Toledo — Een boeiende mix van middeleeuwse culturen

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN SPANJE

IN HET midden van het Iberisch Schiereiland ligt een granieten heuvel die aan drie zijden wordt omgeven door de rivier de Taag. In de loop der eeuwen heeft de rivier de steile rotswanden uitgeslepen die de flanken van de heuvel beschermen. Boven op die strategische plek verrees Toledo, een stad die synoniem is geworden met Spanje en de Spaanse cultuur.

In de huidige tijd voeren de smalle kronkelige straatjes van het oude Toledo de bezoeker terug naar de middeleeuwen. De poorten, kastelen en bruggen van de stad hebben allemaal hun middeleeuwse karakter behouden en zijn stille getuigen van de dagen waarin Toledo een van de belangrijkste steden van Europa was.

Toledo is echter geen typisch Europese stad. Zelfs het spoorwegstation ademt een oosterse sfeer. Een nader onderzoek van de monumenten en ambachten van Toledo onthult een stad die de kunstvaardigheden heeft overgenomen van de diverse beschavingen die hier door de eeuwen heen hebben gefloreerd. In de bloeitijd van Toledo, zo’n zevenhonderd jaar geleden, werd de stad een ware smeltkroes van middeleeuwse culturen.

 Uiteenlopende culturen

Voor de komst van de Romeinen in Spanje hadden Keltische en Iberische volken op deze strategische plek al een stad gebouwd. De Romeinen gaven de stad de nieuwe naam Toletum (van tollitum, wat „hoogverheven” betekent) en maakten haar tot een provinciehoofdplaats. De Romeinse historicus Livius beschreef Toledo als „een kleine stad, maar versterkt door haar ligging”. Toen de Visigoten na de val van het Romeinse Rijk Spanje veroverden, kozen ze Toledo  tot hoofdstad. In de zesde eeuw verwierp koning Reccared op deze plek het arianisme, en zo werd het mogelijk dat Spanje later een centrum van orthodox katholicisme werd en Toledo de zetel van zijn prominentste aartsbisschop.

Het religieuze toneel veranderde toen Toledo deel ging uitmaken van het islamitisch kalifaat. De smalle straten van de oude stad dateren uit deze periode, die van de achtste tot de elfde eeuw duurde. De tolerantie van de moslims maakte een vreedzame co-existentie van christelijke, joodse en Moorse culturen in Toledo mogelijk. Ten slotte werd de stad in 1085 door de katholieke koning Alfons VI veroverd. Ondanks de machtswisseling bleven deze culturen nog een aantal eeuwen naast elkaar bestaan.

Veel van Toledo’s indrukwekkendste monumenten dateren uit de middeleeuwen. Katholieke vorsten maakten de stad tot hun hoofdstad, joodse burgers wendden hun bekwaamheden aan in ambachten en in de handel, en moslims gebruikten hun talenten in de architectuur. Wetenschappers van de drie verschillende geloofsovertuigingen werkten samen in de vertaalschool van Toledo. In de twaalfde en dertiende eeuw vertaalden ze een groot aantal werken uit de oudheid in het Latijn en Spaans. Dankzij deze vertalers werd de ontzagwekkende hoeveelheid wetenschappelijke kennis van de Arabische beschaving ook toegankelijk voor de westerse wereld.

Aan de religieuze tolerantie kwam in de veertiende eeuw een eind toen duizenden joodse burgers het leven verloren in religieuze pogroms. Tegen de tijd dat Columbus Amerika ontdekte, had de Spaanse inquisitie in Toledo een tribunaal opgericht en moesten zowel joden als moslims kiezen tussen gedwongen bekering of ballingschap.

Monumenten van vergane glorie

Tegenwoordig staan er in de binnenstad van Toledo meer dan honderd monumenten. Vanwege die historische rijkdom heeft de Unesco de stad op de Werelderfgoedlijst geplaatst. Twee van de indrukwekkendste middeleeuwse bouwwerken zijn de bruggen over de rivier de Taag, die vanuit oostelijke en westelijke richting toegang geven tot de stad. De imposante Puerta Nueva de Bisagra, een poort die de toegang tot de oude ommuurde stad bewaakt, is heel opvallend.

Van een afstand zijn de silhouetten van twee monumenten duidelijk te zien. Een enorm vierkant fort, het Alcázar, ligt in het oosten. In de loop der eeuwen is het een Romeins pretorium (residentie van de stadhouder) geweest, een paleis van Visigotische monarchen, een Arabische vesting en een residentie van Spaanse koningen. Momenteel zijn het Legermuseum en een veelomvattende bibliotheek erin ondergebracht. Maar omdat Toledo bovenal een religieuze stad is, wordt het stadscentrum gedomineerd door de kolossale gotische kathedraal. — Zie het kader op blz. 17.

In de kathedraal en in andere kerken in Toledo bevinden zich een aantal schilderijen van een beroemde kunstenaar die in Toledo heeft gewoond. Hij staat bekend als El Greco, wat „De Griek” betekent, maar zijn echte naam was Domenikos Theotokopoulos. In de oude Joodse buurt waar hij woonde, is nu een museum waarin een aantal van zijn schilderijen te zien zijn.

Misschien is de aanblik van Toledo nog wel het meest indrukwekkend vanaf de heuvels ten zuiden van de stad. Maar de charme van Toledo kan het beste worden geproefd tijdens een wandeling door de smalle straatjes. De bezoeker kan weleens even verdwalen, maar zal al snel geboeid raken door de schilderachtige steegjes, oude gebouwen, sierlijke balkonnetjes en verleidelijke souvenirwinkels.

Hoewel deze oude stad tijdloos lijkt, moet de toerist Toledo toch een keer verlaten. De beste plek om dat te doen is aan de zuidelijke oever van de Taag. Als aan het eind van de dag de ondergaande zon een warme gloed werpt over de stad met haar statige monumenten, lijkt het of die opnieuw haar glorietijd weerspiegelen.

[Kader/Illustraties op blz. 17]

DE DRIE CULTUREN VAN TOLEDO

In de middeleeuwen was Toledo verdeeld in drie verschillende wijken. Daar leefden katholieken, joden en moslims volgens hun eigen wetten en gewoonten. Enkele van hun oude godshuizen zijn belangrijke toeristische attracties geworden.

➤ Een moskee uit de tiende eeuw, nu bekend als Cristo de la Luz, is een typerend voorbeeld van het kunstige pleisterwerk van de islamitische handwerkslieden. Ze staat in het Arabische stadsdeel, de medina, waar de rijke moslims woonden.

➤ De twee bewaard gebleven synagogen uit de middeleeuwen — later veranderd in katholieke kerken — vormen het bewijs dat Toledo een grote joodse gemeenschap heeft gekend, die ooit zelfs een derde van de stadsbevolking vertegenwoordigde. De oudste synagoge is Santa María la Blanca, en het interieur ervan heeft, net als de moskee, meerdere sierlijke zuilen. Een grotere synagoge is El Tránsito (rechts), waarin nu het Sefardisch museum voor Joodse cultuur is gevestigd.

➤ De bouw van Spanjes grootste gotische kathedraal begon in de dertiende eeuw en werd pas tweehonderd jaar later voltooid.

 [Kader/Illustraties op blz. 18]

BIJZONDERE ZWAARDEN EN ZOETE MARSEPEIN

Al meer dan tweeduizend jaar worden er in de stad zwaarden gesmeed, en de naam Toledo is dan ook synoniem met zwaarden van hoge kwaliteit. Zowel de legers van Hannibal als Romeinse legioenen maakten gebruik van deze aan de oevers van de Taag gesmede zwaarden. Eeuwen later introduceerden islamitische handwerkslieden de kunst van het damasceren om hun zwaarden en harnassen te verfraaien. De links afgebeelde replica van een zwaard dat in Toledo werd vervaardigd, is hiervan een voorbeeld. (Zie het artikel „Patronen van goud op staal” in de Ontwaakt! van 22 januari 2005.) Tegenwoordig hebben de meeste souvenirwinkels in de stad een ruime keus aan zwaarden met daarbij de niet weg te denken harnassen. Deze zwaarden, die vaak als verzamelobjecten dienen, zullen waarschijnlijk weleens in een film opduiken, maar niet zo gauw op een slagveld.

Nog een traditie in Toledo is de productie van marsepein, die nog dateert uit de tijd waarin de stad door de Arabieren werd veroverd. Spanje had al uitgestrekte velden met amandelbomen toen de moslims kwamen, maar suiker — het andere noodzakelijke ingrediënt — ontbrak. In de vijftig jaar volgend op de verovering door de moslims werden er in het zuiden van Spanje suikerrietvelden geplant. Tegen de elfde eeuw was marsepein de specialiteit van Toledo geworden en sinds die tijd hebben fijnproevers ervan genoten. In Toledo zijn winkels waar alleen maar marsepein wordt verkocht, vaak in de vorm van kleine figuurtjes. Een bezoek aan deze stad is dan ook niet compleet als u deze verrukkelijke lekkernij niet hebt geproefd.

[Verantwoording]

Agustín Sancho

[Kaart op blz. 16]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

PORTUGAL

SPANJE

Madrid

Toledo

[Illustratie op blz. 18]

San Martínbrug