Een ’zwarte zwaan’ in de kanalen van Venetië

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

OMGEVEN door vochtige muren, stenen boogbruggen, sierlijk omlijste vensters en balkons vol bloemen glijdt hij — zwart, sierlijk en geluidloos — over het water van een van de kanalen. Van een afstand lijkt hij op een zwarte zwaan. Al is zijn lichaam gemaakt van hout en is zijn hals niet zacht en met veren bedekt maar van metaal, hij beweegt zich door de kanalen van Venetië met dezelfde gratie als die prachtige vogel. Het is een gondel, volgens sommigen de beroemdste boot ter wereld. Waar komt de gondel vandaan? Waarom is hij zo geliefd? Wat maakt hem zo anders dan andere boten?

De oorsprong

Het is niet makkelijk exact vast te stellen wanneer de eerste gondel verscheen, al geloven sommigen dat dit in de elfde eeuw was. Gondels komen tegen het einde van de vijftiende eeuw voor het eerst op schilderijen voor. Maar pas in de zeventiende en achttiende eeuw kreeg de gondel de karakteristieke vorm die hem zo beroemd en zo anders dan andere boten maakt. Hij had altijd al een platte bodem, maar in die periode kreeg hij zijn kenmerkende langgerekte vorm en ijzeren voorsteven.

Het is al even moeilijk te achterhalen hoe de gondel aan zijn naam komt. Volgens sommigen  is het woord afgeleid van het Latijnse cymbula, wat de naam was voor een kleine boot, of van conchula, het verkleinwoord van concha, dat „schelp” betekent.

Kenmerkend voor Venetië

Wat wel vaststaat is dat deze boot onlosmakelijk verbonden is met Venetië. De gondel is misschien wel het belangrijkste symbool van de stad. Denk maar eens aan alle afbeeldingen van Venetië waar een gondel op staat.

Er is nog iets wat de boot nauw met de stad verbindt. Een tocht door de kanalen in een gondel „is een totaal andere manier om Venetië te leren kennen”, zegt Roberto, een gondelier die toeristen vervoert op de kanalen daar. „Je ziet niet alleen de normale bezienswaardigheden, je ontdekt de ziel van Venetië.” De beroemde Duitse schrijver Johann Wolfgang von Goethe zei dat hij zich aan boord van deze boot „een meester van de Adriatische Zee” voelde, „een gevoel dat zich van elke Venetiaan meester maakt zodra hij achteroverleunt in zijn gondel”. En Roberto zegt: „Het langzame voortglijden van de gondel past perfect bij de geest van Venetië. Terwijl je zachtjes heen en weer gewiegd wordt in donzige kussens, heb je het gevoel dat je eindelijk alle tijd van de wereld hebt.”

Bijzonderheden van de gondel

Als u goed naar een gondel kijkt, verbaast het u misschien dat hij zich in een rechte lijn voortbeweegt, want hij heeft maar één riem die aan de rechterkant van de boot in een roeidol steekt. Logischerwijs zou de boot, als hij niet voortdurend gecorrigeerd werd, één kant op gaan en in cirkels varen — maar dat doet hij niet. Hoe komt dat? Gilberto Penzo, een deskundige op het gebied van historische vaartuigen, schrijft: „Als we een metafoor gebruiken en de romp van de boot met die van een mens vergelijken waarbij de kiel de ruggengraat afbeeldt en het geraamte de ribben, dan kunnen we zeggen dat de gondel aan een ernstige vorm van scoliose lijdt.” Met andere woorden, de romp is asymmetrisch: de rechterkant is 24 centimeter korter dan de linkerkant. Het gevolg is dat de gondel rechts dieper in het water ligt dan links. Door die ongelijkheid wordt zowel de stuwkracht van de ene riem gecompenseerd als het gewicht van de gondelier, die tijdens het roeien links van het midden staat, en de gondel kan dus rechtuit blijven varen.

Een bijzonder kenmerk van deze ’zwaan’ is zijn hals of voorsteven. Afgezien van de ijzeren achtersteven is dat het enige metalen deel van de boot. De voorsteven is „zo opvallend en apart”, aldus de schrijver Gianfranco Munerotto, „dat je hem maar één keer hoeft te zien om  hem nooit meer te vergeten”. Oorspronkelijk diende de ijzeren voorsteven om het gewicht te compenseren van de gondelier die op de achtersteven stond te roeien, maar nu heeft hij alleen een decoratieve functie. Volgens de traditie staan de uitsteeksels aan de voorsteven voor de zes sestieri of wijken waarin de stad Venetië verdeeld is, terwijl het uitsteeksel aan de achterkant van de hals het Venetiaanse eiland Giudecca afbeeldt. De S-vorm van de voorsteven geeft naar verluidt de vorm van het Canal Grande van Venetië weer.

Een andere bijzonderheid van de ’zwaan’ is zijn zwarte verenkleed. Er zijn allerlei verklaringen voor gegeven waarom de boten zwart zijn. Zo zouden de opsmuk, kleuren en luxe van gondels in de zestiende en zeventiende eeuw zo de spuigaten uitgelopen zijn dat de Venetiaanse senaat, in een poging tot soberheid aan te moedigen, zich gedwongen zag eigenaars van te opzichtige gondels een boete op te leggen. Maar velen betaalden liever de boete dan afstand te doen van hun decoraties. Een magistraat zou daarom bepaald hebben dat alle gondels zwart geverfd moesten worden. Volgens een andere verklaring diende het zwart als teken van rouw voor de duizenden slachtoffers van de Zwarte Dood. Weer anderen zeggen dat de zwarte kleur van de gondels de ultrablanke teint van de adellijke Venetiaanse dames het best liet uitkomen. De waarheid is een stuk eenvoudiger. Zeker in het begin kwam de zwarte kleur gewoon van de pek die werd gebruikt om de gondels waterdicht te maken.

Na zachtjes op de rug van de zwarte zwaan over het kalme water te zijn gegleden, staat u weer op de treden van de kade langs het kanaal waar uw reis begon. En terwijl u de wegvarende gondel nakijkt, zou het u misschien niet eens verwonderen als de zwaan zijn lange hals zou omdraaien om wat verfomfaaide veren glad te strijken.

[Illustratie op blz. 24]

De romp van de gondel is asymmetrisch

[Illustratie op blz. 24, 25]

De bijzondere voorsteven

[Illustratie op blz. 25]

Roberto, een van de gondeliers op de kanalen van Venetië

[Illustratieverantwoording op blz. 25]

© Medioimages