Blunders die leidden tot een wereldoorlog

Zou een derde wereldoorlog bij toeval kunnen beginnen? Zouden staatslieden en hun militaire adviseurs risico’s totaal verkeerd kunnen inschatten en het verlies van miljoenen levens kunnen veroorzaken?

WE WETEN het niet, maar het zou niet de eerste keer zijn dat zoiets gebeurt. Toen Europese leiders hun naties een eeuw geleden in de Grote Oorlog (later de Eerste Wereldoorlog genoemd) stortten, hadden ze geen idee van de omvang van de gruwelen die zouden volgen. „Door gemodder kwamen we in een oorlog terecht”, erkende David Lloyd George, Brits premier van 1916 tot 1922. Laten we eens enkele van de belangrijkste gebeurtenissen bekijken die tot die afschuwelijke slachting hebben geleid.

„Geen van de staatslieden wilde een grootschalige oorlog”, schreef de historicus A.J.P. Taylor. „Ze wilden dreigen en ze wilden winnen.” De tsaar van Rusland was van mening dat al het mogelijke gedaan moest worden om de vrede te bewaren. Hij wilde niet verantwoordelijk zijn voor een monsterachtige slachtpartij. Maar op de een of andere manier, te beginnen met de twee noodlottige schoten die op 28 juni 1914 om kwart over elf ’s morgens werden afgevuurd, liepen de gebeurtenissen uit de hand.

Twee schoten die de wereld veranderden

In 1914 waren de verhoudingen als gevolg van de lange rivaliteit tussen de Europese mogendheden tot het uiterste gespannen en was Europa verdeeld in twee bondgenootschappen: de Triple Alliantie tussen Oostenrijk-Hongarije, Italië en Duitsland, en de Triple Entente tussen Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland. Die landen hadden daarnaast politieke en economische banden met een aantal andere landen, waaronder die op de Balkan.

De Balkan was in die tijd een politiek instabiel gebied dat zich verzette tegen het bewind van de grotere mogendheden, en het wemelde er van geheime genootschappen die naar onafhankelijkheid streefden. Een groepje jonge mensen daar smeedde een complot om de Oostenrijkse aartshertog Frans Ferdinand te vermoorden tijdens zijn bezoek aan Sarajevo (de hoofdstad van Bosnië) op 28 juni. * Dat er weinig politie op de been was, vergemakkelijkte hun taak. De sluipmoordenaars in spe waren echter slecht getraind. Eén jonge man wierp een kleine bom maar miste zijn doel, en anderen lieten hun kansen voorbijgaan. Gavrilo Princip was de enige samenzweerder die succes had, en dan nog louter door toeval. Hoe dat zo?

Toen Princip de aartshertog — die bij de bomaanslag ongedeerd was gebleven — langs zag rijden, probeerde hij bij de auto te komen, maar  tevergeefs. Teleurgesteld liep hij naar een koffiehuis aan de overkant van de straat. Ondertussen besloot de aartshertog, woedend over de bomaanslag, zijn route te wijzigen. Maar zijn chauffeur, die niet op de hoogte was van de veranderde plannen, reed weg in de verkeerde richting en moest de auto keren. Net op dat moment kwam Princip het koffiehuis uit en kreeg hij zijn doel als het ware op een presenteerblaadje aangeboden: de aartshertog in een open auto op nog geen drie meter afstand. Princip liep op de auto af en loste twee schoten, waarmee hij de aartshertog en zijn vrouw doodde. * Princip, een eenvoudige Servische nationalist, had waarschijnlijk geen idee van de lawine die hij zojuist op gang had gebracht. Maar hem trof niet als enige de blaam voor de verschrikkingen die zouden volgen.

Rijp voor de oorlog

Voor 1914 hadden de meeste Europeanen een romantisch idee van oorlog. Ze zagen het als iets nuttigs, edels en roemrijks, ondanks het feit dat ze beleden christenen te zijn. Sommige staatslieden geloofden zelfs dat oorlog de nationale eenheid zou versterken en het volk krachtiger zou maken! Bovendien verzekerden bepaalde generaals hun leiders dat een oorlog snel en beslissend gewonnen kon worden. „In twee weken zullen we Frankrijk verslaan”, pochte een Duitse generaal. Niemand voorzag dat miljoenen mannen jarenlang in een loopgravenoorlog verwikkeld zouden zijn.

In de jaren voorafgaand aan de oorlog rolde er bovendien „een enorme golf van hypernationalisme over Europa”, zegt het boek Cooperation Under Anarchy. „De scholen, de universiteiten, de pers en de politici deden allemaal mee aan deze orgie van mythevorming en zelfverheerlijking.”

Religieuze leiders deden weinig om die verwoestende tendens tegen te gaan. De historicus Paul Johnson zegt daarover: „Aan de ene kant stonden het protestantse Duitsland, het katholieke Oostenrijk, het orthodoxe Bulgarije en het islamitische Turkije. Aan de andere kant het protestantse Groot-Brittannië, het katholieke Frankrijk en Italië en het orthodoxe Rusland.” De meeste geestelijken, zegt hij verder, „stelden het christendom gelijk met patriottisme. Christelijke soldaten van alle denominaties werden aangespoord elkaar in de naam van hun Verlosser te doden.” Zelfs priesters en nonnen werden gemobiliseerd, en duizenden priesters sneuvelden naderhand in de strijd.

De Europese bondgenootschappen, die bedoeld waren om bescherming te bieden tegen een grootschalige oorlog, kunnen er juist toe hebben bijgedragen. In welk opzicht? „De veiligheid van de Europese mogendheden was nauw met elkaar verweven”,  zegt Cooperation Under Anarchy. „Elke mogendheid dacht dat zijn eigen veiligheid afhing van die van zijn bondgenoten en voelde zich daarom verplicht zijn bondgenoten te hulp te schieten, zelfs als die bondgenoten de aanval hadden uitgelokt.”

Een ander gevaarlijk element was het Duitse Von Schlieffenplan, genoemd naar een voormalig hoofd van de Duitse generale staf, generaal Alfred von Schlieffen. Het plan, dat een snelle eerste aanval behelsde, werd ontworpen in de veronderstelling dat Duitsland een tweefrontenoorlog zou moeten voeren tegen Frankrijk en Rusland. Het was dan ook de bedoeling een snelle overwinning op Frankrijk te behalen in de tijd die Rusland nodig had om te mobiliseren, en daarna Rusland aan te vallen. „Toen het [Von Schlieffen]plan eenmaal in gang gezet was, maakte het systeem van militaire bondgenoten een algehele Europese oorlog bijna onvermijdelijk”, zegt een encyclopedie.

De lawine komt op gang

Hoewel een officieel onderzoek geen bewijzen aan het licht bracht dat de Servische regering achter de aanslag op de aartshertog zat, was Oostenrijk vastbesloten eens en voor al een eind te maken aan het Slavische verzet in het keizerrijk. Oostenrijk was erop gebrand „Servië een les te leren”, zegt de historicus J.M. Roberts.

In een poging de spanningen te verminderen, werkte Nicholas Hartwig, de Russische ambassadeur in de Servische hoofdstad, aan een mogelijk compromis. Maar hij kreeg een hartaanval en stierf tijdens een ontmoeting met het Oostenrijkse gezantschap. Uiteindelijk zond Oostenrijk Servië op 23 juli een lijst met eisen die gelijkstond aan een ultimatum. Omdat Servië niet alle eisen kon inwilligen, verbrak Oostenrijk onmiddellijk de diplomatieke betrekkingen. Op dat cruciale moment liet de diplomatie het afweten.

Toch werden er nog enkele pogingen gedaan om een oorlog te voorkomen. Het Verenigd Koninkrijk adviseerde bijvoorbeeld om een internationale conferentie te houden, en de Duitse keizer drong er bij de Russische tsaar op aan niet te mobiliseren. Maar niemand had de gebeurtenissen nog in de hand. „Staatslieden, generaals en hele naties werden overweldigd door de omvang van de gebeurtenissen die zich vlak daarop zouden ontvouwen”, zegt het boek The Enterprise of War.

De Oostenrijkse keizer, die zich gesteund zag door verzekeringen van Duitse hulp, verklaarde Servië op 28 juli de oorlog. Rusland steunde Servië en probeerde Oostenrijk daarom af te schrikken door de mobilisatie van ongeveer een miljoen Russische soldaten langs de Oostenrijkse grens aan te kondigen. Maar omdat dan de Russische grens met Duitsland niet verdedigd werd, gaf de Russische tsaar met tegenzin bevel tot een volledige mobilisatie.

De tsaar probeerde de keizer ervan te verzekeren dat hij geen plannen had om Duitsland aan te vallen. Toch kwamen de Duitse oorlogsplannen door de Russische mobilisatie in een hogere versnelling, en op 31 juli begon Duitsland het Von Schlieffenplan uit te voeren. Op 1 augustus verklaarde Duitsland Rusland de oorlog en twee dagen later Frankrijk. Omdat de Duitse troepen volgens de oorlogsplannen door België zouden marcheren, waarschuwde Groot-Brittannië dat het Duitsland de oorlog zou verklaren als het de Belgische neutraliteit schond. Op 4 augustus trokken de Duitse troepen België binnen. De teerling was geworpen.

„De grootste diplomatieke ramp in de hedendaagse geschiedenis”

„De Britse oorlogsverklaring bezegelde de grootste diplomatieke ramp in de hedendaagse geschiedenis”, schreef de historicus Norman Davies. Een andere geschiedkundige, Edmond Taylor, schreef dat toen Oostenrijk op 28 juli de oorlog verklaarde, „louter gemodder” een steeds grotere rol ging spelen. „Er gebeurde te veel te snel op te veel plaatsen tegelijk. (...) De scherpste en meest ordelijk denkende geesten konden de rauwe data, waarmee ze werden volgepropt niet langer verteren en assimileren.”

Meer dan dertien miljoen soldaten en burgers betaalden de hoogste prijs voor dat rampzalige „gemodder”. Ook werd het optimisme over de toekomst en de menselijke natuur de doodsteek toegebracht toen zogenaamd beschaafde volken elkaar met machtige, pas uitgevonden en in massaproductie vervaardigde wapens op ongekende schaal afslachtten. De wereld zou nooit meer hetzelfde zijn. (Zie het kader „Zijn wereldoorlogen een teken van de eindtijd?”)

[Voetnoten]

[Kader/Illustratie op blz. 20]

ZIJN WERELDOORLOGEN EEN TEKEN VAN DE EINDTIJD?

De Bijbel heeft voorzegd dat oorlogen een onderdeel zouden zijn van het teken van de laatste dagen van de huidige slechte wereld (Mattheüs 24:3, 7; Openbaring 6:4). Dat dit teken nu in vervulling gaat, wijst erop dat het moment waarop Gods Koninkrijksregering het bestuur over de hele aarde zal overnemen, snel dichterbij komt (Daniël 2:44; Mattheüs 6:9, 10).

Gods koninkrijk zal ook een onzichtbare kracht achter de wereldgebeurtenissen verwijderen: boze geesten onder leiding van Satan de Duivel. „De gehele wereld ligt in de macht van de goddeloze”, zegt 1 Johannes 5:19. Satans sinistere invloed heeft tot veel van het menselijk leed bijgedragen, ongetwijfeld ook tot de rampspoedige gebeurtenissen die tot de Eerste Wereldoorlog hebben geleid (Openbaring 12:9-12). *

[Voetnoot]

[Verantwoording]

U.S. National Archives photo

[Illustratie op blz. 19]

De moord op aartshertog Frans Ferdinand

[Verantwoording]

© Mary Evans Picture Library