Engelands „vergeten genie”

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN GROOT-BRITTANNIË

ROBERT HOOKE, die door zijn tijdgenoten werd beschreven als „de vindingrijkste man die ooit heeft geleefd”, wordt nu de Leonardo da Vinci * van Engeland genoemd. Hooke werd geboren in 1635. In 1662 werd hij curator voor de experimenten van de Royal Society van Londen en in 1677 werd hij als secretaris daarvan aangesteld. Hij stierf in 1703. Toch ligt deze uitmuntende wetenschapper begraven in een onbekend graf ergens in het noorden van Londen.

De afgelopen jaren hebben wetenschappers en historici veel gedaan om de reputatie te herstellen van dit „vergeten genie”, zoals de biograaf Stephen Inwood hem noemt. In 2003, driehonderd jaar na de dood van Hooke, werden enkele van zijn buitengewone uitvindingen en ontdekkingen tentoongesteld in het Royal Greenwich Observatory in Londen. Wie was Robert Hooke, en waarom is hij zo lang bijna vergeten geweest?

Wat Hooke heeft nagelaten

Hooke was een geleerd man en een briljant uitvinder. Enkele van zijn vele uitvindingen zijn de kruiskoppeling, die in motorvoertuigen van tegenwoordig wordt gebruikt; het irisdiafragma, dat de lensopening in camera’s regelt; en de spiraalveer op de balans van een uurwerk. Hij formuleerde de wet van Hooke, een vergelijking die nog steeds gebruikt wordt om de elasticiteit van veren te beschrijven. Hij ontwikkelde ook een luchtpomp voor Robert Boyle, een eminente Britse fysicus en chemicus.

Eén van Hookes grootste prestaties was wel zijn ontwerp van een samengestelde microscoop, die later werd gebouwd door Christopher Cock, een bekende instrumentenmaker in  Londen. Daarna bedacht Hooke het woord cel voor de honingraatachtige holten in kurk, die hij met zijn microscoop kon bestuderen. De term cel werd later gebruikt voor de fundamentele bouwstenen van levende dingen.

Hookes boek Micrographia (Kleine tekeningen), dat werd uitgegeven in 1665, maakte hem al op jonge leeftijd bekend. Het boek bevat mooie, nauwkeurige, door Hooke zelf gemaakte illustraties van insecten zoals hij ze onder zijn microscoop waarnam. Zijn bekendste tekening is die van een vlo. Op de gravure van ongeveer 30 bij 45 centimeter zijn de klauwen, stekeltjes en het pantser van de vlo te zien. Dat deze nietige diertjes vaak op mensen leefden, was voor veel welgestelde lezers van die tijd een hele schok. Naar verluidt vielen heel wat dames flauw bij het zien van de tekening.

Na het vergelijken van de uitvergrote punt van een door mensen gemaakte naald met dingen uit de natuur, schreef Hooke dat „de microscoop ons honderden voorbeelden kan leveren van punten die vele duizenden keren scherper zijn” dan die van een naald. Hij wees op de haren, stekels en klauwen van insecten en ook op de doorns, haken en haren van bladeren. Hooke was van mening dat deze „werken van de natuur” de almacht van hun Maker verkondigen. „Voor het eerst”, zo zegt de Encyclopædia Britannica, onthulde de microscoop „een wereld waarin levende organismen een bijna ongelofelijke complexiteit vertoonden”.

Hooke was de eerste die fossielen onder een microscoop bestudeerde. Zijn conclusie was dat ze de overblijfselen of sporen waren van organismen die al lang dood waren. Micrographia bevatte nog veel meer fascinerende wetenschappelijke waarnemingen. De beroemde dagboekschrijver Samuel Pepys, een tijdgenoot van Hooke, noemde Micrographia zelfs „het meest ingenieuze boek dat ik ooit gelezen heb”. Allan Chapman, historicus van de exacte wetenschappen aan de Universiteit van Oxford, beschreef het boek als „een van de vormende boeken van de moderne wereld”.

 Wederopbouw van Londen

Na de Grote Brand van Londen in 1666 werd Hooke als bouwmeester aangesteld. Bij het herstel van de stad werkte Hooke nauw samen met zijn vriend Christopher Wren, eveneens wetenschapper en bouwmeester aan het hof. Een van de vele ontwerpen van Hooke is het 62 meter hoge monument (The Monument), dat opgericht werd ter herdenking van de brand. Hooke was van plan om het monument, de hoogste vrijstaande stenen zuil in de wereld, te gebruiken om zijn theorieën over de zwaartekracht te testen.

Hoewel het Royal Greenwich Observatory aan Wren wordt toegeschreven, had Hooke een belangrijk aandeel aan het ontwerp ervan. Montagu House, waarin het British Museum oorspronkelijk was gevestigd, was nog een van Hookes vele projecten.

Hooke blonk uit als astronoom en was een van de eersten die een spiegeltelescoop bouwde, die hij vernoemde naar de Schotse wiskundige en astronoom James Gregory. Hooke zag dat de planeet Jupiter om zijn as draaide, en zijn schetsen van Mars werden twee eeuwen later gebruikt om de rotatiesnelheid van de planeet te bepalen.

Waarom vergeten?

In 1687 publiceerde Isaac Newton de Philosophiae naturalis principia mathematica (meestal kortweg aangeduid als Principia). In dit werk, dat 22 jaar na Micrographia verscheen, beschreef Newton de bewegingswetten en ook de wet van de zwaartekracht. Maar duidelijk is, zoals Allan Chapman opmerkt, dat Hooke „al eerder dan Newton veel onderdelen van de gravitatietheorie ontwikkeld had”. Ook Newtons onderzoek naar de aard van het licht was door Hookes werk gestimuleerd.

Jammer genoeg ging de relatie tussen de twee mannen door onenigheden over optica en zwaartekracht stuk. Newton verwijderde zelfs verwijzingen naar Hooke uit zijn Principia. Volgens één autoriteit probeerde Newton ook Hookes bijdragen aan de wetenschap uit de geschiedenisboeken te wissen. Al snel nadat Newton president van de Royal Society was geworden, verdwenen bovendien Hookes instrumenten (waarvan vele handgemaakt), een aantal van zijn verhandelingen en het enige authentieke portret van Hooke. Als gevolg daarvan raakte Hooke meer dan twee eeuwen in de vergetelheid.

Ironisch genoeg was het in een brief aan Hooke, gedateerd 5 februari 1675, dat Newton zijn bekende woorden schreef: „Als ik verder heb gezien dan anderen, komt dit doordat ik op de schouders van reuzen heb gestaan.” Als architect, astronoom, experimenteel wetenschapper, uitvinder en bouwmeester was Robert Hooke inderdaad een reus in zijn tijd.

[Voetnoot]

[Illustraties op blz. 26]

Hookes tekeningen van sneeuwvlokken en ijsbloemen

[Illustratie op blz. 26]

Hookes ontwerp van een microscoop

[Illustratie op blz. 27]

Hooke bedacht het woord cel voor de holten in kurk

[Illustratie op blz. 27]

Hookes boek „Micrographia” bevatte illustraties van wat hij door zijn microscoop zag

[Illustraties op blz. 27]

Een vlo op ongeveer ware grootte

Dames vielen naar verluidt flauw bij het zien van Hookes tekening van een vlo

[Illustratie op blz. 28]

Montagu House was een van de vele bouwkundige ontwerpen van Hooke

[Illustratie op blz. 28]

Een tekening van Hooke die zijn elasticiteitswet uitlegt

[Illustratie op blz. 28]

The Monument in Londen is de hoogste vrijstaande stenen zuil ter wereld

[Illustratie op blz. 28]

De Royal Observatory

[Illustratieverantwoording op blz. 26]

Spring, microscope, and snowflakes: Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Illustratieverantwoording op blz. 27]

Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Illustratieverantwoording op blz. 28]

Spring diagram: Image courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries; London’s Memorial Tower: Matt Bridger/DHD Multimedia Gallery; Royal Observatory: © National Maritme Museum, London