De juweeltjes van Niihau

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN HAWAII

ELKE winter beuken hoge golven tegen de kust van Niihau, het ’Verboden eiland’ van Hawaii. Enorme hoeveelheden lege schelpjes van zeeslakken worden door de golven naar de kust geslingerd en spoelen vervolgens op bepaalde stranden aan. Niihau, dat nog geen 180 vierkante kilometer beslaat, is het kleinste van de zeven bewoonde Hawaii-eilanden. Het is dan ook toepasselijk dat op dit vulkanische eiland enkele van de kleinste schatten ter wereld te vinden zijn: de prachtige schelpen van Niihau.

In tegenstelling tot het dichtstbijzijnde eiland (Kauai), dat 27 kilometer verderop in noordoostelijke richting ligt, is Niihau grotendeels vlak en droog. Maar waarom wordt Niihau het Verboden eiland genoemd? Het eiland is privébezit en is niet toegankelijk voor ongenode bezoekers. De zelfvoorzienende eilandbewoners hebben geen krachtcentrale, geen stromend water, geen winkels en geen postkantoor. In een poging hun oude cultuur te bewaren, spreken de ongeveer 230 inheemse bewoners Hawaii. Als ze geen schapen en runderen aan het hoeden zijn, houden de meesten van hen zich bezig met hun goudmijn: piepkleine schelpjes. *

Tijdens de warme Hawaiiaanse wintermaanden wandelen of fietsen gezinnen over de stoffige wegen naar de ongerepte stranden en rotsige inhammen, waar ze hele dagen schelpen rapen. Als de schelpen eenmaal verzameld zijn, worden ze in de schaduw uitgespreid om te drogen. Later zullen ze gesorteerd en aaneengeregen worden tot sierlijke halskettingen of leis. Op eilanden met meer plantengroei worden de meeste leis van bloemen gemaakt. Op Niihau doen de schelpen dienst als bloemen.

Juweeltjes uit de zee

Schelpen worden in Hawaii allang als sieraden gebruikt. In de tweede helft van de achttiende eeuw zagen ontdekkingsreizigers (onder wie James Cook) hier versieringen met schelpen en schreven erover in hun logboeken. Ze namen ook een aantal schelpen mee naar huis, misschien ook wel van Niihau. Na verloop van tijd begonnen sommige vooraanstaande Hawaiiaanse vrouwen, onder wie danseressen en zelfs leden van het koninklijk huis, de prachtige leis van Niihau te dragen. In de twintigste eeuw raakten deze bijzondere sieraden ook buiten Hawaii bekend dankzij souvenirwinkels, het toerisme en de soldaten die hier tijdens de Tweede Wereldoorlog gelegerd waren. Tegenwoordig worden de mooie halskettingen waarmee de Hawaiiaanse adel zich ooit tooide, door mensen in allerlei landen gedragen.

De schelpen die gewoonlijk worden gebruikt om leis te maken, worden in het Hawaii momi,  laiki en kahelelani genoemd. Verschillen in kleur en patroon vormen een leuke uitdaging voor de maker (gewoonlijk een vrouw), die de schelpen heel secuur tot een kunstwerk rijgt. Ze gebruikt zo’n twintig soorten parelachtige, ovaalvormige momi’s, van stralend wit tot donkerbruin. Als de kettingen in de populaire Lei Pikake-stijl worden geregen, lijken ze door de olieachtige glans en het kleine formaat van de momi’s (slechts één centimeter lang) veel op strengen geurige witte jasmijn.

Veel Hawaiiaanse bruiden tooien zich met meerdere strengen van glimmende, op rijstkorrels lijkende laiki’s, die variëren in tint van zuiver wit en ivoor tot geelachtig beige, met soms fijne bruine streepjes. De kahelelani-schelpen, mogelijk vernoemd naar een Hawaiiaans opperhoofd, zijn slechts een halve centimeter lang. Deze broze, tulbandvormige schelpjes zijn het moeilijkst aan elkaar te rijgen, en leis die hiervan worden gemaakt zijn dan ook het kostbaarst. Ze variëren van diep bordeauxrood tot fel roze, de zeldzaamste kleur die drie keer zo veel opbrengt als andere kleuren.

Hoe een schelpenlei gemaakt wordt

Na het uitkiezen van een patroon verwijdert de maakster al het zand uit de schelpen en gebruikt ze een priem met een fijne punt om ze te doorboren. Hoewel ze voorzichtig en bekwaam te werk gaat, gaat één op de drie schelpen kapot. Ze moet dus heel wat schelpen achter de hand hebben om één lei te kunnen maken, een klusje waar ze soms wel jaren mee bezig is! Om de schelpen aaneen te rijgen, gebruikt ze een nylondraad die verstevigd is met sneldrogende lijm of bijenwas. Traditiegetrouw wordt er aan elk uiteinde van de draad een kleine, knoopvormige schelp (zoals een zonnewijzerslak of puka) vastgemaakt, en waar de uiteinden van de lei bij elkaar komen, worden een of twee schelpen van een porseleinslak bevestigd.

Er zijn bijna net zo veel manieren om leis te maken als er variaties in de schelpen zelf zijn. Een klassieke lei bijvoorbeeld bestaat uit een enkel snoer van 150 tot 190 centimeter met witte momi’s, een strengenlei bestaat uit honderden minuscule kahelelani-schelpen, en een krans is geweven in symmetrische geometrische patronen (soms met een mengeling van schelpen en zaden). Het maken van een lei is een precisiewerk dat veel tijd in beslag neemt en inspannend voor de ogen is. Maar de creatieve en geduldige kunstenaars van Niihau maken geregeld ingewikkelde leis die bijzonder mooi zijn. Elke lei is uniek, en het is niet moeilijk te begrijpen waarom ze in waarde kunnen concurreren met kostbare edelstenen en antieke sieraden en soms duizenden dollars kosten.

Niihau is dan misschien wel een vrij kaal, dunbevolkt eiland dat weggestopt is in een afgelegen hoekje van Hawaii, maar dankzij zijn fantasierijke, artistieke leimakers, kunnen mensen die ver van de zonnige kusten van Niihau vandaan wonen, delen in de schoonheid van de schatten van het Verboden eiland.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 24, 25]

Gedroogde schelpen worden gesorteerd en aaneengeregen tot sierlijke leis

[Verantwoording]

© Robert Holmes

[Illustratie op blz. 25]

In spiraalvorm geregen momi-schelpen

[Illustratieverantwoording op blz. 24]

© drr.net