Batik: De prachtige stof uit Indonesië

BATIK bestaat al heel lang, maar is nog steeds niet uit de mode. Het wordt gedragen door leden van koninklijke families op chique recepties, maar ook door kooplui op de markt. Batik is mooi, kleurrijk en ongelofelijk gevarieerd. Wat is het precies? Hoe wordt het gemaakt? En wat is de oorsprong?

Batik heeft een lange geschiedenis en hoort in Indonesië bij het leven en de cultuur. Voor de productie ervan wordt een speciale techniek gebruikt. Inmiddels zijn vergelijkbare stoffen over de hele wereld populair.

Een combinatie van verf en was

Van origine wordt batik gemaakt met behulp van een canting, een klein koperen instrument gevuld met vloeibare was. Hiermee worden handmatig ingewikkelde patronen op een stuk stof getekend. Als de was gedroogd is, wordt de stof geverfd. De delen die met was zijn behandeld, nemen geen verf op. Het proces wordt met verschillende kleuren verf herhaald om levendige motieven te creëren.

Halverwege de negentiende eeuw begonnen ambachtelijke batikmakers voor het aanbrengen van de was een cap, een koperen stempel, te gebruiken. Dat ging sneller en er konden identieke stukken stof mee gemaakt worden. In de twintigste eeuw gingen fabrieken voor het produceren van batik de zeefdruktechniek gebruiken. Handgemaakte batik is nog steeds verkrijgbaar, maar inmiddels wordt de markt gedomineerd door machinaal bedrukte batik.

Meestal wordt er voor batik katoen of zijde gebruikt. De verf wordt gemaakt van bladeren, hout, bast en kruiden, maar er wordt ook gebruikgemaakt van synthetische verf. Vóór de introductie van was werden de patronen aangebracht met dierlijke vetten, een mengsel van plantaardige stoffen of zelfs modder. Tegenwoordig is de was vaak synthetisch, maar ook een mengsel van paraffine en bijenwas is nog steeds gangbaar.

Een lange traditie

Niemand weet precies waar en wanneer voor het eerst batik werd gemaakt. Er zijn in China stukjes batikweefsel uit de zesde eeuw gevonden. Het is niet duidelijk wanneer de techniek in Indonesië bekend werd, maar het is nagenoeg zeker dat de eerste geschreven verwijzing naar batik te vinden is in een Nederlandse vrachtbrief uit 1641.

De laatste jaren is batik steeds populairder geworden en is het symbool komen te staan voor de nationale identiteit van Indonesië. In 2009 werd batik op de lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de Unesco geplaatst. Dat was in erkenning van de lange geschiedenis van batik in Indonesië en de invloed ervan op de plaatselijke cultuur.

Batikkleding

Bepaalde traditionele manieren waarop batik gedragen, gevouwen en gemaakt wordt, hebben te maken met plaatselijke opvattingen en bijgeloof. Veel Indonesische provincies hebben hun eigen typerende batikkleuren en -motieven. Batik van de noordkust van Java is bijvoorbeeld te herkennen aan de heldere kleuren en de motieven van bloemen en dieren. Maar batik van Midden-Java heeft meestal gedekte kleuren en geometrische  motieven. Er zijn zo’n drieduizend batikpatronen bekend.

Een traditioneel kledingstuk is de selendang, een sjaal die vrouwen over de schouder dragen. Vrouwen gebruiken hem vaak als draagdoek voor hun baby of voor spullen die ze op de markt hebben gekocht. Maar de sjaal wordt op warme dagen ook gebruikt om het hoofd tegen de zon te beschermen.

Mannen hebben een traditionele hoofdbedekking, de iket kepala. Dat is een vierkante batikdoek die om het hoofd wordt gewonden in de vorm van een tulband. Vaak wordt hij gedragen als onderdeel van formele kleding bij ceremonies.

Nog een populair kledingstuk van batik is de sarong, een rechthoekige doek die rond het lichaam gewikkeld wordt. Soms worden de twee uiteinden aan elkaar genaaid waardoor er een koker ontstaat. Meestal wordt de sarong gedragen als een wikkelrok die bij de taille wordt ingestopt. Zowel mannen als vrouwen dragen sarongs.

Batikstof wordt voor allerlei soorten kleding gebruikt — van vrijetijdsbroeken tot galajurken. Maar de stof wordt bijvoorbeeld ook toegepast in schilderijen, wandkleden, tafellakens en spreien. Toeristen kunnen op Indonesische markten tassen, sandalen, lampenkappen en zelfs laptoptassen in batikstijl vinden. De mogelijkheden van deze prachtige stof zijn eindeloos!

[Illustratie op blz. 23]

Met een koperen instrumentje met vloeibare was worden ingewikkelde patronen getekend

[Illustratie op blz. 23]

De stof wordt herhaaldelijk in de verf gedompeld

[Illustraties op blz. 23]

Batikkleding

1. Selendang

2. Iket kepala

3. Sarong