’Old Father Thames’ — Een uniek stukje Engels erfgoed

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN GROOT-BRITTANNIË

De Theems, liefkozend ’Old Father Thames’ genoemd, ontstaat uit vier bronrivieren die ontspringen in de schilderachtige Cotswold Hills in het zuidelijke deel van Midden-Engeland. Op zijn kronkelige, 350 kilometer lange route naar het oosten neemt hij andere rivieren op totdat hij uiteindelijk via een ongeveer dertig kilometer brede riviermonding in de Noordzee stroomt. Hoe deze korte rivier de loop van de Engelse geschiedenis heeft beïnvloed, is een boeiend verhaal.

JULIUS CAESAR leidde rond 55 voor onze jaartelling de eerste Romeinse invasie van Engeland. Toen hij het jaar daarop terugkwam, werd zijn opmars gestuit door een rivier waaraan hij de naam Tamesis (Theems) gaf. Het was uiteindelijk de Romeinse keizer Claudius die het land negentig jaar later onderwierp.

In die tijd bevond zich aan weerszijden van de Theems moerasland, maar op de plek waar het tij keert, op zo’n vijftig kilometer van de monding van de rivier, bouwde het Romeinse leger later een houten brug. Daar, op de noordelijke oever, bouwden ze een haven die ze Londinium * noemden.

De vier daaropvolgende eeuwen gingen de Romeinen steeds meer handel drijven met andere delen van Europa en importeerden ze luxeartikelen uit het Middellandse-Zeegebied — zelfs hout uit Libanon. Ze gebruikten de Theems ook om goederen vanuit het binnenland naar Londen te vervoeren, zodat de stad met haar naar alle kanten uitwaaierende wegennet al gauw een belangrijk handelscentrum werd.

De invloed van Willem de Veroveraar

Na de val van het Romeinse Rijk verlieten de Romeinse legioenen in 410 Groot-Brittannië (toen Britannia), werd Londen verlaten en nam de handel langs de Theems uiteraard af. Tot in de elfde eeuw, toen Willem de Veroveraar vanuit Normandië binnenviel, werden de Angelsaksische koningen gekroond in Kingston, een nederzetting die zo’n negentien kilometer stroomopwaarts van Londen lag, waar de Theems gemakkelijk kon worden overgestoken. Nadat Willem in 1066 in Westminster was gekroond, bouwde hij binnen de Romeinse stadsmuren  de Tower of London zodat men van daar uit het handelscentrum kon beheersen en uitbreiden en tevens toezicht kon houden op de toegang tot de haven. De handel bloeide weer op en het aantal inwoners van Londen steeg tot zo’n 30.000.

Willem de Veroveraar bouwde ook een vesting boven op een uitstekende krijtrots zo’n 35 kilometer ten westen van Londen, in wat tegenwoordig bekendstaat als Windsor. Die kwam in de plaats van een koninklijke Saksische residentie en biedt een schitterend uitzicht over de Theems. Windsor Castle is het resultaat van een groot aantal uitbreidingen en veranderingen en is nog steeds een van de populairste toeristische attracties van Groot-Brittannië.

In 1209 werd de laatste hand gelegd aan een project van dertig jaar: een stenen brug over de Theems in Londen die in Europa een van de eersten in haar soort was. Dit buitengewone bouwwerk, waarop winkels, huizen en zelfs een kapel werden gebouwd, had twee ophaalbruggen en aan de zuidkant, bij Southwark, een verdedigingstoren.

Koning John (1167-1216, ook Jan zonder Land genoemd) verzegelde zijn beroemde Magna Charta in 1215 in Runnymede aan de Theems, vlak bij Windsor. Door deze daad was hij niet alleen verplicht de Engelse burgerlijke vrijheden te waarborgen, maar vooral ook in te staan voor de privileges van de stad Londen en handelsvrijheid voor de Londense haven en zijn kooplieden.

De Theems brengt voorspoed

In de eeuwen die volgden, ging het goed met de handel op de Theems. Na verloop van tijd deed de toenemende handel een steeds groter beroep op de faciliteiten langs de rivier. Hoewel de Theems tweehonderd jaar geleden voor slechts 600 vaartuigen aanlegplaatsen had, waren er soms wel 1775 zeilschepen die in de haven wachtten om te kunnen worden gelost. Door deze opstoppingen werd diefstal een ernstig probleem. Dieven sneden ’s nachts de kabels van aangemeerde schepen los om ze te plunderen, en verdienden de kost door met bootjes met smokkelwaar op de Theems heen en weer te varen. Om dit probleem te bestrijden,  werd in Londen de eerste rivierpolitie ter wereld opgericht en die bestaat nog steeds.

Maar er was meer nodig om de druk op de havenfaciliteiten te verlichten. Daarom ging het Engelse parlement in de negentiende eeuw akkoord met de aanleg van het grootste stelsel van omheinde dokken ter wereld in het lager gelegen land aan beide zijden van de rivier. De Surrey Commercial Docks, het London Dock en de West and East India Docks waren het eerste gereed, namelijk in het begin van de negentiende eeuw, gevolgd door het Royal Victoria Dock in 1855 en het Royal Albert Dock in 1880.

In 1840 waren er twee ingenieurs, Marc I. en Isambard K. Brunel — vader en zoon — die beide oevers van de Theems met elkaar verbonden door de eerste onderwatertunnel ter wereld te bouwen. Die heeft een lengte van 459 meter en wordt nu nog gebruikt als deel van het ondergrondse spoorwegnet van Groot-Londen. In 1894 was de Tower Bridge voltooid, die nu een toeristenattractie is. Als de twee bascules (wippen) van de brug worden opgehaald, ontstaat er een doorgang van 76 meter breed zodat grote schepen tussen de tweelingtorens door kunnen varen. En als u bijna driehonderd treden klimt, komt u op een loopbrug die de twee torens verbindt en vanwaar u een prachtig uitzicht hebt over de rivier.

Tegen de twintigste eeuw was het havencomplex van Londen goed uitgerust om de groeiende aantallen grote stoomschepen aan te kunnen die nodig waren bij de verwerking van de handel die door de stad werd gegenereerd. Toen tegen 1921 het laatste — naar koning George V genoemde — dok werd gebouwd, had Londen „het grootste en rijkste havencomplex ter wereld”.

Paleizen en grandeur langs de rivier

In de loop van de ontwikkeling van Londen waren de wegen lange tijd slecht en ongeplaveid, en in de winter vaak onbegaanbaar. De snelste en meest logische manier van reizen was daarom over de Theems, en die werd mettertijd een erg drukke verkeersader. „Oars!” was de vertrouwde roep van veerlieden die zich op de trappen en treden aan de waterkant stonden te verdringen om passagiers over te zetten of hen stroomopwaarts, stroomafwaarts of langs slingerende zijrivieren als de Fleet en de Walbrook te vervoeren. Deze zijrivieren zijn inmiddels allang verdwenen onder de straten van Londen die hun namen dragen.

Mettertijd ging Londen erg lijken op Venetië, met de brede trappen van zijn vele statige paleizen die omlaag liepen tot aan de rivier. Wonen aan de oever van de Theems was bij de vorstenhuizen het toppunt van stijl, zoals de paleizen in Greenwich, Whitehall en Westminster aantonen. Zo hebben ook in Hampton Court Palace Engelse koningen en koninginnen gewoond en is het stroomopwaarts gelegen Windsor Castle nog altijd een koninklijke residentie.

In 1717 componeerde Georg Friedrich Händel voor koning George I zijn „Water Music”, ter gelegenheid van een koninklijke picknick op het water. Een krant berichtte destijds dat de staatsiesloep van de koning werd begeleid door „zo veel boten dat de hele rivier als het ware bedekt was”. Op de sloep die naast die van de koning voer, bevonden zich vijftig musici die Händels compositie driemaal speelden terwijl ze zich vanuit Westminster acht kilometer stroomopwaarts naar Chelsea begaven.

Een rivier die plezier en ontspanning biedt

Voordat halverwege de achttiende eeuw de Westminster Bridge werd gebouwd, kon men alleen via de London Bridge te voet de Theems oversteken. Deze brug werd later vernieuwd en uiteindelijk  in de jaren twintig van de negentiende eeuw vervangen. De pijlers die de negentien bogen van het oorspronkelijke stenen bouwwerk ondersteunden, belemmerden de stroming van de rivier behoorlijk. Daardoor is de Theems in de circa zeshonderd jaar dat de brug bestond op zijn minst acht keer dichtgevroren. Wanneer dit gebeurde, werd er op het ijs een grote frost fair gehouden, een soort kermis met allerlei sportevenementen. Er werden ossen geroosterd en men kon er leden van de koninklijke familie zien eten. Boeken en speelgoed met het etiket „gekocht op de Theems” gingen grif van de hand. Op de bevroren rivier werden persen neergezet waarop nieuwsbladen en zelfs exemplaren van het onzevader werden gedrukt!

In latere tijd is de University Boat Race, een competitie tussen de universiteiten van Oxford en Cambridge, een jaarlijks terugkerend evenement geworden dat in het voorjaar wordt gehouden. Langs de oevers van de Theems tussen Putney en Mortlake verzamelt zich veel publiek dat de rivaliserende teams van elk acht roeiers aanmoedigt, die binnen twintig minuten een afstand afleggen van nog geen zeven kilometer. De eerste race werd in 1829 gehouden in Henley, iets verder stroomopwaarts. Vanaf het moment dat de baan stroomafwaarts werd verplaatst, sponsorde Henley zijn eigen koninklijke regatta, de oudste en meest prestigieuze roeiwedstrijd in zijn soort in Europa. De beste roeiers van de wereld komen hierheen om een afstand van ongeveer 1600 meter te roeien. Deze roeiwedstrijd, die in de zomer wordt gehouden, is nu een chic sociaal evenement geworden.

In een gids voor Groot-Brittannië staat dat de Theems „een grote verscheidenheid aan vermaak te bieden heeft terwijl hij door het typisch Engelse landschap met lage heuvels, bossen, weilanden, huisjes, mooie dorpjes en plaatsjes stroomt. . . . Langs grote stukken van de rivier loopt geen weg, maar meestal is er wel een jaagpad. Het gevolg is dat terwijl de automobilist de Theems misschien bewondert in de plaatsen die aan zijn oevers liggen, de rustige schoonheid van de rivier pas echt helemaal kan worden bewonderd vanaf een boot of te voet.”

Bent u van plan Engeland te bezoeken? Neem dan eens de tijd om de Theems te ontdekken en iets van zijn geschiedenis te proeven. Van de landelijke schoonheid bij de oorsprong tot aan zijn bedrijvige monding is er heel veel te zien, te doen en te leren! ’Old Father Thames’ zal u niet teleurstellen.

[Voetnoot]

[Kader op blz. 27]

LITERATUUR EN DE THEEMS

Jerome K. Jerome gaf een treffende beschrijving van de rustgevende sfeer van de Theems in zijn boek Drie mannen in een boot. Het beschrijft de vakantiereis van drie vrienden die met hun hond van Hampton Court naar Oxford roeien. Het boek, dat in 1889 werd geschreven en in veel talen werd vertaald, is nog steeds een populaire „klassieker met speelse humor”.

De wind in de wilgen is nog zo’n bekend verhaal waar zowel volwassenen als kinderen van genieten. Het werd geschreven in 1908 door Kenneth Grahame, die in Pangbourne (aan de Theems) woonde, en gaat over dieren die in of bij de oevers van de rivier leven.

[Kader/Illustratie op blz. 27]

DE KONING TEGEN DE THEEMS

Koning James (Jacobus) I, die in het begin van de zeventiende eeuw regeerde, eiste eens £20.000 van de gemeenteraad van Londen. Toen de burgemeester weigerde dit te betalen, dreigde de koning: „Ik zal u en uw stad voorgoed ruïneren. Ik verplaats mijn rechtbanken, mijn hofhouding en mijn parlement naar Winchester of naar Oxford, en Westminster zal een verlaten oord worden; en dan zult u zien wat er van u terecht zal komen!” Hierop antwoordde de burgemeester: „Er is altijd één troost voor de kooplieden van Londen: uwe majesteit kan de Theems niet meenemen.”

[Verantwoording]

From the book Ridpath’s History of the World (Vol. VI)

[Kaarten op blz. 24]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

ENGELAND

Londen

Theems

[Verantwoording]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Illustratie op blz. 24, 25]

De Big Ben en de parlementsgebouwen (Westminster, Londen)

[Illustratie op blz. 25]

De London Bridge, gemaakt van steen (1756)

[Verantwoording]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. II)

[Illustratie op blz. 26]

Een gravure uit 1803 met daarop de Theems en honderden schepen die in de haven lagen aangemeerd

[Verantwoording]

Corporation of London, London Metropolitan Archive

[Illustratie op blz. 26, 27]

Een gravure met daarop de „frost fair” van 1683

[Verantwoording]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. III)