Bomen die in het water leven

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN AUSTRALIË

Ze zijn een schuilplaats voor veel soorten zoogdieren, vogels en reptielen die met uitsterven worden bedreigd. Ze beschermen het milieu door verontreinigende stoffen uit het water te filteren. In het zuiden van Florida is zo’n 75 procent van de vis die door sportvissers wordt gevangen en 90 procent van de vis die voor commerciële doeleinden wordt gevangen van ze afhankelijk. En ze vormen een barrière die kustgebieden tegen stormen en getijden beschermt. Waar hebben we het over? Mangroven!

MANGROVEN zijn allerlei bomen en struiken uit verschillende families die langs meer dan de helft van de tropische zeekusten van de wereld worden aangetroffen. Meestal groeien ze in het gebied tussen land en zee dat bij eb droogvalt en waar het water een mengsel is van zeewater en zoet water. Hoewel het water veel zouter is dan de meeste planten kunnen verdragen, redden mangroven zich hier prima. Hoe doen ze dat? Met behulp van verscheidene fascinerende methoden, en soms een combinatie daarvan.

Omgeven door zout

Sommige mangroven hebben filters die voorkomen dat er zout in de wortels dringt. Dat doen ze zo goed dat een dorstige reiziger aan zoet water kan komen door een wortel van zo’n mangrove open te breken. Andere mangrovesoorten nemen het zout op in hun stelsel, slaan het op en zetten het af in oude bladeren of andere delen van de plant, die vervolgens van de boom afvallen.

Er zijn ook mangroven die eerst zout opnemen en het dan snel weer uitscheiden, meestal via speciale zoutklieren op de bladeren. Als u aan een blad van zo’n mangrove zou likken, zou het heel zout smaken. Maar voorzichtigheid is geboden. Er bestaat een mangrovesoort waarvan de bladeren giftig melksap afscheiden. Als u dat in uw oog krijgt, kan dat tijdelijke blindheid veroorzaken. Het sap heeft echter ook geneeskrachtige eigenschappen en wordt gebruikt ter behandeling van wondjes en insectenbeten.

Hoe de bomen overleven

Om te overleven en gedijen hebben de meeste planten zuurstofrijke grond nodig. Maar de grond waarin mangroven groeien, is meestal doortrokken van water. Het geheim van hun overleving ligt in hun luchtwortels, die zich boven de grond ontwikkelen en zo dus rechtstreeks uit de atmosfeer lucht kunnen opnemen. Deze wortels kunnen allerlei vormen hebben. Kniewortels bijvoorbeeld groeien uit de grond en er weer in, en vormen daarbij knobbels die er een beetje uitzien als een gebogen knie.

Ademwortels groeien verticaal uit de grond. Steunwortels, die later steltwortels worden, zijn vertakkingen aan de onderkant van de boom. Plankwortels groeien straalsgewijs vanuit het onderste deel van de stam en vormen kronkelige rechtopstaande richels, die gedeeltelijk boven de grond uitsteken. Deze verschillende wortelstelsels stellen de bomen niet alleen in staat te ademen, maar zorgen er ook voor dat ze verankerd raken in de zachte bodem.

Hoe ze zich vermeerderen

De Xylocarpus granatum is een mangrovesoort waaraan grote ronde vruchten groeien die vol zitten met onregelmatig gevormde zaden. Wanneer de vrucht rijp is, barst ze open en vallen de zaden in het water. Enkele daarvan worden meegevoerd met het getij en komen uiteindelijk op een plek terecht waar ze zullen ontkiemen.

Zaden van andere mangroven ontkiemen al terwijl ze nog vastzitten aan de boom. Dat is een bijzonder ongebruikelijk verschijnsel in de plantenwereld.  Nadat deze zaailingen van de boom in het water zijn gevallen, drijven ze soms nog maanden of zelfs een jaar rond op zoek naar een geschikte standplaats.

Door de manier waarop de zaailing drijft, maakt hij de meeste kans om terecht te komen op een plek met ideale omstandigheden: in brak water. In zout water, waar meer opwaartse druk is, drijft hij horizontaal, maar eenmaal in brak water beland, drijft hij verticaal en maakt hij dus meer kans om in de modder te blijven steken.

Een wereld in een wereld

Mangroven vormen de basis van een ingewikkelde voedselketen. De afgevallen bladeren en rottende vegetatie van de mangroven zijn een voedselbron voor micro-organismen die op hun beurt als voedsel fungeren voor andere dieren in de voedselketen. Veel dieren kiezen het mangrovebos om er te leven, naar voedsel te zoeken, zich voort te planten en hun jongen groot te brengen.

Zo zijn er honderden vogelsoorten die in het mangrovebos nestelen en foerageren of er uitrusten tijdens de trek. Alleen al in Belize leven meer dan 500 vogelsoorten in mangroven. Veel vissen beginnen hun leven in de mangroven of zijn voor voedsel van het mangrove-ecosysteem afhankelijk. In het mangrovebos van de Sundarbans tussen India en Bangladesh worden ruim 120 soorten vis gevangen.

Ook planten doen het goed tussen de mangroven. Aan de oostkust van Australië zijn 105 soorten korstmos gevonden die op mangroven leven. Veel varens, orchideeën, maretaksoorten  en andere planten gedijen hier ook. De mangroven leveren een onvervangbare dienst aan de flora en de fauna — van korstmossen tot tijgers — en ook aan mensen.

Talloze voordelen voor de mens

Mangroven dragen niet alleen bij aan het behoud van het milieu, ze zijn ook een directe of indirecte leverancier van veel producten, zoals brandhout, houtskool, tannine, veevoer en medicijnen. In het gebied zijn ook delicatessen te vinden als vis, schaaldieren, weekdieren en honing. Vroeger dachten sommige zeelieden zelfs dat oesters aan bomen groeiden, omdat ze makkelijk van de mangroven konden worden geplukt wanneer de wortels bij eb bloot kwamen te liggen.

Mangroven leveren daarnaast producten voor de papier-, textiel-, leer- en bouwindustrie. Ook de visserij en het toerisme trekken er voordeel van.

Hoewel er steeds meer belang aan mangrovebossen wordt gehecht, verdwijnen ze met een tempo van naar schatting 100.000 hectare per jaar. Vaak worden ze vernield om plaats te maken voor ogenschijnlijk rendabeler projecten zoals landbouwbedrijven en huizenbouw. Veel mensen zien mangrovemoerassen slechts als modderige, stinkende en van muskieten vergeven gebieden die je beter kunt mijden.

In feite hebben mangroven waardevolle en zelfs levensreddende functies. Door de speciale luchtwortels en zoutfilterende hoofdwortels, die zich aan hun omgeving aanpassen, is er een rijk en ingewikkeld ecosysteem ontstaan. De mangroven zijn ook van groot belang voor de kustvisserij, houtverwerkende industrie en de wilde dieren. En ze beschermen gebieden langs de kust tegen erosie doordat ze de kracht van hevige orkanen opvangen die anders aan duizenden mensen het leven zouden kosten. We zijn beslist dankbaar dat er mangroven zijn!

[Kader/Illustratie op blz. 24]

Op zoek naar wilde honing in de mangroven

De grootste mangrovebossen bevinden zich in de Sundarbans, een deel van de Gangesdelta dat zich uitstrekt over India en Bangladesh. Hier wonen onder andere de Mowali’s, die voor hun levensonderhoud van de mangroven afhankelijk zijn. Zij oefenen een van de gevaarlijkste beroepen in het land uit.

De Mowali’s verzamelen honing. Elk jaar begeven ze zich in april en mei in het wisselende landschap van de mangroven om op zoek te gaan naar de honingraten van de reuzenhoningbij. Deze grote, agressieve bijen kunnen een lengte van bijna vier centimeter bereiken en zelfs een olifant doden.

Honingverzamelaars hebben dan ook brandende fakkels van mangrovemateriaal bij zich om met de rook daarvan de bijen te verjagen. Verstandige honingverzamelaars laten iets van de raten intact zodat de bijen ze weer kunnen herbouwen. Zo wordt de honingoogst van jaar tot jaar veiliggesteld.

De bijen vormen niet het enige gevaar voor de honingverzamelaars. Er zijn ook krokodillen en giftige slangen in het mangrovebos. Bovendien kunnen er dieven op de loer liggen om de honingverzamelaars te overvallen op het moment dat ze met hun honing en bijenwas het bos uit komen. Hoewel die dieven een bedreiging vormen, leveren de Bengaalse tijgers het grootste gevaar op. Elk jaar doden ze tussen de vijftien en twintig honingverzamelaars.

[Verantwoording]

Zafer Kizilkaya/Images & Stories

[Illustraties op blz. 23]

Mangroven en hun zaailingen gedijen in een gebied waar de meeste andere planten zouden sterven

[Verantwoording]

Top right: Zach Holmes Photography/Photographers Direct; lower right: Martin Spragg Photography (www.spraggshots.com)/Photographers Direct