John Miltons zoekgeraakte verhandeling

ZELDEN heeft een schrijver zo’n grote invloed op de wereld om hem heen gehad als John Milton, de Engelse auteur van het epische gedicht Paradise Lost (in het Nederlands verschenen onder de titel Het paradijs verloren). Een biograaf beschreef Milton als „door velen bemind, door sommigen gehaat, maar bij weinigen onbekend”. Tot op de huidige dag zijn de Engelse literatuur en cultuur veel aan zijn werken verschuldigd.

Waaraan is de grote invloed van John Milton toe te schrijven? Wat maakte zijn laatste werk, De Doctrina Christiana, zo controversieel dat het 150 jaar heeft geduurd voor het uitgegeven werd?

Zijn vroege levensjaren

John Milton werd in 1608 geboren in een welgesteld Londens gezin. „Mijn vader bereidde me in mijn jonge jaren voor op de studie van de literatuur, iets waar ik zo van hield dat ik vanaf mijn twaalfde bijna nooit voor middernacht met studeren ophield om naar bed te gaan”, vertelde Milton. Hij was een uitmuntend student en behaalde in 1632 een graad in Cambridge. Daarna bleef hij zich verdiepen in geschiedkundige werken en de klassieke literatuur.

Milton wilde dichter worden, maar het toenmalige Engeland bevond zich in de greep van een revolutie. Het parlement, waar voornamelijk Oliver Cromwell het voor het zeggen had, benoemde een rechtbank die in 1649 koning Karel I liet terechtstellen. In overtuigend proza verdedigde Milton die daad en hij werd woordvoerder voor de regering-Cromwell. Eigenlijk genoot John Milton nog voordat hij roem als dichter verwierf, al bekendheid om zijn traktaten over politieke en morele kwesties.

Nadat met de kroning van Karel II in 1660 de monarchie hersteld was, liep Miltons leven gevaar door zijn vroegere band met Cromwell. Milton dook onder en kon slechts met de hulp van invloedrijke vrienden aan de dood ontsnappen. Bij dat alles bleef hij sterk geïnteresseerd in godsdienstige onderwerpen.

„De meetlat van de Bijbel”

Milton schreef over zijn vroege geestelijke interesses: „Toen ik nog een jongen was, ben ik me al gaan wijden aan een serieuze studie van het Oude en Nieuwe Testament in de oorspronkelijke talen.” Milton ging de Heilige Schrift als de enige betrouwbare gids in morele en geestelijke zaken beschouwen. Maar bij zijn studie van de erkende theologische werken van die tijd raakte hij diep teleurgesteld. „Ik was van mening dat het niet verantwoord was me voor mijn geloofsovertuiging of mijn hoop op redding op zulke gidsen te verlaten”, schreef hij later. Vastbesloten om zijn overtuiging strikt „langs de meetlat van de Bijbel” te leggen, begon Milton sleutelteksten onder trefwoorden te rangschikken en citeerde hij Bijbelteksten uit die lijsten.

Tegenwoordig leeft John Milton vooral voort als de schrijver van Het paradijs verloren, een dichterlijke weergave van het Bijbelverslag over het verloren gaan van de menselijke volmaaktheid (Genesis hfst. 3). Voornamelijk met dit werk, dat  voor het eerst in 1667 werd uitgegeven, verwierf Milton literaire roem, vooral in de Engelssprekende wereld. Later publiceerde hij er een vervolg op met als titel Paradise Regained (Het herwonnen paradijs). De gedichten vertellen over Gods oorspronkelijke voornemen voor de mens — een volmaakt leven in een aards paradijs — en wijzen op Gods herstel van het paradijs op aarde door bemiddeling van Christus. In Het paradijs verloren bijvoorbeeld voorzegt de aartsengel Michaël de tijd dat Christus het loon geeft aan „gelovigen die zaligheid beërven, ten hemel of op aard, want heel de aarde is dan een paradijs, een blijder plaats dan Edens hof, en in een blijder tijd”.

„Over de christelijke leer”

Jarenlang koesterde Milton de wens ook een uitgebreide bespreking van de christelijke leefwijze en leer aan het papier toe te vertrouwen. Ondanks het feit dat hij in 1652 totaal blind was geworden, werkte hij tot zijn dood in 1674 aan dit project, daarbij geholpen door secretarissen. Milton noemde dit laatste werk „Een verhandeling over de christelijke leer, uitsluitend samengesteld aan de hand van de Heilige Schrift”. In het voorwoord schreef hij: „De meeste schrijvers die dit onderwerp hebben behandeld . . . hebben de Bijbelteksten waarvan al wat ze onderwijzen absoluut afhankelijk is, naar de kantlijn verwezen, met een korte vermelding van hoofdstuk en vers. Ik daarentegen heb ernaar gestreefd mijn bladzijden meer dan vol te schrijven met citaten uit alle delen van de Bijbel.” En inderdaad, in „Over de christelijke leer” staan ruim negenduizend citaten uit de Schrift of verwijzingen ernaar.

Hoewel Milton voorheen niet geaarzeld had zijn opvattingen naar buiten te brengen, stelde hij de uitgave van deze verhandeling uit. Waarom? Om te beginnen wist hij dat de Bijbeluitleg erin sterk verschilde van de gangbare kerkelijke leer. Bovendien was hij met het herstel van de monarchie uit de gunst geraakt bij de regering. Het kan zijn dat hij daarom op rustiger tijden heeft gewacht. In elk geval heeft zijn secretaris het Latijnse manuscript na Miltons dood naar een uitgever gebracht, die weigerde het te drukken. Vervolgens heeft een Engelse minister het manuscript geconfisqueerd en opgeborgen. Er zou anderhalve eeuw verstrijken voordat Miltons verhandeling weer werd ontdekt.

In 1823 vond een kantoorbediende het ingepakte manuscript van de beroemde dichter. Engelands toen regerende koning George IV gaf opdracht het werk uit het Latijn te vertalen en het uit te geven. Toen het manuscript twee jaar later in het Engels verscheen, onder de titel A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone, wekte het hevige beroering in theologische en literaire kringen. Eén bisschop verklaarde het manuscript onmiddellijk vals, want  hij weigerde te geloven dat Milton — door velen als Engelands grootste schrijver van religieuze gedichten beschouwd — zich zo resoluut tegen ingeburgerde kerkelijke leerstellingen had kunnen uitspreken. De vertaler, die een dergelijke reactie had verwacht en Miltons auteurschap wilde staven, had de uitgave voorzien van voetnoten waarin vijfhonderd parallellen tussen On Christian Doctrine en Paradise Lost vermeld stonden. *

Wat Milton geloofde

Tegen de tijd van Milton had Engeland de Reformatie omarmd en gebroken met de rooms-katholieke kerk. De protestanten geloofden over het algemeen dat het gezag in zaken van geloof en moraal uitsluitend bij de Heilige Schrift berustte en niet bij de paus. Maar in zijn verhandeling maakte Milton duidelijk dat veel protestantse leerstellingen en gebruiken ook strijdig waren met de Schrift. Op Bijbelse gronden verwierp hij de calvinistische predestinatieleer ten gunste van de vrije wil. Hij was een voorstander van het eerbiedige gebruik van Gods naam, Jehovah, en gebruikte die veelvuldig in zijn geschriften.

Milton beredeneerde aan de hand van de Bijbel dat de menselijke ziel kan sterven. In verband met Genesis 2:7 merkte hij op: „Toen de mens op die manier geschapen was, werd er tot slot gezegd: zo werd de mens een levende ziel. . . . Hij is niet tweeledig of scheidbaar: niet, zoals algemeen wordt gedacht, gemaakt van en bestaand uit twee verschillende en onderscheiden elementen, ziel en lichaam. Integendeel, de hele mens is de ziel, en de ziel de mens.” Vervolgens stelde Milton de vraag: „Sterft de hele mens, of alleen het lichaam?” Na een groot aantal Bijbelteksten aangevoerd te hebben waaruit blijkt dat de hele mens sterft, voegde hij eraan toe: „Maar de overtuigendste verklaring die ik kan aanvoeren voor de dood van de ziel is die van God zelf, Ezech[iël 18:]20: de ziel die zondigt, díé zal sterven.” Milton citeerde ook teksten als Lukas 20:37 en Johannes 11:25 om aan te tonen dat de hoop voor de gestorven mensheid in een toekomstige opstanding uit de doodsslaap gelegen is.

Wat bracht de felste reactie op zijn verhandeling teweeg? Dat was Miltons eenvoudige maar krachtige Bijbelse bewijsvoering dat Christus, de Zoon van God, ondergeschikt is aan God, de Vader. Na Johannes 17:3 en Johannes 20:17 geciteerd te hebben, vraagt Milton: „Als de Vader Christus’ God en onze God is, en als er maar één God is, wie kan er dan God zijn behalve de Vader?”

Bovendien zet Milton uiteen: „De Zoon zelf en zijn apostelen erkennen in alles wat ze zeggen en schrijven dat de Vader in alle dingen groter is dan de Zoon” (Johannes 14:28). „Het is juist Christus die zegt, Matth. xxvi. 39: O mijn Vader, laat indien het mogelijk is deze beker aan mij voorbijgaan; echter niet zoals ik wil, maar zoals gij wilt. . . . Waarom bidt hij tot de Vader alleen, en niet tot zichzelf, als hij zelf werkelijk God is? Als hij zelf zowel mens als allerhoogste God is, waarom bidt hij dan eigenlijk om iets wat in zijn eigen macht ligt? . . . Zoals de Zoon overal alleen de Vader aanbidt en vereert, zo leert hij ons hetzelfde te doen.”

Miltons beperkingen

John Milton was op zoek naar de waarheid. Hij was echter wel onderhevig aan menselijke beperkingen, en sommige van zijn opvattingen kunnen gekleurd zijn door onaangename ervaringen. Kort nadat hij getrouwd was bijvoorbeeld, liet zijn bruid, de jonge dochter van een koningsgezinde edelman, hem in de steek en keerde ze voor een jaar of drie naar haar familie terug. In die tijd schreef Milton traktaten ter verdediging van echtscheiding, niet alleen op basis van huwelijksontrouw — Jezus’ enige grond — maar ook in gevallen van onverenigbaarheid van karakter (Mattheüs 19:9). Milton propageerde dezelfde gedachte in De Doctrina Christiana.

Ondanks Miltons tekortkomingen zet hij in De Doctrina Christiana krachtig het Bijbelse standpunt inzake een groot aantal belangrijke leerstellingen uiteen. Tot op de huidige dag dwingt zijn verhandeling de lezers ertoe hun eigen opvattingen langs de onfeilbare meetlat van de Heilige Schrift te leggen.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 11]

Milton was een ijverig Bijbelstudent

[Verantwoording]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Illustratie op blz. 12]

Het gedicht „Paradise Lost” bracht Milton roem

[Verantwoording]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Illustratie op blz. 12]

Miltons laatste werk bleef 150 jaar zoek

[Verantwoording]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Illustratieverantwoording op blz. 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina