Riksja?

BIJ aankomst in Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh, valt er onmiddellijk iets op. Te midden van de zee van mensen bevindt zich een leger riksjafietsen! De straten en steegjes worden overspoeld door grote aantallen van deze karretjes, die mensen en goederen vervoeren.

In Dhaka is de riksja nog steeds een veelgebruikt vervoermiddel. Hoewel het aantal geregistreerde riksja’s rond de 80.000 ligt, rijden er volgens de meeste mensen veel meer rond. Dhaka wordt zelfs de riksjahoofdstad van de wereld genoemd!

De eerste riksja’s

Hoewel er tijdens de regering van Lodewijk XIV van Frankrijk (1638-1715) al vroege versies van een rijdende stoel bestonden, wordt de uitvinding van de oorspronkelijke, door een mens getrokken riksja vaak toegeschreven aan de Amerikaan Jonathan Gable, die in de jaren zeventig van de negentiende eeuw zendeling in Japan was. Naar verluidt ontwierp hij een innovatief vervoermiddel voor zijn vrouw, die een zwakke gezondheid had, en was het het eerste rijtuig dat in het Japans jinrikisha werd genoemd, een vervoermiddel getrokken door een mens. Dat woord werd in het Nederlands uiteindelijk ’riksja’. Na verloop van tijd raakten diverse soorten riksja’s in heel Azië in gebruik als een goedkoop transportmiddel. Toen Charles Taze Russell (rechts), die de leiding had over het werk van de Bijbelonderzoekers (zoals Jehovah’s Getuigen destijds genoemd werden), in 1912 Japan bezocht, gebruikten hij en zijn reisgezelschap riksja’s om door het land te reizen.

In Dhaka verschenen de eerste driewielige riksja’s aan het eind van de jaren dertig van de vorige eeuw. Voorheen werden riksja’s gewoonlijk door een mens getrokken met behulp van twee stokken bevestigd aan de romp van het voertuig, maar de nieuwe riksja’s hadden meer weg van een grote driewieler. De chauffeur zat op een fiets die zich aan de voorkant van de riksja bevond. Zo kon hij zijn passagiers  of vracht over een grotere afstand vervoeren en kon hij zich makkelijker door het drukke verkeer en de verkeersopstoppingen bewegen.

Riksjakunst

Het lijkt wel of elke vierkante centimeter van de riksja’s in Dhaka bedekt is met decoraties. Waar komt het gebruik om riksja’s te decoreren vandaan? Toen er in Dhaka voor het eerst riksja’s werden gebruikt, moesten ze concurreren met de paard-en-wagen (tomtom), die passagiers en goederen vervoerde. Misschien gingen riksja-eigenaars hun karretjes versieren om klanten te trekken voor dit nieuwe transportmiddel. De schilderingen en advertenties werden uiteindelijk een kunstvorm.

Het is een spectaculair gezicht zo veel gedecoreerde riksja’s te zien rondrijden. Dit is kunst op wielen. Syed Manzoorul Islam, een kunstcriticus uit Bangladesh, beschrijft de riksja’s in Dhaka zelfs als „bewegende galerieën”. Elk denkbaar stukje van het voertuig is gedecoreerd met kleurrijke ontwerpen, afbeeldingen en patronen. Aan de zijkanten of aan de vouwluifel bungelen kwastjes, engelenhaar en glinsterende kralen.

Elke artiest heeft zijn eigen stijl en favoriete onderwerpen. Sommige kunstwerken hebben iets weg van een reclamebord, met taferelen uit Indiase en Bengalese films van vroeger en nu. Uit de kunst spreken nostalgische gevoelens voor het dorpsleven en het platteland en soms worden er ook sociale en politieke kwesties in verwerkt. Veel voorkomende thema’s zijn dieren, de jacht en vruchtbare akkers.

In de jaren vijftig van de vorige eeuw was er slechts een handvol riksjaschilders. Tegenwoordig worden die unieke kunstwerken door zo’n twee- à driehonderd kunstenaars gemaakt. De riksja’s worden in gespecialiseerde ateliers zorgvuldig in elkaar gezet, met onderdelen die vaak van gerecyclede materialen gemaakt zijn. De kunstenaar snijdt een stuk uit bijvoorbeeld een groot slaolieblik dat weggegooid wordt, en creëert dan met speciale verf een indrukwekkend kleurrijk tafereel. Riksjakunst is de volkskunst van Bangladesh en heeft een heel eigen identiteit en charme gekregen.

De riksjachauffeur

Zoals u wel zult begrijpen, heeft de riksjachauffeur een zwaar leven. Stel u eens voor dat u de hele dag moet fietsen met zware ladingen mensen of goederen. Tot de klanten behoren huisvrouwen, schoolkinderen, zakenlui en mensen die inkopen hebben gedaan. Vaak zitten er twee, drie of meer mensen op elkaar gepropt in een riksja. De riksja kan ook gebruikt worden om zakken met rijst, aardappelen, uien of kruiden voor een handelaar naar de markt te brengen om ze daar te verkopen. Soms zit een passagier boven op een hoge stapel spullen. Voor een omstander lijkt het misschien onmogelijk dat een chauffeur zulke zware ladingen kan trekken. Toch werkt de nederige riksjachauffeur zonder klagen keihard in de hitte van de zon of in de moessonregen.

De meeste chauffeurs komen van het platteland, waar het hun niet lukt om als boer hun kostje bijeen te scharrelen. Omdat velen geen beter betaalde baan kunnen vinden, laten ze hun gezin achter om in de stad riksjachauffeur te worden. Met gebruik van hun lichaamskracht en energie verdienen ze misschien het equivalent van een paar euro per dag.

Een uniek vervoermiddel

De riksja’s worden in Dhaka nog steeds veel gebruikt vanwege het vlakke terrein en de talrijke steegjes waar andere vormen van openbaar vervoer moeilijk doorheen kunnen. Veel mensen vinden de riksja’s niet alleen nuttig omdat ze goed zijn voor het milieu, maar genieten ook van de rit.

In de meeste Aziatische steden zijn riksja’s een ’bedreigde soort’ geworden. Daar heeft de riksja door de vraag naar massavervoer en de moderne leefstijl bijna afgedaan. Maar hoewel veel mensen riksja’s misschien ouderwets vinden, wordt er moeite gedaan ze van de ondergang te redden door verbeterde ontwerpen.

Als u in Dhaka transport nodig hebt, kunt u kiezen uit heel wat vormen van openbaar vervoer: bus, taxi, motor, gemotoriseerde riksja of de kleurrijke riksjafiets. Maar een ontspannen ritje met een riksjafiets door de drukke straten van Dhaka zult u nooit vergeten!

 [Paginagrote illustratie op blz. 23]