Maarten Luther — De man en zijn erfgoed

„NAAR verluidt zijn er meer boeken over [Maarten Luther] geschreven dan over iemand anders in de geschiedenis, behalve dan zijn eigen meester, Jezus Christus.” Dat schreef het blad Time. Luthers woorden en daden gaven de aanzet tot de Reformatie — een religieuze beweging die beschreven is als „de meest betekenisvolle revolutie in de geschiedenis van de mensheid”. Hij droeg zo bij tot veranderingen in het religieuze klimaat van Europa en hielp het continent om definitief uit de Middeleeuwen te stappen. Luther legde ook de basis voor een gestandaardiseerde schrijfwijze van het Duits. Zijn vertaling van de bijbel is nog steeds verreweg de populairste Duitse vertaling.

Wat voor iemand was Maarten Luther? Hoe komt het dat hij zo’n invloed had in Europa?

Luther wordt een geleerde

Maarten Luther werd in november 1483 in het Duitse Eisleben geboren. Hoewel zijn vader in een kopermijn werkte, lukte het hem genoeg te verdienen om Maarten te laten studeren. In 1501 ging Maarten naar de Universiteit van Erfurt. Daar las hij in de bibliotheek voor het eerst de bijbel. „Het boek beviel me buitengewoon goed”, zei hij, „en ik hoopte dat ik ooit zo gelukkig zou zijn zo’n boek te bezitten.”

Op 22-jarige leeftijd meldde Luther zich aan bij het augustijnenklooster in Erfurt. Later ging hij naar de Universiteit van Wittenberg, waar hij tot doctor in de theologie promoveerde. Luther vond dat hij Gods gunst niet waard was en werd soms tot wanhoop gedreven door een schuldig geweten. Maar bijbelstudie, gebed en meditatie hielpen hem een beter begrip te krijgen van Gods kijk op zondaars. Luther zag in dat men Gods gunst niet kan verdienen maar dat die door onverdiende goedheid geschonken wordt aan degenen die geloof oefenen. — Romeinen 1:16; 3:23, 24, 28.

Hoe kwam Luther tot de conclusie dat dit nieuwe begrip correct was? Kurt Aland, hoogleraar vroege kerkgeschiedenis en nieuwtestamentisch tekstonderzoek, schreef: „Hij ging in zijn gedachten de hele bijbel door om na te gaan of dit nieuwe inzicht een kritisch vergelijk met andere uitspraken in de bijbel kon doorstaan, en hij ontdekte dat het overal werd bevestigd.” De  leer van rechtvaardiging door geloof en niet door werken, of penitentie, bleef centraal staan in Luthers leerstellingen.

Verontwaardiging over aflaten

Luthers opvatting over Gods kijk op zondaars bracht hem in conflict met de Rooms-Katholieke Kerk. Over het algemeen geloofde men toen dat zondaars na de dood voor een bepaalde tijd gestraft zouden worden. Maar naar men zei kon deze periode verkort worden door aflaten te kopen die op gezag van de paus werden verleend. Voor handelaars als Johann Tetzel, die als tussenpersoon voor aartsbisschop Albrecht van Mainz fungeerde, was de verkoop van aflaten aan het gewone volk een bloeiende handel. Velen zagen de aflaten als een soort verzekering tegen toekomstige zonden.

Luther was verontwaardigd over de aflaathandel. Hij wist dat mensen niet met God kunnen onderhandelen. In de herfst van 1517 schreef hij zijn beroemde 95 stellingen, waarin hij de kerk van financieel, leerstellig en religieus misbruik beschuldigde. Omdat Luther tot hervorming maar niet tot opstand wilde aanzetten, stuurde hij aartsbisschop Albrecht van Mainz en een aantal geleerden kopieën van zijn stellingen. Veel historici wijzen op de periode rond 1517 als het begin van de Reformatie.

Luther was niet de enige die klaagde over de misstanden in de kerk. Honderd jaar daarvoor had ook de Tsjechische kerkhervormer Johannes Hus de aflaathandel veroordeeld. Zelfs vóór Hus had John Wyclif uit Engeland er al op gewezen dat enkele overleveringen waar de kerk zich aan hield, niet schriftuurlijk waren. En ook tijdgenoten van Luther zoals Erasmus en de Engelsman Tyndale drongen aan op hervormingen. Maar doordat Johannes Gutenberg in Duitsland de boekdrukkunst had uitgevonden, reikte Luthers stem veel verder dan die van andere hervormers.

In 1455 was Gutenbergs drukpers in Mainz in gebruik. Tegen de eeuwwisseling waren er drukpersen in zestig Duitse steden en twaalf andere Europese landen. Voor het eerst in de geschiedenis konden mensen snel ingelicht worden over dingen die van belang waren. Luthers 95 stellingen werden gedrukt en verspreid, mogelijk zonder zijn toestemming. De kerkhervorming was niet langer een plaatselijke kwestie maar was uitgegroeid tot een wijdverbreid strijdpunt. Ineens was Maarten Luther de bekendste man van Duitsland.

De reactie van „de zon en de maan”

Eeuwenlang was Europa in de greep geweest van twee machtige instituten: het Heilige Roomse Rijk en de Rooms-Katholieke Kerk. „De keizer en de paus hoorden bij elkaar als de zon en de maan”, verklaarde Hanns Lilje, voormalig voorzitter van de Lutherse Wereldfederatie. Maar er bestond behoorlijk wat onzekerheid over wie de zon en wie de maan was. Tegen de zestiende eeuw waren beide instituten over het toppunt van hun macht heen. Er zat verandering in de lucht.

Als reactie op de 95 stellingen dreigde paus Leo X met excommunicatie als Luther ze niet zou herroepen. Uit verzet verbrandde Luther de pauselijke dreigbul in het openbaar en  publiceerde nog meer geschriften waarin de vorstendommen werden aangemoedigd zelfs zonder goedkeuring van de paus de kerk te hervormen. In 1521 werd Luther door paus Leo X geëxcommuniceerd. Toen Luther tegenwierp dat hij zonder eerlijk proces veroordeeld was, werd de hervormer door keizer Karel V voor de Rijksdag te Worms ontboden. Luthers vijftiendaagse reis van Wittenberg naar Worms in april 1521 was een soort triomftocht. Hij had de publieke opinie aan zijn kant en overal wilden de mensen hem zien.

In Worms kwam Luther tegenover de keizer, de vorsten en de pauselijke nuntius te staan. In 1415 was Johannes Hus in Konstanz aan een soortgelijk verhoor onderworpen en op de brandstapel beland. Met de ogen van de kerk en het rijk nu op zich gericht, weigerde Luther zijn geschriften te herroepen tenzij zijn tegenstanders aan de hand van de bijbel zijn ongelijk bewezen. Maar tegen zijn kennis van de Schrift kon niemand op. In een document dat het Edict van Worms heet, stond de uitkomst van het verhoor: over Luther werd de rijksban uitgesproken en zijn geschriften werden verboden. Nu hij door de paus was geëxcommuniceerd en door de keizer vogelvrij was verklaard, verkeerde zijn leven in gevaar.

Toen namen de gebeurtenissen een even dramatische als onverwachte wending. Op de terugreis naar Wittenberg werd Luther het slachtoffer van een ontvoering die in scène was gezet door de gunstig gezinde Frederik van Saksen. Hierdoor kwam Luther buiten bereik van zijn vijanden. Luther werd in het geheim overgebracht naar het afgelegen slot Wartburg, waar hij zijn baard liet staan en een nieuwe identiteit aannam — edelman Junker Jörg.

Grote vraag naar de Septemberbijbel

De volgende tien maanden hield Luther zich in slot Wartburg verborgen voor zowel de keizer als de paus. Het boek Welterbe Wartburg legt uit dat ’de tijd in Wartburg een van de productiefste en creatiefste periodes van zijn leven was’. Een van zijn grootste prestaties, een Duitse vertaling van de Erasmustekst van de Griekse Geschriften, werd daar voltooid. In september 1522 werd dit werk gepubliceerd zonder dat daarin Luther als vertaler werd genoemd. Het kwam bekend te staan als de Septemberbijbel. De prijs was anderhalve gulden — voor een dienstmeisje een jaarloon. Toch was er enorm veel vraag naar de Septemberbijbel. Binnen twaalf maanden werden er in twee oplagen 6000 exemplaren gedrukt en in de twaalf jaar daarna volgden er maar liefst 69 herdrukken.

In 1525 trouwde Maarten Luther met Katharina von Bora, een voormalige non. Katharina bestuurde de huishouding heel bekwaam en was berekend op de veeleisende gastvrijheid van haar man. Naast zijn vrouw en zes kinderen werd Luthers huishouden aangevuld met vrienden, geleerden en vluchtelingen. In zijn latere jaren genoot Luther zo’n aanzien als raadgever dat geleerden die in zijn huis te gast waren, pen en papier bij de hand hielden om zijn opmerkingen op te schrijven. Deze notities  werden samengevoegd in wat Luthers Tischreden (Luthers tafelredes) werd genoemd. Een tijdlang had deze bundel een oplage die in het Duits alleen door de bijbel werd overtroffen.

Getalenteerd vertaler en productief schrijver

Tegen 1534 had Luther zijn vertaling van de Hebreeuwse Geschriften voltooid. Hij had het vermogen om evenwicht te brengen in stijl, ritme en woordkeus. Het resultaat was een bijbel die begrijpelijk was voor gewone mensen. Over zijn methode van vertalen schreef Luther: „We moeten naar de moeder in haar huis, de kinderen op straat en de gewone man op de markt gaan, goed opletten hoe zij praten en dan dienovereenkomstig vertalen.” Luthers bijbel heeft mede de basis gelegd voor een gestandaardiseerde schrijfwijze die in heel Duitsland aanvaard werd.

Luthers talent als vertaler ging gepaard met zijn vaardigheid als schrijver. Men zegt dat hij elke twee weken een verhandeling schreef. Enkele daarvan waren net zo controversieel als de schrijver zelf. Zijn vroege geschriften getuigden al van een scherpe pen, en dat werd er in de loop der jaren niet minder op. Zijn latere werken werden zelfs steeds vinniger. Volgens de Lexikon für Theologie und Kirche geven Luthers werken naast een „uitgesproken zendingsdrang” ook blijk van „buitensporige woede” en een „gebrek aan nederigheid en liefde”.

Toen de boerenopstand uitbrak en er in de vorstendommen veel bloed vloeide, werd Luther om zijn mening over de opstand gevraagd. Hadden de boeren gegronde redenen om over hun leenheren te klagen? Luther koos niet voor een antwoord waardoor hij de steun van de meerderheid van het volk zou behouden. Hij geloofde dat Gods dienstknechten gehoorzaam moesten zijn aan de machthebbers (Romeinen 13:1). In een openhartige veroordeling zei Luther dat de opstand krachtig onderdrukt moest worden. „Steek, sla, wurg”, zei hij. Dat antwoord, aldus Hanns Lilje, kostte Luther „zijn tot dan toe ongekende populariteit als volksheld”. Bovendien hebben Luthers latere verhandelingen over de joden die zich niet tot het christendom wilden bekeren — vooral Over de joden en hun leugens — ervoor gezorgd dat de schrijver door velen als anti-semitisch werd bestempeld.

Luthers erfgoed

De Reformatie, op gang gebracht door mannen als Luther, Calvijn en Zwingli, leidde tot een nieuwe benadering van religie — het protestantisme. Wat Luther vooral aan het protestantisme heeft nagelaten, is de centrale leer van rechtvaardiging door geloof. Elk van de Duitse vorstendommen sloot zich aan bij ofwel het protestantse of het katholieke geloof. Het protestantisme verspreidde zich naar Nederland, Engeland, Scandinavië en Zwitserland en werd daar een volksreligie. Tegenwoordig zijn er honderden miljoenen protestanten.

 Ook mensen die niet alle overtuigingen van Luther delen, hebben vaak wel veel respect voor hem. Zo vierde de voormalige DDR, waartoe Eisleben, Erfurt, Wittenberg en Wartburg behoorden, in 1983 de 500ste geboortedag van Luther. Deze socialistische staat erkende hem als een markant figuur in de Duitse geschiedenis en cultuur. In de jaren tachtig vatte een katholieke theoloog Luthers invloed als volgt samen: „Niemand die na hem kwam, heeft hem kunnen evenaren.” Professor Aland schreef: „Elk jaar verschijnen er minstens 500 nieuwe publicaties over Maarten Luther en de Reformatie — en dat in bijna alle wereldtalen.”

Maarten Luther had een scherp verstand, een ijzersterk geheugen, een meesterlijk taalgevoel en was buitengewoon productief. Maar hij kon ook ongeduldig en venijnig zijn en heftig reageren op wat hij zag als huichelarij. Toen Luther in februari 1546 in Eisleben op zijn sterfbed lag, vroegen vrienden hem of hij vasthield aan de overtuigingen die hij anderen had onderwezen. „Ja”, antwoordde hij. Luther is gestorven, maar velen houden nog steeds aan die geloofsovertuigingen vast.

[Illustratie op blz. 27]

Luther was tegen de aflaathandel

[Verantwoording]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Illustratie op blz. 28]

Luther weigerde zijn geschriften te herroepen tenzij aan de hand van de bijbel zijn ongelijk werd bewezen

[Verantwoording]

From the book The Story of Liberty, 1878

[Illustraties op blz. 29]

Luthers kamer in slot Wartburg waar hij de bijbel vertaalde

[Verantwoording]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Illustratieverantwoording op blz. 26]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Illustratieverantwoording op blz. 30]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)