De joert — De nomadentent van Centraal-Azië

HET is rond en zacht, houdt je warm in de winter en koel in de zomer. Wat is het? Nomadenvolken in sommige delen van Centraal-Azië zullen antwoorden: een joert! Van de steppen van Mongolië en Kazachstan tot de bergen en valleien van Kirgizië waren deze traditionele behuizingen ooit een heel vertrouwd beeld.

Een joert is een rond, tentachtig bouwsel met decoratieve rieten matten als wandbekleding. De buitenkant van een joert bestaat uit vilten kleden van schapenwol. Joerten zijn licht in gewicht en eenvoudig op te zetten, maar toch stevig en gerieflijk gedurende hete zomers en koude winters. Het Kirgizische woord voor joert betekent „grijs huis”, de Kazachen hebben het over een vilten huis en de Mongolen over een ger, wat „thuis” betekent.

Afhankelijk van de kleur van de gebruikte wol kunnen joerten grijsachtig bruin of helderwit zijn. Kirgizische en Kazachse joerten worden vaak gedecoreerd met patronen van felgekleurde wol die een ramshoren voorstellen en die kenmerkend zijn voor de streek. Vroeger waren prachtige dekens en vilten vloerkleden een teken van de rijkdom en het prestige van een familie.

Een belangrijk onderdeel van de joert is het wiel in de nok van de tent waaraan alle dakstokken bevestigd zijn. Dit stevige, zware wiel geeft het tentframe stabiliteit. Eroverheen ligt een vilten kleed dat opzij kan worden geschoven als er geventileerd moet worden en dat bij koud weer kan worden teruggeplaatst. Op een heldere avond kunnen gezinnen het kleed opzijschuiven en door de dakopening naar de sterrenhemel kijken.

Ideaal voor het nomadenbestaan

Op het platteland van Kazachstan, Kirgizië en Mongolië zijn nog steeds mensen die als nomaden leven. Becky Kemery vertelt in haar boek Yurts — Living in the Round dat er in Mongolië nog steeds kamelen worden gebruikt om joerten te vervoeren: „Het tentframe wordt op een kameel geladen en het gewicht ervan wordt goed verdeeld. Het dakwiel wordt als laatste op het dier geladen; het past precies over een bult. De vilten kleden worden op een tweede kameel geladen. Veehoeders die geen kamelen hebben, gebruiken jaks of paarden om de karren met de joerten voort te trekken. Soms worden de joerten per Russische vrachtwagen naar een nieuwe bestemming gebracht.”

Mongoolse joerten hebben rechte dakstokken en plattere daken dan andere joerten. Daarmee zijn ze goed bestand tegen de hevige wind en blikseminslagen op de open vlakten. De joerten in Kirgizië en Kazachstan hebben een steilere en  rondere vorm. Meestal is de ingang van de joert naar de zon gericht zodat het licht naar binnen kan schijnen. Binnen in de tent, tegenover de ingang, staan houten kisten waarop stapels opgevouwen felgekleurde viltkleden en dekens liggen. Het is de gewoonte dat een belangrijke gast of de oudste man van de familie voor deze kleurige stapels gaat zitten.

De ruimte rechts van de ingang is bestemd voor de vrouwen. Hier wordt ook al het gerei bewaard dat nodig is om te koken, schoon te maken, te naaien en vilt te vervaardigen. De andere kant is voor de mannen. Hier bevinden zich de zadels, de rijzwepen en andere benodigdheden voor de jacht en het verzorgen van de dieren.

De joert overleeft politieke veranderingen

De leefstijl van de nomaden is na de Russische Revolutie in 1917 drastisch veranderd. De Russen bouwden in heel Centraal-Azië scholen, ziekenhuizen en wegen, en introduceerden daarmee een manier van leven die meer gebonden was aan één plaats.

In de loop der tijd hebben veel inheemse volken het nomadenleven de rug toegekeerd en zijn ze in dorpen en steden gaan wonen. Maar in de zomermaanden worden de joerten nog wel gebruikt door veehoeders die op grote collectieve boerderijen schapen, koeien en paarden verzorgen.

Maksat, een Kirgizische man van achter in de dertig, vertelt over zijn tienerjaren: „Ik hielp mijn vader om voor de kudde te zorgen die onder zijn hoede stond. Als de sneeuw in juli was gesmolten en de bergpassen weer open waren, brachten we onze dieren naar hogere bergweiden.

Daar zetten we onze joert dan bij een bergstroom op, zodat we genoeg water hadden om te koken en te wassen. We bleven er tot begin oktober, tot het kouder werd.” De joert neemt in de moderne maatschappij dus nog steeds een belangrijke plaats in.

De moderne joert

In landen als Kirgizië zijn joerten langs de weg een vertrouwd beeld. Ze worden gebruikt als winkel of als cafeetje waar bezoekers van de lokale gerechten kunnen genieten. Toeristen kunnen ook kennismaken met de traditionele Kirgizische manier van leven door in de bergen of aan het ongerepte meer Issyk Koel in een joert te overnachten.

Joerten spelen bovendien een rol bij traditionele begrafenisgebruiken. Maksat legt uit: „In Kirgizië wordt de overledene in de joert gelegd, waar de familie en de vrienden kunnen rouwen om het verlies van hun dierbare.”

Nog niet zo lang geleden is de joert in westerse landen geïntroduceerd. Sommigen hebben de joert gepromoot als praktisch en milieuvriendelijk. Maar de meeste moderne joerten zijn heel anders dan die van vroeger. Bij de bouw ervan worden ultramoderne materialen gebruikt en vaak worden ze gebouwd om langer te blijven staan.

Hoewel niet precies kan worden vastgesteld waar de joert vandaan komt, staat zijn waarde buiten kijf. De joert blijft onlosmakelijk verbonden met het nomadenleven van de volken in Centraal-Azië en is een duurzaam bewijs van de vindingrijkheid van deze taaie en flexibele mensen.

[Illustratie op blz. 17]

Joerten bij Issyk Koel, een bekend meer in Kirgizië