1. Erisako ly’ Omugambuli 3:1, 7 likatwighisayaki?

ABAGHUMA b’okwite bakanza eribugha binene. Abandi ibo bakanza eribya bukutu. Ngoko erisako erihanganire omwatsi ono libughire, emighulu ibiri yosi yitolelere. Hali omughulu w’eribugha, n’omughulu w’eribya bukutu. (Soma Omughambuli 3:1, 7.) Aliwe, twangananza tuti abaghala n’abali betu abakutu babye bakabugha bingyi hake. Kandi, twangananza tuti abakabugha bingyi babye bakabugha bike.

2. Nindi y’utolere erituha esyokanuni esyangatuwatikya eriminya omughulu w’eribugha kandi ngoko twangabugha?

² Obutoki bw’eribugha ni kihembo erilua oko Yehova. (Eri. 4:10, 11; Erib. 4:11) Omo Kinywa kiwe, akatukanganaya ngoko twangakolesya ndeke ekihembo ekyo. Omo mwatsi ono, tukendilangira eby’elireberyako ebiri omo Biblia ebikendituwatikya eriminya omughulu w’eribugha n’omughulu w’eribya bukutu. Kandi, tukendilangira Yehova ng’akalangira ati ebinywa ebyo tukabwira abandi. Tutsuke erilangira nga litolere eribugha mughulu wahi.

3. Ngoko kiri omo Abanya Roma 10:14, litolere itwabugha mughulu wahi?

³ Mughulu wosi, litolere itwabya itunayiteghekire erikania oko Yehova n’oko Bwami. (Mat. 24:14; soma Abanya Roma 10:14.) Omwikola ekyo, tukigha Yesu. Omughuma w’oko myatsi mikulu eyaleka Yesu iniasa oko kighuho ry’eribwira abandi ekwenene oko Thatha wiwe. (Yoa. 18:37) Aliwe, ni ky’omughaso eriminya ngoko twangabugha. Okw’ekyo, omughulu tukawatikaya abandi eriminya Yehova, tutolere itwabugha “n’omutima molo n’omwisikya,” kandi litolere itwakangania ngoko tusikirye eriyowa ly’abandi n’emyatsi eyo bikirirye. (1 Pet. 3:15, NWT) Twamakola tutya, ikikendyuwana  kulenga eribugha lisa; itukendikangiriryabo n’eritula oko mitima yabo.

4. Erikwanana n’erisako ly’ Emisyo 9:9, ebinywa byetu byangawatikya abandi bo biti?

⁴ Siritolere abasyakulu ibayikakirya eribugha omughulu bamalangira ngoko mughala wetu kutse mwali wetu mulebe alaghire oko rihano. Aliwe, ni ky’endundi ibasombola endambi eyitolere. Ekyo kikendiwatikya oyo bakaha amahano ahulikirirebo butsiryubaha. Kyanganuwana erikania naye ahate abandu. Mughulu wosi abasyakulu bakayikasa eribugha n’omundu ibanamusikirye. Kandi, sibaliyikakiraya erikangania abandi esyokanuni sy’eBiblia esy’angabawatikya erikola n’amenge. (Soma Emisyo 9:9.) Busanaki ni ky’omughaso eritendiyikakirya eribugha omughulu kitolere? Tulebaye eby’erileberyako bibiri ebitasosene: Eky’erimbere omulume mulebe atolere inyakunga abaghala biwe, eky’akabiri omukali mulebe atolere inyabwira oyukasyabya mwami omughulu owakasa ngoko ekyo akasonda erikola sikyuwene.

5. Ni mughulu wahi Omuhereri Mukulu Eli mwayikakirya eribugha endambi kyabya kitolere?

⁵ Omuhereri Mukulu ye Eli aby’awite abana b’obulwana babiri abo abya anzire kundu. Aliwe, abana abo babya isibakengire Yehova. Babya n’omubírí w’omughaso; ini bahereri omo hema y’erihindanamo. Aliwe mubakolesya muhanda ehamuli yabo, mubakangania eritendisikya erikalire oko buhere obwabya bukahererwa Yehova, kandi ibakaghotsera butsir’isoni n’abakali. (1 Sam. 2:12-17, 22) Erikwamana n’Emighambo ya Musa, abana ba Eli babya batolere oluholo, aliwe Eli mwalekeraniabo. Mwabya akakungabo omwibalembalemba kandi mwatasaghulabo omubírí owo babya bakakola omo hema y’erihindanamo. (Ebi. 21:18-21) Yehova mwayowa ati akalangira ngoko Eli amasoha olubanza olo? Mwabwira Eli ati: “Busananaki ukasikaya abaghala baghu kwilaba ingye?” Neryo Yehova mwayisogha erita abalume babi babiri abo.​—1 Sam. 2:29, 34.

6. Ekyo Eli akola kyamatwighisyaki?

⁶ Ekyo Eli akola kyamatwighisya esomo y’omughaso. Omwira wetu kutse omundu w’omo kihanda kyetu amabiketa ekyalayiro ky’oMungu, ni ky’omughaso itwabugha n’erimwibukya esyokanuni sya Yehova. Kandi litolere itwaminya ng’anabiribana obuwatikya obo atolere eribana erilua oko bandu abo Yehova akakolesaya. (Yak. 5:14) Sitwanzire n’ahake eribya nga Eli omwisikya omwira kutse omundu w’oko kihanda kyetu kwilaba ngoko tukasikaya Yehova. Kikasaba obutubaha eriwatikya omundu oyutolere erihabulwa, aliwe twamayikasa erikola tutya twanganabana ebighuma ebyuwene. Tulangire  ngoko ekyo Eli akola kisighene n’eky’omukali mu Israeli oyukahulawamo Abigaili akola.

7. Ekyaleka Abigaili inyayakania na Dawidi niki?

⁷ Abigaili abya mukali wa Nabali, omulume muteke oyo wabya awite ebitaka. Omughulu Dawidi haghuma n’abandu biwe babya bakatibita busana n’erisagha oMwami Sauli, mubalabya endambi nyilebe haghuma n’abalisya ba Nabali kandi mubateya ebihangulo bya Nabali oko barahi. Neryo Nabali mwanasimabo kwehi? Iyehe. Omughulu Dawidi asaba Nabali ahe abalume biwe b’akalyo kake n’amaghetse, Nabali mwatsuruma n’eribatsuma. (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14) Busana n’ekyo Dawidi mwayisogha eriy’ita obuli mulume w’omo kihanda kya Nabali. (1 Sam. 25:13, 22) Ekyangakakirye obuhanya ng’obu niki? Abigaili mwalangira ngoko ni mughulu w’eribugha, n’eryo, butsiryubaha mwayahindana n’abalume 400 abakwire enzala, abahitene kandi abawite oko bimano by’amalwa, atoke arikania na Dawidi.

8. Eky’erileberyako kya Abigaili kyamatwighisyaki?

⁸ Abigaili abere ahindana na Dawidi, mwabugha naye butsiryubaha, omwisikya, n’omo mibere eyangalekire Dawidi iniabindula omutima. N’omo Abigaili yo watakola ekibi ekyo, mwayasaba Dawidi y’obughanyiri. Mwabwira Dawidi ati anasi ngoko ni mundu oyuwene kandi atolere iniakola ebyuwene, neryo mwayiketera obuwatikya bwa Yehova. (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34) Nga Abigaili, netu litolere isitubaha eribugha twamalangira omundu mulebe akasonda erikola omwatsi mulebe owangamukolya okwikola erilolo erikalire. (Esyo. 141:5) Litolere iwasikya oyo ukabugha naye, aliwe isiwasagha erimukunga. Omughulu olwanzo lukatukuna eriha omundu mulebe y’erihano eryatolere, tukakanganaya ngoko tuli bira b’ekwenene.​—Emi. 27:17.

9-10. Litolere abasyakulu ibibukaki omughulu bakahana abandi?

⁹ Kutsibu-tsibu, abasyakulu sibatolere eryubaha  erikania n’abaghala n’abali betu omo ndeko abakasonda erikola omwatsi owatuwene. (Gal. 6:1) Kundi abasyakulu bakayikehaya, banasi ngoko sibahikahikene kandi ngoko nabo banganalagha oko mahano omughulu mulebe. Aliwe abasyakulu sibalileka ekyo kikabakakirya erikunga abatolere erikungwa. (2 Tim. 4:2; Tito 1:9) Omughulu abasyakulu bakahana omundu, bakayikasa erikolesya ekihembo kyabo ky’eribugha batoke erimukangirirya ndeke kandi n’omutima w’erilindirira. Banzire abaghala babo, n’olwanzo olo lukabakuna eribawatikya. (Emis. 13:24) Ekyo bakatsomana kutsibu ry’erimira esyokanuni sya Yehova n’eriteya endeko oko myatsi eyangahutalyayo.​—Emib. 20:28.

¹⁰ Erihika aho, twamabilangira nga tutolere eribugha mughulu wahi. Aliwe, hane omughulu owo situtolere eribugha ekyosi-kyosi. Ni myatsi yahi eyangatukalako omughulu oyo?

11. Yakobo mwakolesya ekisosekano kyahi, n’ekisosekano ekyo kitolere busanaki?

¹¹ Kyanganatukalako eriyiteya oko ebyo tukabugha. Yakobo, mughuma w’oko bahandiki b’eBiblia mwakolesya ekisosekano ekyuwene erikangania ekikaleka ikyatukalako erikakirya ebinywa byetu. Mwabugha ati: ‘Omundu oyutetala omo binywa ni mundu oyuhikene, iniatoka eriyibombeka omo myatsi yosi y’omubiri wuwe gosi.’ (Yak. 3:2, 3) Ekamba yikatimba oko mutwe n’akuma kakahirawa omo buno bw’efarasi kutse esabayiri. Omughulu akakura ekamba, omundu oyw’ikere oko farasi anganasondolayo kutse inimaniayo. Oyo w’ikere oko farasi amatendikura ekamba yo ndeke, efarasi yanganatibita kitya-kitya n’eriyihutalya iyi yene-yene n’oyw’ikere kuyo. Kutya, twamatendikakirya ebinywa byetu, ekyo kyanganasiramo ebitsibu bingyi. Tukanaye oko mighulu milebe eyo litolere “itwakura ekamba” n’eriyikakirya eribugha.

12. Litolere “itwakura ekamba” mughulu wahi n’eriyikakirya eribugha?

 ¹² Ukakolaki omughulu ukahindana omughala kutse omwali wetu oyuwite oko mwatsi owo siritolere eribwira abandi bandu? Eky’erileberyako, wamahindana omundu mulebe oyw’ikere omo kihugho ekyo omubírí wetu aghanisibwemo, ukanasonda erimubulirirya omubírí wetu ngakakolawa ati omo kihugho ekyo? Wanganabya iwukamubulaya n’amalengakania awuwene. Twanzire abalikyetu neryo tukanza eriminya ebikabahikira. Kandi twanzire eribugha omo misabe yetu emyatsi eyo bakalabamo. Aliwe ono ni mughulu owo litolere ‘itwakura ekamba’ n’eriyikakirya eribugha. Twamahatikana omundu tuti atubwire omwatsi owo tutatolere eriminya, eryo ni bula olwanzo oko mundu oyo n’oko baghala n’abali betu abayiketere ngoko syangabwira omwatsi oyo w’oghundi mundu. Oko kwenene, sihali omundu n’omughuma omo kati-kati ketu oyo wanganza erikanyirirya amaghali w’abaghala n’abali betu abikere omo bihugho eyo omubírí wetu aghanisibwe. Kutya, sihali mughala kutse mwali wetu oyukakolera omo kihugho eyo omubírí wetu aghanisibwe oyo wanganza eribisula Abimiri ba Yehova abikere omo kihugho ekyo nga bakatulira n’erihindana bati.

13. Ngoko kiri omo Emisyo 11:13, litolere abasyakulu ibakolaki, kandi busanaki?

¹³ Kutsibu-tsibu abasyakulu batolere ibakolesya akanuni k’eBiblia akali omo Emisyo 11:13 omwibisa omwatsi owatatolere eriminywa n’abandi. (Soma.) Ekyo kyanganakala, kutsibu-tsibu oko basyakulu b’endeko abawite abakali. Abatahenie bakawataya obwira bwabo omwikania kangyi-kangyi n’eribwirana eriyowa n’amalengekania wabo w’esiri n’ebikabahanga-hangaya. Aliwe omusyakulu anasi ngoko syatolere eribugha “emyatsi y’esiri” eyilebirye abandu omo ndeko. Amabikola ekyo, abandu sibangasyayiketera iye, kandi iniakenditsandya erina liwe. Abawite amadaraka omo ndeko sibatolere eribya no “tulimi-tubiri,” kutse batebya. (1 Tim. 3:8) Ni bughambu, sibatolere eriteba abandi n’eribya bakakania muhanda oko bandi. Omusyakulu amabya inianzire mukali wiwe, syangamubwira emyatsi eyo atatolere eriminyako.

14. Omukali w’omusyakulu w’endeko angamuwatikya ati eribya n’erina eryuwene?

¹⁴ Omukali akawatikaya iba wiwe eribya n’erina eryuwene omughulu syalimuhatikana ati amubwire emyatsi y’esiri. Omukali amakola atya, akabya iniamawatikya mwira wiwe, kandi iniamakangania ngoko asikirye abayiketere iba wiwe. N’eky’omughaso munene, akatsemesaya Yehova kundi akawatikaya oko buholo n’obughuma omo ndeko.​—Rom. 14:19.

15. Yehova mwalangira ati abalume basatu abayabana Yobu, kandi busanaki?

¹⁵ Ekitabu kya Yobu kyanganatukangirirya bingyi itwaminya ngoko twangabugha kandi nga twangabugha mughulu wahi. Abere aghalwa kutsibu n’erilaba omo malighe awakalalire, abalume bani mubasa bati bakamusubaya mutima omo nda n’erimuha amahano. Abalume abo babere bahika, mubalabya endambi nene ibane bukutu. Abasatu ba kubo habya​—Elifasi, Bildadi, na Sofari. Erikwamana n’ebyo babugha aho nyuma, kilangirikire ndeke-ndeke ngoko mubatalabya endambi eyo bakalengekania oko ebyo bakendibugha batoke eriwatikya Yobu. Aliwe, babya bakalengekania nga bakendikangania bati ngoko Yobu abirikola ekitsibu. Mubakania oko myatsi milebe, aliwe ebingyi by’oko ebyo babugha oko Yobu n’oko Yehova sibyabya by’amenge kutse by’ekwenene. Mubatswera Yobu yo muhanda bati ni mundu mubi. (Yobu 32:1-3) Yehova mwakolaki? Erihitana liwe mulyaghulumira oko balume basatu abo. Mwabahulamo bakiru kandi mwababwira ati baya bwire Yobu abasabire.​—Yobu 42:7-9.

16. Eby’erileberyako ebituwene bya Elifazi, Bildadi, na Sofari bikatwighisayaki?

 ¹⁶ Eby’erileberyako ebituwene bya Elifazi, Bildadi, na Sofari bikatwighisaya emyatsi milebe. Omwatsi w’erimbere, situtolere eritswera abalikyetu. (Mat. 7:1-5) Aliwe, litolere itwabahulikirira ndeke embere sy’eribugha. Neryo itukendiminya ndeke ebyo bakalabamo. (1 Pet. 3:8) Omwatsi w’akabiri, omughulu tukabugha, litolere itwateghererya ebinywa byetu nga nina by’amenge n’ebyo tukabugha nga nina by’ekwenene. (Efe. 4:25) N’omwatsi w’akasatu, Yehova atsomene kutsibu ebyo tukabwirana n’abandi.

17. Eky’erileberyako kya Elihu kyamatwighisyaki?

¹⁷ Omulume ow’akani oyw’akanaya na Yobu abya Elihu, ow’omo kihanda kya Abrahamu. Mwahulikirira ebinywa ebyo Yobu n’abandi balume basatu babya bakabugha. Kundi mwatoka eribugha inianakwirire Yobu y’obulighe n’erileta amahano w’aho-n’aho awawatikaya Yobu eribindula amalengekania wiwe, ekyo kikakanganaya ngoko mwahulikirira ndeke ebyabya bikabuwa. (Yobu 33:1, 6, 17) Eky’omughaso ekyo Elihu abya akalandako kutsibu kyabya eriletera Yehova yo lukengerwa, butsira eriyileteralo kutse erileteralo oghundi mundu. (Yobu 32:21, 22; 37:23, 24) Ekyo Elihu akola, kyamatukangania ngoko hali omughulu w’eribugha n’omughulu w’eribya bukutu. (Yak. 1:19) Kandi twamigha ngoko omughulu tukahana omundu, eky’erimbere ngambe ikyabya eriha Yehova y’olukengerwa butsira eriyileteralo itwibene-bene.

18. Twangakangania tuti ngoko tukasima busana n’ekihembo ky’eribugha?

¹⁸ Twanganakangania ngoko tukasima busana n’ekihembo ky’eribugha twamabikwama esyokanuni sy’eBiblia esikatukanganaya ngoko twangabugha kandi nga twangabugha mughulu wahi. Omwami w’amenge Solomona mwasondolwa n’ekirimu kibuyirire erihandika ati: “Ekyinywa ekyikabughawa oko mughulu atolere kyiri ng’ebighuma by’esyamaghetse [ehoro] omo bilukyire by’ekyitsipa.” (Emi. 25:11) Twamabihulikirira ndeke ebyo abandi bakabugha n’erilengekania embere tubughe, ebinywa byetu ibyanganabya ng’ebighuma by’esyamaghetse​—ibikendibya ebyuwene kandi ebikatsemesaya. Neryo, n’omo twangabugha bike kutse bingyi, ebinywa byetu ibikendihimba abandi n’erileka Yehova inyatutsemera. (Emi. 23:15; Efe. 4:29) Eyo ka ni nzira eyuwene eyo twangakanganiriamo ngoko tukasima busana n’ekihembo ky’oMungu ekyo!