Een koning op zoek naar wijsheid

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN SPANJE

DE DERTIENDE eeuw was een tijd van bittere intolerantie en extreem geweld. Europa was verwikkeld in de beruchte inquisitie en de bloedige kruistochten. Maar te midden van al dat bloedvergieten probeerde een Spaanse koning de wereld tot rede te brengen. Zijn naam was Alfons X, en hij werd ook wel Alfons de Wijze genoemd.

Aan deze koning wordt een culturele opleving toegeschreven die wel de renaissance van de dertiende eeuw is genoemd. Hij bracht nieuwe kennis uit verre landen naar Spanje. Hij was vooral geïnteresseerd in kunst, geschiedenis, recht en wetenschap. Dat had een diepgaande invloed op de culturele ontwikkeling van Spanje en ook op de rest van Europa. Belangrijker is echter dat zijn inspanningen hem ertoe brachten Gods Woord, de Bijbel, te verbreiden.

Alfons speelde een belangrijke rol bij de oprichting van een academie waar geleerde joden, moslims en christenen konden samenwerken. Om hun werk te vergemakkelijken, stichtte en financierde de koning een van de eerste staatsbibliotheken ter wereld.

Zelf had Alfons een actief aandeel aan het schrijven en samenstellen van een hele reeks werken over recht, wetenschap en geschiedenis. Hij stimuleerde de ontwikkeling van literatuur en poëzie, terreinen waarop hij zelf uitblonk, zoals blijkt uit zijn beroemde cantigas *. Ze zijn geschreven in het Galicisch, de taal waarin de lyrische poëzie in die tijd geschreven werd.

Een vertaalschool

Alfons gaf zijn financiële steun aan de vertaalschool van Toledo. „Het werk van de koning bestond erin de vertalers te selecteren en te begeleiden en hij koos ook de te vertalen werken uit. Hij corrigeerde de vertalingen, bevorderde het intellectuele debat en stimuleerde het schrijven van nieuwe verhandelingen.” — La Escuela de Traductores de Toledo (De vertaalschool van Toledo).

De geleerden in Toledo begonnen met het vertalen van een groot aantal Arabische werken. Islamitische geleerden hadden de belangrijkste werken van de Griekse, Voor-Indische, Perzische en Syrische beschavingen al in het Arabisch vertaald. Daarmee was een onuitputtelijke bron van informatie bijeengebracht waardoor die islamitische geleerden zich steeds verder konden ontwikkelen op het gebied van  wiskunde, astronomie, geschiedenis en aardrijkskunde. Nu wilde de school van Toledo deze bron aanboren. Hoe? Door belangrijke Arabische werken in het Latijn en het Spaans te vertalen.

Andere landen kregen te horen van de prestaties van de geleerden in Toledo. Al snel kwamen grote groepen geleerden van Noord-Europese universiteiten naar Toledo. Dit heeft een belangrijke rol gespeeld in de wetenschappelijke en literaire vooruitgang van het Westen. Deze geweldige vertaalprestatie heeft zelfs mede de basis gelegd voor de renaissance.

Het werk van de vertalers in Toledo stelde artsen in staat de medische werken te lezen van Galenus, Hippocrates en Avicenna, wiens Canon van de geneeskunde het voornaamste medische handboek op de westerse universiteiten werd en dat tot de zeventiende eeuw bleef. Daarnaast konden astronomen de werken van Ptolemaeus lezen en zich verdiepen in de Arabische trigonometrie en de astronomische tabellen van al-Chwarizmi *.

Alfons wilde dat deze vertalingen ook door gewone mensen begrepen konden worden. Dankzij dit initiatief werd het Spaans belangrijk als wetenschappelijke en literaire taal. Mede dankzij het werk dat Alfons in gang  zette, kwam er langzaam verandering in de opvatting dat alleen het Latijn de taal van de cultuur was.

De alfonsinische Bijbel

De ervaring die de geleerden in Toledo bij het vertalen van al dat materiaal hadden opgedaan, moet hun goed van pas zijn gekomen toen Alfons opdracht gaf delen van de Bijbel in het Spaans te vertalen. Volgens de Spaanse historicus Juan de Mariana gaf de koning opdracht voor deze Bijbelvertaling in de hoop dat de Spaanse taal erdoor verfijnd en verrijkt zou worden. Ongetwijfeld heeft die vroege vertaling van de Bijbel inderdaad bijgedragen tot de ontwikkeling van de Spaanse taal.

De koning zag de Bijbel als een waardevol boek tot lering van de mensheid. In de inleiding van de Crónica General de España schreef hij: „Als wij beschouwen wat het nut is van de Heilige Schrift, zien wij dat het gelegen is in wat ze ons leert over de schepping der wereld, de komst van de patriarchen, . . . de annunciatie en de geboorte van onze Heer Jezus Christus, en zijn passie, verrijzenis en hemelvaart.”

Hij gaf ook leiding aan een ambitieus literair project dat hij de Grande e General Estoria noemde. Het bevatte een Spaanse vertaling van delen van de Hebreeuwse Geschriften (later werd er ook een vertaling van delen van de Griekse Geschriften aan toegevoegd). Dit indrukwekkende werk kwam bekend te staan als de Biblia Alfonsina (alfonsinische Bijbel) en was in de middeleeuwen de grootste in zijn soort. Het is heel wat keren overgeschreven en gedeeltelijk in het Portugees en Catalaans vertaald.

Het erfgoed van Alfons

De middeleeuwse manuscripten uit de tijd van Alfons hielden de Bijbelkennis levend in een tijd van geestelijke duisternis. Dankzij deze vertalingen werd er belangstelling gewekt voor bijbels in de gewone taal. In de daaropvolgende twee eeuwen werden er andere Bijbelvertalingen in het Spaans gemaakt.

Met de uitvinding van de boekdrukkunst en het onvermoeibare werk van zestiende-eeuwse Bijbelvertalers in Spanje en andere Europese landen, werd het werk voortgezet dat Alfons en zijn tijdgenoten begonnen waren. Overal in Europa konden mensen in ieder geval een bijbel in hun eigen taal in bezit hebben. De regering van Alfons X was niet vrij van oorlog en opstanden, maar zijn zoektocht naar kennis droeg ertoe bij dat goddelijke wijsheid voor een breed publiek toegankelijk werd.

[Voetnoten]

[Kader/Illustratie op blz. 14]

VROEGE SPAANSE VERTALINGEN VAN DE BIJBEL

De werken van Alfons X waren niet de eerste waarin Spaanse vertalingen van delen van de Schrift waren opgenomen. Een paar jaar eerder had Hermannus Alemannus, verbonden aan de vertaalschool van Toledo, de Psalmen rechtstreeks uit het Hebreeuws in het Spaans vertaald. Bovendien was begin dertiende eeuw de vertaling gereedgekomen van de Biblia medieval romanceada Prealfonsina, de prealfonsinische middeleeuwse Romaanse Bijbel (zie de foto hiernaast). Deze vertaling wordt gezien als de oudste complete Bijbel in het Spaans. Ongetwijfeld heeft die invloed gehad op de Bijbelvertaling die enkele jaren later in opdracht van Alfons X vervaardigd werd.

Over deze prealfonsinische Bijbel zegt de geleerde Thomas Montgomery: „De vertaler van deze Bijbel heeft bewonderenswaardig werk geleverd qua nauwkeurigheid en elegante taal. De strekking van de Vulgaat is zorgvuldig overgenomen zonder dat er al te veel Latijnse uitdrukkingen en woorden gebruikt zijn. De taal is eenvoudig en duidelijk, wat ook nodig was voor een Bijbel die vertaald werd voor mensen die niet geschoold waren in het Latijn.”

[Verantwoording]

Bible: Patrimonio Nacional. Real Biblioteca de El Escorial

[Illustratie op blz. 12, 13]

Beeld van Alfons X bij de ingang van de Spaanse Nationale Bibliotheek (Madrid)

[Illustraties op blz. 13]

De koning met vertalers uit Toledo (boven) en met kalligrafen (onder); het evangelie van Lukas in de „Biblia Alfonsina” (helemaal onder)

[Illustratieverantwoording op blz. 13]

All photos except statue of Alfonso X: Oronoz