De Biblia regia — Een mijlpaal op het gebied van bijbelwetenschap

HET schip liet aan het begin van de zestiende eeuw Spanje achter zich en zette koers naar het Italiaanse schiereiland. In het ruim lag een bijzonder waardevolle lading: het grootste gedeelte van de exemplaren van de Complutenzer polyglot die tussen 1514 en 1517 gedrukt waren. Plotseling stak er een hevige storm op. De bemanning probeerde met alle macht het schip te redden, maar het mocht niet baten. Het schip verdween met zijn kostbare lading in de diepte.

Door deze ramp ontstond er vraag naar een nieuwe uitgave van de polyglot. Uiteindelijk nam de meesterdrukker Christoffel Plantijn de uitdaging aan. Omdat hij een rijke geldschieter nodig had om dit monumentale werk te financieren, vroeg hij Filips II, de koning van Spanje, of hij de officiële begunstiger wilde zijn. Voordat de koning een besluit nam, raadpleegde hij verschillende Spaanse geleerden, onder wie de eminente bijbelgeleerde Benito Arias Montano. Hij zei tegen koning Filips: „Behalve dat hiermee een dienst aan God wordt bewezen en de universele kerk er nut van zal hebben, zal het ook grote heerlijkheid brengen aan de koninklijke naam van Uwe Majesteit en zal het de achting voor u vergroten.”

Omdat een herziene uitgave van de Complutenzer polyglot een aanzienlijke  culturele prestatie zou zijn, besloot Filips zijn onverdeelde steun te verlenen aan het project van Plantijn. Hij belastte Arias Montano met de enorme taak de tekst te redigeren van wat bekend kwam te staan als de Biblia regia of de Antwerpse polyglot. *

Filips was er zo in geïnteresseerd hoe het werk aan deze polyglot vorderde dat hij van elk blad een drukproef wilde ontvangen. Natuurlijk was Plantijn niet genegen te wachten totdat het blad in Spanje door de monarch gelezen en gecorrigeerd was en hij er vervolgens in Antwerpen weer over beschikte. Het draaide er dan ook op uit dat Filips alleen het eerste gedrukte blad en mogelijk enkele van de eerste bladzijden kreeg. Ondertussen ging Montano voort met het eigenlijke proeflezen, waarbij hij waardevolle hulp kreeg van drie geleerden uit Leuven en Plantijns jonge dochter.

Een liefhebber van Gods Woord

Arias Montano voelde zich al gauw thuis onder de geleerden van Antwerpen. Zijn ruimdenkende benadering maakte hem geliefd bij Plantijn, en hun vriendschap en samenwerking zouden de rest van hun leven voortduren. Montano onderscheidde zich niet alleen door zijn geleerdheid, * maar ook door zijn grote liefde voor Gods Woord. Als jongeman had hij zijn academische studie zo snel mogelijk afgemaakt om zich volledig op de studie van de Schrift te kunnen toeleggen.

Arias Montano geloofde dat een bijbelvertaling zo letterlijk mogelijk moest zijn. Hij  probeerde precies te vertalen wat er in de grondtekst stond, om zo de lezer toegang te verlenen tot het ware Woord van God. Montano volgde het devies van Erasmus, die geleerden aanspoorde „vanuit het origineel over Christus te prediken”. De betekenis van de oorspronkelijke talen van de bijbel was eeuwenlang voor mensen verborgen geweest omdat de Latijnse vertalingen heel moeilijk te begrijpen waren.

De compositie van het werk

Alle handschriften die Alfonso de Zamora had samengesteld en herzien voor het drukken van de Complutenzer polyglot, kwamen in handen van Arias Montano, die ze voor de Biblia regia gebruikte. *

De Biblia regia was in eerste instantie bedoeld als een tweede uitgave van de Complutenzer polyglot, maar ze groeide uit tot veel meer dan een eenvoudige herziening. De Hebreeuwse en de Griekse tekst van de Septuaginta werden van de Complutenzer polyglot overgenomen; vervolgens werden er nieuwe teksten en ook een uitgebreide appendix aan toegevoegd. De nieuwe polyglot bestond uiteindelijk uit acht delen. Het drukken duurde vijf jaar, van 1568 tot 1572 — een heel korte tijd als men bedenkt hoe ingewikkeld het werk was. Uiteindelijk werden er 1213 exemplaren gedrukt.

Hoewel de Complutenzer polyglot uit 1517 een „monument van typografische kunst” bleek te zijn, overtrof de nieuwe Antwerpse polyglot zijn voorganger op technisch gebied en qua inhoud. Dit was opnieuw een mijlpaal in de geschiedenis van het drukken en, nog belangrijker, in het samenstellen van een gezuiverde standaardtekst van de bijbel.

Aanvallen van vijanden van Gods Woord

Het wekt geen verbazing dat er al gauw vijanden van getrouwe bijbelvertaling op het toneel verschenen. Hoewel de Antwerpse polyglot de pauselijke goedkeuring had en Arias Montano terecht een reputatie als eerzaam  geleerde genoot, werd hij voor de inquisitie beschuldigd. Tegenstanders zeiden dat zijn werk de nieuwe herziene Latijnse tekst van Santes Pagnino afschilderde als een nauwkeuriger vertaling van het oorspronkelijke Hebreeuws en Grieks dan de Vulgaat, die eeuwen voordien vertaald was. Ze beschuldigden Montano er ook van dat hij in zijn verlangen een nauwkeurige vertaling van de bijbel te produceren, de oorspronkelijke talen had geraadpleegd — iets wat zij als ketterij bezagen.

De inquisitie beweerde zelfs dat „de Koning maar weinig eer had verworven door zijn koninklijke naam aan het werk te verbinden”. Ze  betreurde het dat Montano niet genoeg gezag had verleend aan de officiële Vulgaat. In weerwil van deze beschuldigingen kon ze niet genoeg bewijs verzamelen om Montano of zijn polyglot te verketteren. Uiteindelijk werd de Biblia regia goed ontvangen, en op verschillende universiteiten werd het een standaardwerk.

Een nuttig hulpmiddel om de bijbel te vertalen

Hoewel de Antwerpse polyglot niet bedoeld was als een werk voor het grote publiek, werd hij al gauw een nuttig hulpmiddel voor bijbelvertalers. Net als zijn voorganger, de Complutenzer polyglot, droeg hij bij tot een verbetering van de beschikbare teksten van de bijbel. Daarnaast werden vertalers erdoor geholpen de oorspronkelijke talen beter te begrijpen. Bijbelvertalingen in enkele belangrijke Europese talen hebben profijt gehad van dit werk. Zo merkt The Cambridge History of the Bible op dat de vertalers van de bekende King James Version (of Authorized Version) uit 1611 de Antwerpse polyglot hebben gebruikt als een waardevol hulpmiddel om de oude talen te vertalen. De Biblia regia heeft ook een behoorlijke invloed uitgeoefend op twee belangrijke polyglottenbijbels die in de zeventiende eeuw zijn uitgebracht. — Zie het kader „De polyglottenbijbels”.

Een van de vele verdiensten van de Antwerpse polyglot is dat de Syrische versie van de Griekse Geschriften voor het eerst beschikbaar kwam voor geleerden in Europa. Die Syrische tekst was naast een letterlijke Latijnse vertaling geplaatst. Dit was een heel nuttige toevoeging, aangezien de Syrische tekst een van de oudste vertalingen van de christelijke Griekse Geschriften was. De Syrische versie dateerde van de vijfde eeuw G.T. en was gebaseerd op handschriften die teruggingen tot de tweede eeuw G.T. Volgens The International Standard Bible Encyclopedia „wordt de waarde van de [Syrische] Pesjitta op het gebied van tekstkritiek algemeen erkend. Het is een van de oudste en belangrijkste getuigenissen van de oude overleveringen.”

Zowel de woeste zee als de aanvallen van de Spaanse inquisitie konden niet voorkomen dat er in 1572 in de vorm van de Biblia regia een verbeterde en uitgebreidere versie van de Complutenzer polyglot opdook. De geschiedenis van de Antwerpse polyglot laat andermaal zien welke inspanningen oprechte mannen zich hebben getroost om het Woord van God te verdedigen.

Of ze het nu beseften of niet, door hun onbaatzuchtige werk hebben deze toegewijde mannen de waarheid laten uitkomen van de profetische woorden van Jesaja. Bijna drieduizend jaar geleden schreef hij: „Het groene gras is verdord, de bloesem is verwelkt; maar wat het woord van onze God betreft, het zal tot onbepaalde tijd blijven.” — Jesaja 40:8.

[Voetnoten]

[Inzet op blz. 13]

„Wat het woord van onze God betreft, het zal tot onbepaalde tijd blijven”

[Kader/Illustraties op blz. 12]

DE POLYGLOTTENBIJBELS

„Een polyglot is een bijbel die de tekst in verschillende talen bevat”, legt de Spaanse geleerde Federico Pérez Castro uit. „Maar van oudsher heeft de term betrekking op bijbels waarin de tekst in de oorspronkelijke talen staat. In deze beperkte betekenis van het woord zijn er maar heel weinig polyglottenbijbels.”

1. De Complutenzer polyglot (1514-1517) werd onder auspiciën van kardinaal Cisneros in Alcalá de Henares (Spanje) gedrukt. Hij bestond uit zes delen en bevatte de bijbeltekst in vier talen: Hebreeuws, Grieks, Aramees en Latijn. Vertalers in de zestiende eeuw kregen hiermee een standaardtekst van de Hebreeuws-Aramese Geschriften in handen.

2. De Antwerpse polyglot (1568-1572) werd onder supervisie van Benito Arias Montano samengesteld en bevatte naast de tekst van de Complutenzer polyglot ook de Syrische Pesjitta-versie van de christelijke Griekse Geschriften en de Aramese Targoem Jonathan. De Hebreeuwse tekst, die klinker- en accenttekens bevatte, was herzien naar de algemeen aanvaarde Hebreeuwse tekst van Jakob ben Chajim. Zo werd dit voor bijbelvertalers de standaardtekst van de Hebreeuwse Geschriften.

3. De Parijse polyglot (1629-1645) werd uitgegeven onder auspiciën van de Franse jurist Guy Michel le Jay. Hoewel de Antwerpse polyglot eraan ten grondslag lag, bevatte de Parijse polyglot ook enkele Samaritaanse en Arabische teksten.

4. De Londense polyglot (1655-1657) werd onder leiding van Brian Walton samengesteld en was ook op de Antwerpse polyglot gebaseerd. Deze polyglot bevatte oude bijbelvertalingen in het Ethiopisch en het Perzisch, hoewel deze versies nauwelijks meer licht op de bijbeltekst wierpen.

[Verantwoording]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Illustratie op blz. 9]

Filips II, koning van Spanje

[Verantwoording]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Illustratie op blz. 10]

Arias Montano

[Verantwoording]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Illustratie op blz. 10]

Originele drukpersen in Antwerpen

[Verantwoording]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Illustraties op blz. 11]

Links: Christoffel Plantijn en de titelpagina van de Antwerpse polyglot

[Verantwoording]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Illustratie op blz. 11]

Boven: Exodus 15 in vier kolommen tekst

[Illustratieverantwoording op blz. 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Illustratieverantwoording op blz. 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid