Moeten geestelijken politiek actief zijn?

„BETROKKENHEID bij de politiek kan de armen helpen, zei een Canadese aartsbisschop tegen pelgrims . . . Zelfs als het politieke stelsel niet in harmonie met Gods wil lijkt te zijn, ’moeten we erbij betrokken raken zodat we de armen recht kunnen doen’.” — Catholic News.

Berichten van kerkleiders die zich uitspreken voor betrokkenheid bij de politiek zijn niet ongewoon; ook komt het geregeld voor dat religieuze leiders een politieke functie bekleden. Sommige hebben geprobeerd politieke hervormingen door te voeren. Andere hebben bewondering geoogst en bekendheid gekregen door hun campagnes voor kwesties als rassengelijkheid en het afschaffen van slavernij.

Toch maken veel kerkleden zich zorgen wanneer hun geestelijke leiders partij kiezen in politieke kwesties. Zo hebben „protestantse kerkgangers soms vraagtekens gezet bij het openlijke activisme van hun voorgangers”, aldus een artikel over politieke theologie in Christian Century. Veel godsdienstige mensen vinden de kerk gewoon een te heilige plaats voor politiek.

Voor allen die een betere wereld willen, roept dit een aantal belangrijke vragen op. Kunnen geestelijken van de christenheid de politiek wel hervormen? * Gebruikt God politiek actieve geestelijken om een betere regering en een betere wereld te creëren? Is het christendom oorspronkelijk begonnen als een nieuwe manier om aan politiek te doen?

Het begin van ’christelijke’ politiek

In The Early Church zegt de historicus Henry Chadwick dat de vroeg-christelijke gemeente bekendstond om haar „ongeïnteresseerdheid ten aanzien van het bezit van macht in deze wereld”. Het was een „apolitieke en pacifistische gemeenschap die in haar lot berustte”. A History of Christianity zegt: „De gangbare opvatting onder christenen was dat niemand van hen een politieke functie behoorde te bekleden . . . Zelfs in het begin van de derde eeuw zei Hippolytus nog dat een burgerlijk magistraat volgens het historische christelijke gebruik zijn ambt moest neerleggen wilde hij lid van de Kerk worden.” Maar geleidelijk begonnen in veel gemeenten mannen die macht begeerden de leiding te nemen, waarbij ze klinkende titels aannamen (Handelingen 20:29, 30). Sommige wilden naast religieus leider ook politicus zijn. Door een plotselinge verandering in de Romeinse regering zagen zulke geestelijken hun kans schoon.

In het jaar 312 kreeg Constantijn, de heidense keizer van Rome, sympathie voor het  naamchristendom. Verbazingwekkend genoeg waren de bisschoppen bereid een compromis met de heidense keizer aan te gaan in ruil voor de privileges die hij hun schonk. „De Kerk raakte steeds meer betrokken bij belangrijke politieke beslissingen”, schreef Henry Chadwick. Wat voor invloed had betrokkenheid bij de politiek op geestelijken?

De invloed van politiek op geestelijken

De opvatting dat God geestelijken als politici zou gebruiken, werd vooral gepropageerd door Augustinus, een invloedrijke katholieke theoloog in de vijfde eeuw. Hij voorzag een wereld waarin de kerk over de volken zou regeren en de mensheid vrede zou brengen. Maar de historicus H. G. Wells schreef: „De geschiedenis van Europa vanaf de vijfde tot de vijftiende eeuw is grotendeels het verslag van de mislukte pogingen om deze grootse opvatting over een goddelijke wereldregering uit te voeren.” De christenheid bracht geen vrede in Europa, laat staan in de hele wereld. Wat naar men dacht het christendom was, verloor in de ogen van velen zijn geloofwaardigheid. Wat was er verkeerd gegaan?

Velen die beweerden het christendom te verkondigen, gingen met goede bedoelingen de politiek in maar raakten daarna bij slechte praktijken betrokken. De prediker en bijbelvertaler Maarten Luther staat bekend om zijn pogingen de Katholieke Kerk te hervormen. Maar door het moedige standpunt dat hij tegen leerstellingen van de kerk innam, werd hij populair bij degenen die politieke motieven voor een opstand hadden. Luther verloor het respect van velen toen ook hij zich begon uit te spreken over politieke kwesties. Aanvankelijk steunde hij de boeren die in opstand waren gekomen tegen de onderdrukkende adel. Maar toen de opstand gewelddadig werd, spoorde hij de adel aan deze de kop in te drukken. Dat deden ze en er werden duizenden boeren afgeslacht. Geen wonder dat de boeren hem als een verrader zagen. Luther steunde de adel ook toen die zelf tegen de katholieke keizer in opstand kwam. In feite vormden de protestanten, zoals Luthers volgelingen later bekend kwamen te staan, al vanaf het begin een politieke beweging. Welke invloed had macht op Luther? Een slechte. Hoewel hij er bijvoorbeeld eerst op tegen was dwang op religieuze dissidenten uit te oefenen, zette hij zijn politieke vrienden er later toe aan degenen die tegen de kinderdoop waren tot de brandstapel te veroordelen.

Johannes Calvijn was een bekende geestelijke in Genève, en ook hij kreeg uiteindelijk enorme politieke invloed. Toen Michael Servet aantoonde dat de Drie-eenheid onbijbels is, liet Calvijn zijn politieke invloed gelden, wat ertoe bijdroeg dat Servet op de brandstapel terechtkwam. Wat een afschuwelijke afwijking van Jezus’ leer!

Misschien waren deze mannen vergeten wat de bijbel in 1 Johannes 5:19 zegt: „De gehele wereld ligt in de macht van de goddeloze.” Hadden ze een oprecht verlangen de politiek in hun tijd te verbeteren, of werden ze aangetrokken door het vooruitzicht op macht en het hebben van goede connecties? Ze hadden in elk geval aan de geïnspireerde woorden van Jezus’ discipel Jakobus moeten denken: „Weet gij niet dat de vriendschap met de wereld vijandschap met God is? Al wie daarom een vriend van de wereld wil zijn, maakt zich tot een vijand van God” (Jakobus 4:4). Jakobus wist dat Jezus over zijn volgelingen had gezegd: ’Zij  zijn geen deel van de wereld, evenals ik geen deel van de wereld ben.’ — Johannes 17:14.

Toch hebben velen die inzien dat christenen geen deel aan de slechtheid van de wereld moeten hebben, er bezwaar tegen politiek neutraal, werkelijk „geen deel van de wereld”, te zijn. Ze beweren dat die neutraliteit christenen belet actief liefde voor anderen te tonen. Ze vinden dat kerkleiders hun stem moeten laten horen en een rol moeten spelen in het bestrijden van corruptie en onrecht. Maar is de neutraliteit die Jezus onderwees echt onverenigbaar met actieve belangstelling voor anderen? Kan een christen zich afgescheiden houden van verdeeldheid zaaiende politieke kwesties en terzelfder tijd anderen praktische hulp bieden? Het volgende artikel zal deze vragen analyseren.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 4]

Kerkleiders gingen compromissen aan met heersers als keizer Constantijn om politieke macht te krijgen

[Verantwoording]

Musée du Louvre, Paris

[Illustraties op blz. 5]

Waarom raakten bekende religieuze leiders bij de politiek betrokken?

Augustinus

Luther

Calvijn

[Verantwoording]

Augustine: ICCD Photo; Calvin: Portrait by Holbein, from the book The History of Protestantism (Vol. II)