Schimmel — Vriend en vijand!

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ZWEDEN

Sommige schimmels redden levens; andere zijn dodelijk. Sommige geven smaak aan kazen en wijnen; andere vergiftigen voedsel. Sommige groeien op boomstammen; andere teisteren badkamers en boeken. In feite zijn schimmels overal — het is zelfs mogelijk dat er op het moment dat u deze zin leest, sporen zijn die uw neusgaten passeren.

ALS u eraan twijfelt of we door schimmels worden omgeven, moet u maar eens een snee brood laten liggen. In korte tijd zal het brood, zelfs in de koelkast, overdekt zijn met een donzig laagje: schimmel!

Wat is schimmel?

Schimmels behoren tot het rijk van de fungi, met zijn ruim honderdduizend soorten, waaronder meeldauw, paddestoelen, roest op planten, en gisten. Van slechts zo’n honderd fungi is bekend dat ze ziekten bij mens en dier veroorzaken. Veel andere spelen een belangrijke rol in de voedselketen: ze verteren dood organisch materiaal en recyclen op die manier essentiële elementen in een vorm die planten kunnen gebruiken. Weer andere werken in symbiose met planten samen en helpen ze om voedingsstoffen uit de grond op te nemen. En sommige schimmels zijn parasieten.

Schimmels beginnen hun leven als microscopische sporen die door luchtstromen worden meegevoerd. Als de sporen op een geschikte voedselbron terechtkomen die onder andere de juiste temperatuur en vochtigheidsgraad heeft, zullen ze ontkiemen en celdraden ontwikkelen die hyfen worden genoemd. Als de hyfen een kolonie vormen, ontstaat de donzige, warrige massa die een mycelium of zwamvlok wordt genoemd, en dat is de zichtbare schimmel. Schimmel kan ook lijken op vuil of een vlek. Een voorbeeld daarvan is de schimmel die soms op de voegen tussen badkamertegels verschijnt.

Schimmels kunnen zich heel gemakkelijk voortplanten. In de gewone broodschimmel, Rhizopus stolonifer, zijn de kleine zwarte stipjes de sporekapsels (sporangiën). Slechts één stipje bevat meer dan 50.000 sporen en elk daarvan kan binnen een paar dagen honderden miljoenen nieuwe sporen voortbrengen! En onder de juiste omstandigheden groeit schimmel net zo goed op een boek, een laars of een muur met behang als op een boomstam in het bos.

Hoe ’eten’ schimmels eigenlijk? In tegenstelling tot dieren en mensen, die hun voedsel eerst eten en daarna via de spijsvertering opnemen, draaien schimmels dit proces vaak om. Als organische moleculen voor schimmels te groot of te complex zijn om te eten, scheiden ze spijsverteringsenzymen af die de moleculen afbreken in eenvoudigere eenheden die ze vervolgens naar binnen werken. Bovendien moeten schimmels, omdat ze zich niet kunnen verplaatsen om voedsel te zoeken, ín hun voedsel leven.

Schimmels kunnen giftige stoffen produceren — mycotoxinen genoemd — die bij zowel mens als dier nadelige  reacties kunnen veroorzaken. Iemand kan aan schimmels worden blootgesteld door inademing, huidcontact of via voedsel. Maar het is niet alleen maar kommer en kwel, want schimmel heeft ook enkele bijzonder nuttige eigenschappen.

Het vriendelijke gezicht van schimmel

In 1928 ontdekte de wetenschapper Alexander Fleming bij toeval de antibacteriële werking van groene schimmel. De schimmel, die later de naam Penicillium notatum kreeg, bleek voor bacteriën dodelijk maar voor mensen en dieren onschadelijk. Deze vondst leidde tot de ontwikkeling van penicilline, wat „verreweg het belangrijkste levensreddende middel van de moderne geneeskunde” is genoemd. Fleming en zijn medeonderzoekers Howard Florey en Ernst Chain kregen voor hun werk in 1945 de Nobelprijs voor geneeskunde. Sinds die tijd heeft schimmel een aantal medicinale stoffen geleverd, waaronder geneesmiddelen ter behandeling van bloedstolsels, migraine en de ziekte van Parkinson.

Schimmel heeft ook de tong gestreeld. Neem bijvoorbeeld kaas. Wist u dat brie, camembert, Danish blue, gorgonzola, roquefort en stilton hun kenmerkende smaak te danken hebben aan bepaalde soorten van de schimmel Penicillium? Ook salami, sojasaus en bier hebben veel aan schimmel te danken.

Hetzelfde geldt voor wijn. Als bepaalde druiven op het goede moment worden geoogst en elke tros de juiste hoeveelheid schimmelgroei heeft, kunnen ze worden gebruikt voor de productie van uitgelezen dessertwijnen. De schimmel Botrytis cinerea of „edelrot” verhoogt de suikerconcentratie in de druiven waardoor de smaak wordt verbeterd. In de wijnkelder geeft de schimmel Cladosporium cellare de finishing touch aan het rijpingsproces. Om een spreuk van Hongaarse wijnboeren aan te halen: ’Een edele schimmel belooft een goede wijn.’

Wanneer schimmel een vijand wordt

De schadelijke eigenschappen van bepaalde schimmels hebben ook een lange geschiedenis. In de zesde eeuw voor onze jaartelling gebruikten de Assyriërs de schimmelsoort Claviceps purpurea om de waterbronnen van hun vijanden te vergiftigen — een oude vorm van biologische oorlogvoering. In de Middeleeuwen veroorzaakte dezelfde schimmel, die zich soms op rogge vormt, bij veel mensen epileptische aanvallen, een pijnlijk, branderig gevoel, gangreen en hallucinaties. De ziekte, die nu ergotisme of moederkorenvergiftiging wordt genoemd, kreeg de naam sint-antoniusvuur omdat veel slachtoffers die op een wonderbaarlijke genezing hoopten, een pelgrimstocht maakten naar de graftombe van Sint-Antonius in Frankrijk.

De sterkst kankerverwekkende stof die bekend is, is aflatoxine — een giftige stof die door schimmels wordt geproduceerd. In een Aziatisch land  worden 20.000 sterfgevallen per jaar aan aflatoxine toegeschreven. Deze dodelijke stof is wel gebruikt bij de productie van moderne biologische wapens.

In het dagelijks leven zijn de symptomen van blootstelling aan gewone schimmels echter eerder hinderlijk dan een ernstige bedreiging voor de gezondheid. „De meeste schimmels zijn, zelfs als je ze kunt ruiken, niet schadelijk”, zegt de UC Berkeley Wellness Letter. Het zijn vooral mensen met longziekten (bijvoorbeeld astma), allergieën, chemische overgevoeligheden of een verzwakt immuunstelsel, en landarbeiders die aan enorme hoeveelheden schimmel worden blootgesteld, die er nadelige reacties van ondervinden. Jonge kinderen en ouderen kunnen ook gevoeliger zijn voor de gevolgen van blootstelling aan schimmel.

Volgens het Californische Departement van Volksgezondheid kan schimmel de volgende symptomen veroorzaken: ademhalingsproblemen zoals piepend ademhalen, moeite met ademhalen, en kortademigheid; verstopping van de neus en voorhoofdsholten; oogirritaties (branderige, waterige of rode ogen); droge kuchhoest; geïrriteerde neus of keel; huiduitslag of -irritatie.

Schimmel en gebouwen

In sommige landen is het heel gewoon dat scholen worden gesloten of dat huizen of kantoren moeten worden ontruimd wegens schimmelbestrijding. Begin 2002 moest het pas geopende Museum van Moderne Kunst in Stockholm (Zweden) worden gesloten vanwege schimmel. De bestrijding ervan kostte zo’n vier miljoen euro! Waarom komt dit probleem steeds algemener voor?

Het antwoord heeft te maken met twee belangrijke factoren: de bouwmaterialen en het bouwkundige ontwerp. In de afgelopen tientallen jaren heeft men voor de bouw materialen gebruikt die gevoeliger zijn voor schimmel. Een voorbeeld hiervan zijn gipsplaten, die vaak bestaan uit diverse lagen papier die gehecht zijn aan een stevige gipslaag. Die laag houdt vocht vast. Als dit materiaal dus gedurende langere tijd vochtig blijft, kunnen schimmelsporen ontkiemen en gaan groeien, en zich te goed doen aan het papier in de gipsplaat.

De bouwkundige ontwerpen zijn ook veranderd. Vóór 1970 waren veel gebouwen in de Verenigde Staten en in een aantal andere landen minder goed geïsoleerd en kwam er meer lucht binnen dan bij latere ontwerpen. De veranderingen waren het gevolg van de wens om gebouwen energiezuiniger te maken door warmteverlies te minimaliseren, hitte van buiten tegen te houden en tocht te beperken. Dus als er nu vocht binnenkomt, zal dat vaak langer blijven hangen, waardoor de groei van schimmel wordt bevorderd. Bestaat er een oplossing voor dit probleem?

De doeltreffendste manier om het schimmelprobleem aan te pakken of te beperken, is om alles binnen schoon en droog te houden en de luchtvochtigheid laag te houden. Als zich ergens vocht ophoopt, maak die ruimte dan meteen droog, breng de nodige veranderingen aan of verricht reparaties zodat er zich niet weer vocht gaat ophopen. Houd bijvoorbeeld het dak en de dakgoten schoon en in goede staat. En zorg ervoor dat de grond vanaf het gebouw afloopt zodat er rond het fundament geen water wordt verzameld. Als u airconditioning hebt, moeten de opvangreservoirs schoon en de afvoerpijpen vrij zijn.

„Vochtbestrijding is de sleutel tot schimmelbestrijding”, zegt een deskundige. Eenvoudige maatregelen kunnen misschien voorkomen dat u en uw gezin met het onvriendelijke gezicht van schimmel te maken krijgen. In zekere zin is schimmel net als vuur. Het kan schadelijk maar ook bijzonder nuttig zijn. Veel hangt af van de manier waarop we schimmel gebruiken of bestrijden. Uiteraard moeten we over schimmel nog veel leren. Maar kennis van Gods wonderbaarlijke schepping kan alleen maar in ons voordeel zijn.

[Kader/Illustratie op blz. 14, 15]

HEEFT DE BIJBEL HET OVER SCHIMMEL?

De bijbel heeft het over „de plaag der melaatsheid in een huis”, dat wil zeggen in het gebouw zelf (Leviticus 14:34-48). Er is wel geopperd dat dit verschijnsel, dat ook „kwaadaardige melaatsheid” wordt genoemd, een soort meeldauw of schimmel was, maar dat is niet zeker. Hoe dan ook, Gods Wet instrueerde huiseigenaars om de aangetaste stenen te verwijderen, de hele binnenkant van het huis af te krabben en al het verdachte materiaal buiten de stad weg te brengen naar „een onreine plaats”. Als de plaag terugkwam, moest het hele huis onrein worden verklaard en worden afgebroken en het puin ervan worden afgevoerd. Jehovah’s gedetailleerde instructies weerspiegelden zijn diepe liefde voor zijn volk en voor hun lichamelijke welzijn.

[Illustratie op blz. 13]

Uit schimmels gewonnen medicijnen hebben veel levens gered

[Illustratie op blz. 15]

Gipsplaat en vinylbehang kunnen vocht vasthouden waardoor schimmelgroei wordt bevorderd