De zoutwinners van de Sahara

PALEN flitsen langs de ramen van onze fourwheeldrive. Ze staan er als markering van de route voor het geval de weg door zandstormen onzichtbaar wordt. En hier in de Sahara komen dat soort stormen vaak voor.

De weg waarop we rijden volgt een oude kamelenroute die de stad Agadès in Niger met het gebied bij de Algerijnse grens en verder verbindt. We zijn op weg naar het afgelegen plaatsje Teguidda-n-Tessoumt, op zo’n tweehonderd kilometer van Agadès. Daar houden vijftig families zich bezig met het winnen van zout. Dat doen ze op de traditionele manier: uit de klei van de Sahara.

Kunstmatige heuvels en pastelkleurige zoutpannen

Vóór ons op de woestijnvlakte doemen enkele kleine heuvels op — ons einddoel. Onze gids zet de auto vlak bij een tien meter hoge heuvel neer en nodigt ons uit met hem naar de top te klimmen, waar je uitzicht op het dorp hebt. Terwijl we de helling op ploeteren, legt hij uit dat deze en andere soortgelijke heuvels het resultaat zijn van het jarenlang storten van restanten van de zoutwinning.

Vanaf de top is het uitzicht fascinerend. Bijna alles in het dorp beneden heeft de kleur van gebakken klei: de grond, de muren en de daken. De enige uitzondering daarop is het groen van de bladeren van de twee bomen die als schildwachten aan twee kanten van het dorp staan. De omheiningen en huizen hebben niet alleen de kleur van klei maar zijn er ook van gemaakt. De kleur van de gebouwen contrasteert met de pasteltinten van de honderden nabijgelegen zoutpannen. Het gebied gonst van de activiteit, want mannen, vrouwen en kinderen zijn allemaal hard aan het werk.

Een eeuwenoude winningsmethode

Wanneer we vanaf ons uitkijkpunt naar beneden lopen, legt onze gids uit op welke bijzondere manier de dorpelingen zout winnen. „Er zijn feitelijk maar twee soorten zoutpannen”, vertelt hij. „De grote bassins van zo’n twee meter doorsnee worden gebruikt om het zoute water te laten bezinken. De kleine bassins zijn voor de indamping. Het water uit de twintig bronnen in het gebied bevat op zich al veel zout. Maar de voornaamste bron van zout is niet het water, maar de aarde, en dat maakt de zoutwinning hier zo bijzonder.” Hoe wordt het zout dan precies aan de aarde onttrokken?

We zien een man aarde storten in een groot bassin dat met water uit de bron is gevuld. Hij  stampt het mengsel met zijn voeten, alsof hij een wijnpers treedt. Wanneer hij tevreden is met het resultaat, laat hij het zoute mengsel een paar uur bezinken. Om hem heen liggen bassins die gevuld zijn met hetzelfde modderige mengsel. Elk bassin heeft een andere bruintint: de bassins veranderen namelijk van kleur naarmate de modder bezinkt.

Vlakbij haalt een andere man het zoute water met behulp van een uitgeholde kalebas uit een bassin, waarna hij het in de kleinere bassins schept. Dit deel van het proces wordt meestal door de mannen gedaan. Zij zijn ook verantwoordelijk voor het onderhoud aan de bassins. Sommige bassins zijn natuurlijke uithollingen in de aarde, terwijl andere in de rotsen zijn uitgehouwen. Op plekken waar dat niet mogelijk is, leggen de mannen een ring van klei boven op de rots. Ze vormen de rand van klei met de hand en slaan er net zo lang met een stok op totdat die stevig is. Deze bassins moeten elk jaar worden gerepareerd of herbouwd.

Wat doen de vrouwen? Zij doen het zware tilwerk en zorgen ervoor dat er altijd voldoende zoute aarde klaarligt om te worden verwerkt. Ze halen ook de zoutkristallen uit de indampingsbassins. Vervolgens maken ze de bassins grondig schoon zodat de volgende lading erin kan.

Ondertussen rennen de kinderen heen en weer tussen de kleine bassins. Het is hun taak om het droogproces in de gaten te houden. Terwijl het water in de zoutpannen verdampt, vormen zich aan de oppervlakte kristallen. Als daar niets mee zou gebeuren, zou de zoutkorst die zich vormt verdere indamping belemmeren. Daarom besprenkelen de kinderen het oppervlak met druppels water om de korst te breken en de zoutkristallen naar de bodem van het bassin te laten zinken. De indamping gaat door totdat uiteindelijk alleen nog het waardevolle zout overblijft.

Hoe komt het dat de zoutpannen zo’n verscheidenheid aan prachtige kleuren te zien geven? Onze gids legt uit: „Er zijn eigenlijk drie soorten klei of modder in deze streek te vinden, en elke soort geeft haar eigen kleur aan het water. Die kleur is bovendien afhankelijk van het zoutgehalte van het mengsel. In sommige bassins groeien ook algen die het water kleuren.” We zien ook dat de bassins verschillende tinten aannemen wanneer de zonnestralen vanuit een andere hoek op het water schijnen.

Zout als betaalmiddel

Eenmaal terug in het dorp vormen de vrouwen ’broden’ van het vochtige ruwe zout en leggen die in de brandende zon te drogen. Het zout wordt niet gezuiverd, dus houden de broden hun bruine kleur. We kijken hoe de vrouwen de broden in drie vormen maken: ovaal, rond en driehoekig. Een van de vrouwen vertelt dat de ovale en ronde vormen worden verkocht en dat de driehoekige vormen bestemd zijn om als geschenk te worden gebruikt.

Wie kopen het zout? Nomaden en zouthandelaars die door Teguidda-n-Tessoumt trekken en voedsel en andere producten voor zout ruilen. Het meeste zout zal op de markt van grote steden aan de rand van de woestijn worden verkocht. Het ruwe zout uit dit dorp wordt waarschijnlijk niet voor menselijke consumptie gebruikt maar zal dienen als aanvulling op het dagelijks voedsel van vee.

Onderweg naar onze auto zien we een man die de achtergebleven klei uit een bassin staat te scheppen. Hij brengt de lading naar de stortplaats en maakt daarmee de kunstmatige heuvels nog wat hoger. Wanneer we wegrijden staan we in gedachte nog even stil bij deze heuvels, die getuigen van al die generaties zoutwinners die woonden, werkten en stierven in Teguidda-n-Tessoumt. — Ingezonden.

[Inzet op blz. 22]

„De voornaamste bron van zout is niet het water, maar de aarde, en dat maakt de zoutwinning hier zo bijzonder”

[Kaart op blz. 21]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

SAHARA

NIGER

Agadès

Teguidda-n-Tessoumt

[Verantwoording]

Based on NASA/Visible Earth imagery

 [Illustratie op blz. 23]

Waardevol zout wordt gewonnen uit de klei van de Sahara

[Verantwoording]

© Victor Englebert

[Illustratie op blz. 23]

Indampingsbassins hebben allerlei kleuren

[Verantwoording]

© Ioseba Egibar/age fotostock

[Illustratie op blz. 23]

Zoutbroden gedroogd in de brandende zon