Michael Agricola — Een „Man van de dageraad”

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN FINLAND

„Geen enkel ander boek heeft zo’n diepgaande en verstrekkende invloed op de Finse cultuur, normen en denkwijze gehad als de bijbel.” — „Biblia 350 — De Finse bijbel en cultuur”.

HEBT u toegang tot de bijbel in uw moedertaal? Naar alle waarschijnlijkheid wel. Per slot van rekening is de bijbel, geheel of gedeeltelijk, in meer dan tweeduizend talen beschikbaar. En dat is geen toeval. Door de hele geschiedenis heen hebben tientallen mannen en vrouwen zich beijverd om de bijbel in de omgangstaal te vertalen, zelfs ondanks grote obstakels. Michael Agricola was een van hen.

Agricola was een geleerde die de taak op zich nam de bijbel in het Fins te vertalen. Zijn literaire werken liggen ten grondslag aan de Finse cultuur zoals men die thans kent. Geen wonder dat hij de naam Man van de dageraad kreeg!

Agricola werd rond 1510 geboren in het dorp Torsby, in het zuiden van Finland. Zijn vader had een boerderij, wat de achternaam Agricola verklaart, van het Latijnse woord voor boer. Omdat Agricola opgroeide in een tweetalig gebied sprak hij waarschijnlijk zowel Zweeds als Fins. Hij breidde zijn talenkennis uit toen hij in de stad Vyborg naar een Latijnse school ging. Later verhuisde hij naar Turku, destijds het bestuurscentrum van Finland. Daar diende hij als secretaris van Martii Skytte, de katholieke bisschop van Finland.

De religieuze en politieke situatie in zijn tijd

In die periode van Agricola’s leven verkeerde Scandinavië in beroering. Zweden probeerde zich uit alle macht los te maken van de Unie van Kalmar, die uit de Scandinavische landen bestond. In 1523 werd Gustaaf I tot koning van Zweden gekroond. Dit zou een diepgaande invloed hebben op Finland, dat toen een provincie onder Zweeds bestuur was.

De nieuwe koning was eropuit zijn macht te consolideren. Om zijn doel te bereiken, omarmde hij de Reformatie, die zich snel over Noord-Europa verbreidde. Door het katholicisme te vervangen door het lutheranisme als de religie van zijn rijk, verbrak hij de banden met het Vaticaan, ondermijnde hij het gezag van de katholieke bisschoppen en kreeg hij de rijkdommen van de kerk in handen. Tot op de dag van vandaag is de bevolking van zowel Zweden als Finland overwegend luthers.

Een belangrijk doel van het protestantisme was kerkdiensten te houden in de omgangstaal in plaats  van in het Latijn. Daarom werden in 1526 de christelijke Griekse Geschriften of het ’Nieuwe Testament’ in het Zweeds uitgegeven. In Finland was de protestantse invloed echter lang niet zo krachtig. Er bestond destijds weinig belangstelling om de bijbel in het Fins te vertalen. Hoe kwam dat?

Een „moeilijk en lastig” karwei

Een voorname reden was dat er praktisch geen lectuur in het Fins was uitgegeven. Vóór het midden van de jaren 1500 waren er slechts enkele katholieke gebeden in die taal op schrift gesteld. Om de Heilige Schrift in het Fins te kunnen vertalen, zou er dus voor veel woorden een geschreven vorm ontwikkeld moeten worden en zouden er tevens totaal nieuwe woorden en uitdrukkingen bedacht moeten worden. En dat zou allemaal moeten gebeuren zonder de hulp van taalboeken. Niettemin ging Agricola aan de slag om de bijbel te vertalen!

In 1536 stuurde Skytte, de katholieke bisschop van Finland, Agricola naar Wittenberg (Duitsland) om zijn studie in theologie en taal voort te zetten. Dit was de stad waar naar verluidt twintig jaar eerder Luthers hamerslagen hadden weerklonken toen Luther, volgens sommige verslagen, zijn beroemde 95 stellingen aan de deur van de slotkerk nagelde.

In Wittenberg liet Agricola het niet bij zijn studie. Hij begon aan de gigantische opgave de bijbel in het Fins te vertalen. In 1537 schreef hij in een brief aan de Zweedse koning: „Terwijl God me bij mijn studie leidt, zal ik proberen mijn aanvankelijke werk voort te zetten en het Nieuwe Testament in de taal van het Finse volk te vertalen.” Na zijn terugkeer in Finland ging hij verder met vertalen terwijl hij daarnaast nog als schoolhoofd werkzaam was.

Het vertalen van de bijbel was voor Agricola net zo’n moeizaam werk als voor andere vroege bijbelvertalers. Zelfs Luther had de verzuchting geslaakt: „Wat is het toch een moeilijk en lastig karwei om Hebreeuwse schrijvers te dwingen Duits te spreken”! Zeker, Agricola kon de vertalingen van anderen raadplegen, maar het grootste obstakel was de Finse taal. Die was feitelijk nooit op schrift gesteld!

Het was dus alsof Agricola een huis bouwde zonder bouwplan en met schaarse, bijeengeraapte materialen. Hoe ging hij te werk? Hij begon door woorden uit verschillende Finse dialecten te kiezen en ze op te schrijven zoals ze uitgesproken werden. Waarschijnlijk heeft Agricola als eerste woorden in het Fins bedacht voor ’regering’, ’huichelaar’, ’manuscript’, ’krijgsmacht’, ’model’ en ’schriftgeleerde’. Hij maakte samengestelde woorden, vormde afleidingen en ontleende woorden aan andere talen, vooral het Zweeds. Enkele van deze woorden zijn enkeli (engel), historia (geschiedenis), lamppu (lamp), marttyyri (martelaar) en palmu (palmboom).

Het Woord van God voor het Finse volk

Uiteindelijk werd in 1548 Agricola’s eerste deel uitgegeven, namelijk Se Wsi Testamenti (Het Nieuwe Testament). Volgens sommigen was deze vertaling vijf jaar eerder al voltooid maar werd de publicatie ervan wegens geldgebrek uitgesteld.  Vermoedelijk heeft Agricola een groot deel van het drukken zelf bekostigd.

Drie jaar later kwamen de Dauidin Psaltari (de Psalmen) uit, die Agricola waarschijnlijk met de hulp van collega’s heeft vertaald. Hij nam ook de leiding bij de vertaling van de boeken van Mozes en de profeten.

Agricola, die nederig zijn beperkingen erkende, schreef eerlijk: „Hopelijk zal geen christen en godvruchtig mens of enige lezer van dit Heilige Boek geschokt zijn als er in deze door een nieuweling geproduceerde vertaling toevallig een fout geslopen is of iets misschien vreemd en minder fraai of op een nieuwe manier uitgedrukt is.” Ondanks eventuele gebreken die in Agricola’s vertalingen te vinden zijn, is zijn volhardende ijver om de bijbel beschikbaar te stellen voor het gewone volk zeer prijzenswaardig.

Agricola’s erfgoed

Begin 1557 maakte Agricola — die toen luthers en bisschop van Turku was — deel uit van een delegatie die naar Moskou werd gezonden om te bemiddelen in grensgeschillen tussen Zweden en Rusland. De missie was succesvol. Door de ontberingen van zijn terugreis werd Agricola kennelijk onverwachts ziek. Op weg naar huis stierf hij op ongeveer 47-jarige leeftijd.

Tijdens zijn betrekkelijk korte leven produceerde Agricola maar zo’n tien publicaties in het Fins, met in totaal iets van 2400 bladzijden. Niettemin heeft deze „Man van de dageraad” volgens velen de ontwikkeling van de Finse cultuur krachtig gestimuleerd. Sindsdien heeft zowel de Finse taal als het Finse volk grote vooruitgang geboekt op het gebied van kunsten en wetenschappen.

Wat nog belangrijker is, Michael Agricola heeft ertoe bijgedragen een ander soort dageraad in te luiden, aangezien hij voor de Finssprekende bevolking het licht van Gods Woord helderder heeft doen schijnen. Dit wordt samengevat in een gedicht dat na zijn dood ter gedachtenis aan hem in het Latijn is geschreven: „Hij liet geen gewoon testament na. In plaats daarvan zou zijn werk een testament genoemd kunnen worden — hij heeft heilige boeken in het Fins vertaald — en dat werk verdient grote lof.”

[Kader/Illustratie op blz. 23]

De Finse bijbel

De eerste complete Finse bijbel, die grotendeels gebaseerd was op Michael Agricola’s werk, werd in 1642 uitgegeven. Mettertijd werd het de officiële bijbel van de Finse Lutherse Kerk. Hoewel er in de loop van de jaren een paar kleine wijzigingen in de vertaling zijn aangebracht, bleef de tekst tot 1938 vrijwel onveranderd. De laatste herziening werd in 1992 uitgegeven.

De enige andere complete bijbel in het Fins is de Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift, uitgegeven door Jehovah’s Getuigen. Die werd in 1995 vrijgegeven. Twintig jaar eerder, in 1975, hadden de Getuigen al hun vertaling van de christelijke Griekse Geschriften gepubliceerd. De Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift volgt zo getrouw mogelijk de oorspronkelijke tekst. Tot nu toe zijn er zo’n 130.000.000 exemplaren van gedrukt.

[Illustratie op blz. 22]

Michael Agricola en de eerste Finse bijbel. Een ansichtkaart uit 1910

[Verantwoording]

National Board of Antiquities/Ritva Bäckman

[Illustratie op blz. 23]

Agricola’s ’Nieuwe Testament’

[Illustratieverantwoording op blz. 21]

National Board of Antiquities