De voorchristelijke oorsprong van de kerstboom

IN VEEL delen van de wereld is de kerstboom een bekend symbool tijdens de feestdagen. De religieuze oorsprong van de boom ligt ver terug in de tijd.

Dat is duidelijk te zien in de provincie Bohuslän aan de westkust van Zweden en in de aangrenzende provincie Østfold in Noorwegen. In dat gebied zijn op zo’n vijfduizend plaatsen in totaal ruim 75.000 rotstekeningen gevonden. Volgens archeologen zijn veel van die tekeningen tussen 1800 en 500 v.Chr. gemaakt. *

Die opmerkelijke tekeningen vertellen iets over de godsdienst van de mensen die lang voor de geboorte van Jezus in dit gebied leefden. Onderzoekers zeggen bijvoorbeeld dat naaldbomen, zoals sparren, hier in de oudheid als heilig symbool werden gebruikt.

Waarom maakten de mensen in deze noordelijke kustgebieden tekeningen van sparren? Sommige geleerden zeggen dat dit onder andere kwam doordat zulke bomen in die tijd kennelijk vrij zeldzaam waren. Het is begrijpelijk dat een boom die altijd groen of ’levend’ blijft als andere bomen in de herfst lijken te sterven, een beetje mysterieus zal zijn geweest.

In culturen over de hele wereld hebben bomen symbool gestaan voor leven, overleven en onsterfelijkheid. Dat kan nog een verklaring zijn waarom er in Bohuslän en Østfold afbeeldingen in de rotsen werden gekerfd van bomen die er duidelijk uitzien als sparren, eeuwen voordat zulke bomen daar een vertrouwd beeld werden.

Het boek Rock Carvings in the Borderlands, dat in samenwerking met de Zweedse rijksdienst voor het cultureel erfgoed is gepubliceerd, zegt: „De afbeeldingen van bomen in rotstekeningen laten zien dat het zuiden van Scandinavië al in de bronstijd deel uitmaakte van een grotere religieuze en culturele context die heel Europa en grote delen van Azië besloeg. De religie en kosmologie waren afgestemd op mensen die in hun levensonderhoud voorzagen door middel van landbouw en veeteelt. Ze aanbaden grotendeels dezelfde goden, hoewel de namen van de goden verschilden.”

The Rock Carving Tour, een brochure van het Bohusläns Museum, legt uit: „De makers van de rotstekeningen wilden niet het alledaagse afbeelden. We denken dat hun afbeeldingen misschien een vorm van gebed of smeekbeden tot de goden geweest zijn.” De brochure voegt eraan toe: „Hun godsdienst was voornamelijk gericht op de eeuwige cirkel  van leven, vruchtbaarheid, dood en wedergeboorte.”

Een Zweedse encyclopedie zegt over een unieke collectie symbolische kunst die werd gemaakt lang voordat in Noord-Europa de schrijfkunst werd geïntroduceerd: „Uit de opvallende aanwezigheid van seksueel geladen afbeeldingen blijkt hoe belangrijk vruchtbaarheidsrituelen waren voor de volken die in de bronstijd in het Noorden woonden” (Nationalencyklopedin).

Kennelijk raakten gebruiken in verband met altijdgroene bomen op veel plaatsen ingeburgerd. De Encyclopædia Britannica zegt over de kerstboom: „Onder de heidense Europeanen was het heel gewoon om bomen te vereren en ze bleven dat doen nadat ze tot het christendom bekeerd waren.” Die verering bleef bestaan in de vorm van verschillende rituelen en gebruiken, waaronder „het gebruik (...) om tijdens de zonnewendefeesten een joelboom bij de voordeur of in huis te zetten”.

De weg voor de huidige populariteit van de kerstboom werd gebaand in 1841, toen de Britse koninklijke familie een versierde spar gebruikte bij hun kerstviering. Tegenwoordig is de kerstboom over de hele wereld een bekend fenomeen, en aan de vraag naar kerstbomen — echte of imitatie — lijkt geen eind te komen. Ondertussen zijn de rotstekeningen in Scandinavië een stille getuige van de onchristelijke oorsprong van de kerstboom.

[Voetnoot]

[Inzet op blz. 12]

Rotstekeningen wijzen erop dat de altijdgroene boom lang voor Christus al werd vereerd

[Illustraties op blz. 13]

Rotstekeningen van bomen in (1) Torsbo, (2) Backa en (3) Lökeberg

[Verantwoording]

Courtesy Stiftelsen för dokumentation av Bohusläns hällristningar