal dichter bij de vijftig miljoen ligt of misschien zelfs in de buurt van de honderd miljoen! De al eerder genoemde John Barry zegt: „De griep velde in een jaar tijd meer mensen dan er in de Middeleeuwen in honderd jaar aan de Zwarte Dood stierven; er gingen in 24 weken meer mensen aan dood dan er in 24 jaar aan aids zijn gestorven.”

Het is bijna niet te geloven, maar door de Spaanse griep zijn meer Amerikanen omgekomen dan er in beide wereldoorlogen in de strijd gesneuveld zijn. De schrijfster Gina Kolata zegt: „Als er nu zo’n ziekte uitbrak en er verhoudingsgewijs een even groot deel van de Amerikaanse bevolking zou omkomen, dan zouden er 1,5 miljoen Amerikanen overlijden. Dat is meer dan er in een jaar aan hartziekten, kanker, beroerten, chronische longaandoeningen, aids en Alzheimer bij elkaar sterven.”

Kort gezegd was de Spaanse griep de meest verwoestende pandemie in de menselijke geschiedenis. Welke hulp bood de wetenschap?

De wetenschap stond machteloos

Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog had de medische wetenschap schijnbaar grote vooruitgang geboekt in het bestrijden van ziekten. Ook tijdens de oorlog waren artsen er heel trots op dat ze erin slaagden de gevolgen van infectieziekten terug te dringen. In The Ladies Home Journal stond indertijd dat er in Amerikaanse huizen niet langer een kamer nodig was waar de doden opgebaard konden worden. Er werd voorgesteld zulke ruimten voortaan ’living rooms’ te noemen. Maar toen kwam de Spaanse griep en bleek de medische wetenschap bijna niets te kunnen doen.

Alfred Crosby schrijft: „Alle artsen die er in 1918 waren, deelden in het grootste fiasco van de medische wetenschap in de twintigste eeuw, of als dodentallen de maatstaf zijn, in de geschiedenis.” Maar om de schuld niet volledig bij de medische professie te leggen, wijst John Barry op het volgende: „De wetenschappers beseften indertijd volledig de omvang van de dreiging, wisten veel secundaire bacteriële longontstekingen te genezen en gaven adviezen voor de volksgezondheid waarmee in Amerika tienduizenden levens gered hadden kunnen worden. De politici negeerden die adviezen.”

Wat weet men nu, zo’n 85 jaar later, over deze afschuwelijke pandemie? Wat was de oorzaak? Zou het nog eens kunnen gebeuren? Zou er nu wel een remedie zijn? Sommige van de antwoorden hierop zouden u weleens kunnen verbazen.

[Voetnoot]

[Inzet op blz. 6]

De meeste mensen die aan de Spaanse griep stierven, waren tussen de twintig en de veertig

[Illustratie op blz. 4]

Een schoolklas uit 1919 in Canon City (VS)

[Verantwoording]

Courtesy, Colorado Historical Society, 10026787

[Illustratie op blz. 4, 5]

Een politieagent

[Verantwoording]

Photo by Topical Press Agency/Getty Images

[Illustratie op blz. 5]

Honkballers met beschermende maskers

[Verantwoording]

© Underwood & Underwood/CORBIS