De man die de wereld in kaart bracht

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN BELGIË

Begin 1544 zat Gerardus Mercator in een ijskoude, donkere gevangeniscel. Hij ging ervan uit dat hem een zekere dood wachtte. Hoe raakte de grootste cartograaf van de zestiende eeuw hier verzeild? Laten we ons voor het antwoord hierop eerst eens verdiepen in zijn leven en in de tijd waarin hij leefde.

MERCATOR werd in 1512 geboren in Rupelmonde, een klein havenplaatsje bij Antwerpen. Na het behalen van een academische graad aan de Universiteit van Leuven verdiepte hij zich in de leringen van Aristoteles en kwam hij al heel snel tot de verontrustende conclusie dat hij de zienswijze van Aristoteles niet kon verenigen met de leringen van de Bijbel. Mercator schreef: „Toen ik zag dat Mozes’ versie van de Genesis van de wereld in veel opzichten niet voldoende aansloot bij Aristoteles en de andere filosofen, begon ik te twijfelen aan de waarheid van alle filosofen (...) en begon ik onderzoekingen te doen naar de raadselen der natuur.”

Omdat Mercator geen filosoof wilde worden, staakte hij zijn studie aan de universiteit. Maar de rest van zijn leven hield de zoektocht naar bewijzen die het Bijbelse scheppingsverhaal ondersteunden, zijn geest bezig.

De overstap naar geografie

In 1534 begon Mercator aan een studie wiskunde, astronomie en geografie onder leiding van de wiskundige Gemma Frisius. Mogelijk leerde hij de graveerkunst van Gaspard van der Heyden, een graveur en globemaker. In het begin van de zestiende eeuw gebruikten cartografen een zwaar gotisch lettertype, waardoor ze slechts een beperkte hoeveelheid geschreven informatie op kaarten kwijt konden. Maar Mercator introduceerde een nieuw lettertype uit Italië dat bij het maken van globes goed van pas kwam en dat we nu schuinschrift of cursief schrift noemen.

In 1536 werkte Mercator als graveur samen met Frisius en Van der Heyden aan de productie van een aardglobe. Mercators fraaie cursieve handschrift droeg bij aan het succes van het project. Nicholas Crane, schrijft in zijn recente boek over Mercator dat waar een andere cartograaf „vijftig Amerikaanse plaatsnamen kwijt had gekund op een wandkaart zo breed als de lengte van een volwassen man, daar zette Mercator er zestig op een globe met een diameter van twee handlengten”!

Een geboren cartograaf

Al in 1537 maakte Mercator zonder hulp van anderen zijn eerste kaart. Het was een kaart van het Heilige Land, waarmee hij een bijdrage wilde leveren aan „een beter begrip van het  Oude en Nieuwe Testament”. In de zestiende eeuw waren kaarten van het Heilige Land hopeloos onnauwkeurig. Op sommige kaarten stonden nog geen dertig plaatsnamen, waarvan vele trouwens verkeerd waren gesitueerd. Maar op de kaart van Mercator stonden meer dan vierhonderd plaatsen. Bovendien was hierop de route te zien die de Israëlieten op hun reis door de woestijn na de uittocht uit Egypte hadden gevolgd. Vanwege de nauwkeurigheid van de kaart waren veel van Mercators tijdgenoten er zeer enthousiast over.

Aangespoord door zijn succes gaf Mercator in 1538 een wereldkaart uit. Vóór die tijd wisten cartografen maar weinig over Noord-Amerika en noemden ze het ’het onbekende verre land’. Hoewel de geografische naam ’America’ al bestond, was Mercator de eerste die deze naam voor zowel Noord- als Zuid-Amerika gebruikte.

Mercator leefde in een tijd waarin de zeeën van de wereld werden verkend en veel nieuwe landen werden ontdekt. Van zeelieden kwam allerlei tegenstrijdige informatie, en cartografen hadden de bijna onmogelijke taak de hiaten op te vullen. Niettemin bereikte Mercator in 1541 zijn doel om een globe te maken die „gedetailleerder en actueler was dan enige andere”.

Beschuldigd van ketterij

In zijn woonplaats Leuven waren veel lutheranen. Tegen 1536 sympathiseerde Mercator met de lutherse leer, en het schijnt dat zijn vrouw later lid van de lutherse kerk is geworden. In februari 1544 werd Mercator met 42 andere Leuvenaren gearresteerd op beschuldiging van het schrijven van „verdachte brieven”. Maar het kan ook zijn dat zijn kaart van het Heilige Land het wantrouwen had gewekt van Ruard Tapper en Jacobus Latomus, twee theologen aan de Universiteit van Leuven. Beide mannen hadden  als voorzitter gefungeerd bij de rechtszaak tegen William Tyndale, een Bijbelvertaler die in 1536 in België was terechtgesteld. Misschien waren Tapper en Latomus bezorgd dat Mercators kaart van het Heilige Land, net als de Bijbelvertaling van Tyndale, een aansporing zou zijn om de Bijbel te lezen. In ieder geval werd Mercator gevangengezet in het kasteel van Rupelmonde, zijn geboorteplaats.

Antonia van Roesmaele, een van de anderen die terechtstonden, legde een verklaring af dat Mercator nooit besloten protestantse Bijbelvoorlezingen had bijgewoond. Omdat Antonia dat echter zelf wel had gedaan, werd ze levend begraven zodat ze langzaam de verstikkingsdood stierf. Mercator werd na zeven maanden vrijgelaten, maar al zijn bezittingen werden geconfisqueerd. In 1552 verhuisde Mercator naar Duisburg (Duitsland) waar het religieuze klimaat wat toleranter was.

De eerste atlas

Mercator bleef het Bijbelse scheppingsverslag verdedigen. De realisatie van een atlas van de wereld was voor hem zoals hij zei slechts één onderdeel van zijn levenswerk „om een synthese samen te stellen van de hele schepping ’van hemel en aarde, sinds het begin der tijden tot heden’”. Deze kroniek, waaraan hij het grootste deel van zijn leven besteedde, bevatte zowel chronologische als geografische informatie.

In 1569 publiceerde Mercator een lijst met de belangrijkste historische gebeurtenissen vanaf de schepping: het eerste deel van zijn synthese, getiteld Chronologia. Zijn doel was zijn lezers te helpen begrijpen wat hun plaats in de tijd en de geschiedenis was. Maar omdat Mercator in zijn boek Luthers protest uit 1517 tegen aflaten had opgenomen, werd Chronologia op een door  de katholieke kerk opgestelde lijst van verboden boeken geplaatst.

In de daaropvolgende jaren besteedde Mercator veel tijd aan het tekenen en graveren van de drukplaten voor de kaarten van zijn nieuwe geografische verhandeling. In 1590 kreeg Mercator een beroerte waardoor hij niet meer kon praten en aan de linkerkant verlamd raakte. Dat maakte het voor hem bijzonder moeilijk om zijn werk voort te zetten. Niettemin was hij vastbesloten zijn levenswerk te voltooien. Hij ging ermee door totdat hij in 1594 op 82-jarige leeftijd overleed. Mercators zoon Rumold maakte vijf onvoltooide kaarten af. De complete kaartencollectie van Mercator werd in 1595 uitgegeven: de eerste kaartenverzameling die de naam atlas droeg.

De Atlas van Mercator bevatte een verklaring van de eerste hoofdstukken van Genesis waarin de authenticiteit van Gods Woord werd verdedigd tegen de radicaal afwijkende meningen van filosofen. Mercator noemde deze verklaring „het doel van heel mijn inspanning”.

„De uitblinker onder de geografen van onze tijd”

In 1606 verscheen een aangevulde uitgave van de Atlas, uitgegeven door Jodocus Hondius. Deze in heel wat talen gedrukte editie werd een bestseller. Abraham Ortelius, een zestiende-eeuwse cartograaf, noemde Mercator prijzend „de uitblinker onder de geografen van onze tijd”. De eerder genoemde biograaf Crane beschreef Mercator als „de man die de aarde in kaart bracht”.

De nalatenschap van Mercator maakt nog altijd deel uit van ons dagelijks leven. Wanneer we bijvoorbeeld een atlas raadplegen of gps gebruiken, trekken we nog steeds profijt van het werk van Mercator, een opmerkelijke man die zijn hele leven heeft geprobeerd te weten te komen wat zijn plaats in Gods schepping was.

[Kader op blz. 21]

MERCATOR WAS EEN IJVERIGE BIJBELSTUDENT

Mercator geloofde dat de aarde ooit een plaats van rechtvaardigheid, vrede en voorspoed zou worden. Hij schreef een commentaar op Romeinen hoofdstuk 1 tot 11 waarin hij het calvinistische idee van de predestinatie weerlegde, dat echter nooit werd gepubliceerd. Het is interessant dat hij het ook niet eens was met Maarten Luther en zei dat er naast geloof werken nodig zijn om gered te worden. Mercator schreef in een brief dat zonde „niet van de planeten komt [astrologie] noch door een dwaling in de door God geschapen natuur, maar alleen door de vrije wil van de mens”. In zijn brieven verwierp hij het rooms-katholieke dogma van de transsubstantiatie door te zeggen dat Jezus’ woorden „dit is mijn lichaam” niet letterlijk moesten worden opgevat maar juist symbolisch.

[Kader/Illustratie op blz. 22]

DE MERCATORPROJECTIE

Iedereen die weleens geprobeerd heeft de schil van een sinaasappel plat neer te leggen, weet dat dit niet mogelijk is zonder de schil te vervormen. Dat voorbeeld illustreert het probleem waarmee cartografen te maken hadden, namelijk hoe een globe (de aarde) op een platte kaart kon worden geprojecteerd. Mercator loste dit probleem op door een systeem te introduceren dat nu bekendstaat als mercatorprojectie, een methode waarbij de lijnen die de breedtegraden vormen van de evenaar naar de polen op evenredig grotere afstanden van elkaar liggen. Hoewel deze aanpak afstanden en afmetingen (met name in noordelijke en zuidelijke streken) vervormt, was het een grote doorbraak in de cartografie. Mercators wandkaart van de wereld van 1569 was een meesterwerk dat veel tot zijn faam als cartograaf bijdroeg. Feitelijk wordt zijn projectie nog steeds gebruikt voor zeekaarten en gps.

[Illustratie]

De mercatorprojectie kan worden vergeleken met een opengesneden cilinder waarop de wereld vlak is uitgespreid

[Illustratie op blz. 20]

Mercators kaart van het Heilige Land (1537) met daarop meer dan 400 plaatsnamen

[Illustratie op blz. 20, 21]

Mercators wereldkaart (1538)

Zie „AMERI CAE” op beide Amerikaanse continenten

[Illustratieverantwoording op blz. 19]

Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet

[Illustratieverantwoording op blz. 21]

Both maps: From the American Geographical Society Library, University of Wisconsin-Milwaukee Libraries