Nabutawa oko 1935 eDarlaston, omughuma w’oko miyi y’eBungeresa owali omo kiharo ekikahulawa mo Kihugho Kyiraghulu, ekyahulawa kitya busana n’omuki owusula omo kyanya akalua omo bibanda ebyo bakayayusiraya mw’ebyuma n’omo bindi bihesero. Nabere ngasonda eriyira emyaka 4, ababuti baghe mobatsuka erigha eBiblia n’aBimiri ba Yehova. Omo busuko bwaghe, monaligha ekwenene n’eribatisibwa oko mwaka 1952 inyiwite emyaka 16.

Oko mughulu mughumerera oyo, monatsuka eribegheribwa omo kihesero kinene ekyabya kikakokotya eby’erikola m’omubírí n’ebyuma by’emitere y’emitoka. Mobatsuka erinyibegherya eribya w’oko bakulu b’akambuni, omubírí owo nabya nyitsemere kundu.

Omughulu omulebya w’omutimbo anyibulaya nga nanganabya ngasondola omuhindano w’omo kati-kati k’eyenga owe Funzo ye Kitabu omo ndeko y’ewetu eWillenhall, molyatolera inakola eriyisogha ly’omughaso munene. Aliwe eriyisogha eryo siryabya ry’olobire. Oko mughulu oyo, nabya ngahindana omo ndeko ibiri. Omo kati-kati k’eyenga ingahindana omo ndeko y’ahakuhi n’omubírí omo muyi w’eBromsgrove, oko bilometere 32 erilua eka. N’oko mwiso w’eyenga omughulu nabya ngasuba eyiri ababuti, ingahindana omo ndeko y’eWillenhall.

Busana n’eryanza eriwatikya endondeka ya Yehova, monaligha ebyo omulebya w’omutimbo ambwira, nomo lyanatolera erileka omubírí, monatsema kutsibu. Sindinatayikubya b’omo n’ahake busana n’eriligha nyiti Yehova asondole esyonzira syaghe.

Omughulu nabya ngahindana omo Ndeko y’eBromsgrove, monasungana na mwali wetu mumbesa mubuya oyukahulawa mo Anne, oyuhirire obulengekania bwiwe bosi bw’oko mubírí wa Yehova. Motwalunga oko 1957, neryo motwatsemera erikolera Yehova y’emibírí mbiriri-mbiriri yo haghuma ng’obupainia b’omughulu wosi, obupainia bw’embaghane, omubírí w’omutimbo, n’omubírí w’oko Beteli. Anne ni mundu oyukanyiletera obutseme omo ngebe yaghe.

Oko 1966, motwabirikirwa oko kalasi ka 42 ake Gileadi. Motwatumwa eMalawi, ekihugho ekyo abandu bangyi bakahula m’omutima owatsangire we  Afrika, kundi kiri mw’abandu abali n’olukogho kandi bakakokaya abagheni. Sitwabya twasi ngoko sitwendisyatoka eribyayo oko mughulu muli.

Twahika eMalawi y’ekiro 1 oMwisi 2, 1967. Omo mwisi w’erimbere motwalabya endambi yetu nene tuk’igha omubughe, neryo twamatsuka omubírí w’obulebya w’ewilaya. Itukaghenda omo mutoka ow’oko yikahulawa mo Jeep owo abandu bangyi babya bakalengekania bati anganalaba ehosi-hosi, nibya n’omo syonyusi. Aliwe eyo siyabya kwenene. Itukalabaya w’omo syonyusi esitangoberere kutsibu nyisa. Esindi ndambi itukan’ikala omo hiteteya ehipotire omo byondo kandi ihisakalire omo bunyatsi; neryo omughulu w’embula ikikatolera itwaswika kw’ehema amaghetsi akasy’ingira emwisi. Omubírí wetu w’obumisionere mwatsuka muhanda, aliwe twabya twanziregho!

Omo Mwisi 4, monaminya ngoko abatabali bakenditwendererya. Monahulikirira omukania wa Dr. Hastings Banda, omusondoli w’ekihugho, w’oko radiyo. Mwayihambulisya ati aBimiri ba Yehova sibariliha ebitasi kandi bakayingiraya omo myatsi y’ekipolitike. Okw’ibugha ekwenene, emyatsi siyabya yitya. Itwe bosi twabya itunasi ngoko omwatsi mukulu ly’eritendibya oko luhande losi-losi lw’ekipolitike, kitsibu-tsibu kundi itukaghana erighula akarte k’ekitongole ky’ekipolitike.

Oko Mwisi 9, motwasoma omo gazeti y’esyongulu ngoko omusondoli w’ekihugho abiritsongera abaghala betu ati bakaleta amaligho w’ehosi-hosi. Oko muhindano munene w’ekipolitike mwabugha ati obutabali buwe bukenditeghekania luba omwatsi w’erighania aBimiri ba Yehova. Erighania eryo, moryatsuka ekiro 20 oMwisi 10, 1967. Katambi kake enyuma syaho, abakulu b’epolisi n’abakulu abakalebaya emyatsi y’abagheni mobayakinga ebiro y’eBeteli n’eritibita oko bamisionere k’omo kihugho.

 Twabere twabibugha ebiro bisatu by’omo muliki, mobatutwala omo kihugho ky’eMaurice​—ekyabya kikasondolwa n’obutabali b’oBungeresa. Aliwe, abakulu b’eMaurice isibangatulighira erisighalayo mo bamisionere. Neryo motwatumwa eRhodésie (eZimbabwe ya lino). Twabere twahikayo, motwahikira oko mukulu oyukalebaya emyatsi y’abagheni omutsibu, mwatughanira er’ingira omo kihugho, mwabugha ati: “Momukatibitawako eMalawi. Simwendilighirwa erisighala eMaurice, na lino muli hano kundi ni hakuhi erihikira.” Anne mwatsuka erilira. Motwabya nga tuponirwe n’abandu bosi! Oko ndambi eyo, monayisunza erilua aho n’erilw’inayisubira eka, eBungeresa. Oko nduli abakulu mobatulighira eriyaghotsera oko biro y’etawi, aliwe mobabugha bati tuhike oko biro byabo k’omongyakya. Twabya itwabiriluha kutsibu, aliwe motwayitsinga erileka emyatsi y’omo byala bya Yehova. Isituyilindirire kukyo, omw’itungyi ry’ekiro ekyakwama, mobatulighira erisighala omo Zimbabwe nga bagheni. Sinendisyatibirirwa ngoko nayowa ekiro ekyo​—Monikirirya ngoko Yehova abya akasondola esyonzira syaghe.

Oko beteli y’eZimbabwe, mobanyihira omo Biro y’oMubírí, eriwatikya eMalawi n’eMozambique. Abaghala betu b’eMalawi babya bakalaba omw’endereribwa erikalire. Ekitswe kighuma ky’omubírí waghe lyabya eribindula esyobaruha esyo abalebya b’emitimbo babya bakatuma. Kiro kighuma inyinemukola omubírí ibwabirihumbera, monalira ngasoma emyatsi eyikalire kutsibu eyo bakakolera abaghala n’abali betu. * Aliwe kandi, obutaleghula, obwikirirya n’eriyiyinia lyabo, ibikanyisikaya mutima.​—2 Kor. 6:4, 5.

Motwakola ekyosi ekyo twangatoka erilebekera abaghala betu abasighala eMalawi n’abatibitira eZimbabwe b’amakangirirya w’ekinywa ky’oMungu. Ekipya ekikabindula omubughe w’eChichewa, omubughe owakabughawa kutsibu eMalawi, mokyahumira omo lirima linene ry’omughala wetu w’eZimbabwe. Mwakangania olukogho amabahimbira amanyumba n’esyobiro. Neryo mobalolya embere erikola omubírí wabo w’eribindula ebitsapo ebikakanaya oko Biblia.

Motwateghekania abalebya b’emitimbo b’eMalawi, eribya bakasa oko mihindano minene-minene y’ekiharo ey’omubughe w’eChichewa omo kihugho ky’eZimbabwe. Ibakabya babihika ibakahabawa emikania y’omuhindano munene. Ibakabya basuba eMalawi, ibakayikasa ngoko bangatoka erighabirayo abaghala betu. Omwaka mulebe omughulu basa eZimbabwe motwayikasa erikola aKalasi k’oMubírí w’oBwami, erisikya mutima abalebya b’emitimbo abo abali n’omuhwa.

Omo Mwisi 2, 1975, monayabana aBimiri ba Yehova abalua eMalawi abasayira omo syokambi mw’eMozambique. Abaghala betu aba babya ibanemukwama obusondoli bw’endondeka ya Yehova bo hakuhi-hakuhi, nibya n’endegheka nyihya-nyihya y’eribya n’ekyaghanda ky’abasyakulu b’endeko. Abasyakulu bahya-bahya mobateghekania emyatsi mingyi eyikahimba obwikirirya, ng’erilabya emikania y’abandu bosi, erikania oko risako ly’obuli kiro n’oko Akaleberyo k’Omuteya, nibya n’erikola emihindano minene-minene. Mobatondeka esyokambi ng’ahakakolerawa emihindano minene-minene, mobahirayo ebipye by’emibírí mbiri-mbiriri ngow’obusafi, ow’erighaba akalyo, n’owalebirye obuteya. Busana n’emiyisa ya Yehova, abaghala betu bataleghula abo mobakola myatsi mingyi, n’enyuma sy’eribanabo monayowa inamasikibwa mutima kutsibu.

Oko nduli y’emyaka 1970, eBeteli y’eZambi moyatsuka erisondola omubírí w’omo kihugho ky’eMalawi. Aliwe nabya inyikinalengekanaya kutsibu oko baghala betu b’eMalawi n’eribasabira, n’abandi bandu bangyi ko banabya bakakola batya. Ngendo nyingyi, kundi nabya omo Katunga k’eBeteli y’eZimbabwe, monahindana n’abatumwa b’obwikalo bukulu, n’abaghala betu basyakulu b’endeko b’eMalawi, b’omo Afrika y’Endina, n’abe Zambi. Obuli ngendo, itukakanaya oko ribulyo righumerera, “Twangatasyakolaki busana n’abaghala betu b’eMalawi?”

Habere halaba mughulu, ery’endereribwa molyakeha. Abaghala betu abatibita mobatsuka erisuba eMalawi, abasighala nabo mobaghenda bakasunga erikiranibwa lyo lyolo-lyolo erilua omw’endereribwa litsibu eryabahikira. Ebindi bihugho bya hakuhi n’eMalawi babya ibinemulighira aBimiri ba Yehova b’eritulira, erihindana haghuma, n’erilusya h’ebikakiryo ebilue kubo. Ekihugho kye  Mozambique mokyakola kitya omo 1991. Aliwe twabya tukayibulya tuti: ‘Abimiri ba Yehova b’eMalawi bakasyabya bwiranda mughulu wahi?’

Oko nduli obusondoli bw’ekipolitike bw’eMalawi mobwabinduka, n’oko 1993 abatabali mobalusya ebikakiryo by’oko Bimiri ba Yehova. Mughulu muke enyuma syaho, nabere ngakania n’omumisionere mughuma, mwambulya ati: “Unemwendisuba eMalawi?” Oko mughulu oyo nabya n’emyaka 59, neryo monasubirya nyiti: “Iyehe, nabiribya musyakulu!” Aliwe, ekiro ekyo kisa-kisa, motwabana omulaghe owakalua oko Kyaghanda eKikasondola ow’erisuba eMalawi.

Twabya itwabiritsemera erikolera omo Zimbabwe, neryo eriyisogha erisubula siryabya ryolobire okw’itwe. Twabya itwabiriyira emyatsi eyo twabiribeghera erikola kandi itwabiriyira abira obuwene, n’obwira ibwabiriwata kundu. Ekyaghanda Ekikasondola mokyatubwira n’olukogho losi kiti twanganasighala omo Zimbabwe twamabyanza. Neryo twanganayisombolere enzira yetu-yetu yo bweghu-bweghu n’erisighala omo Zimbabwe. Aliwe namibuka ko monaghanirya ngoko Abrahamu na Sara omo busyakulu bwabo mobasighania enyumba yabo eyuwene batoke erikwama obusondoli bwa Yehova.​—Enz. 12:1-5.

Motwayisogha erikwama obusondoli bw’endondeka ya Yehova, neryo omo kiro 1 oMwisi 2, 1995 twamasuba eMalawi, ihamabilaba emyaka 28 erilua ekiro twahikayo ery’erimbere. Ebiro y’eBeteli moyahirwaho, nabya muyo n’abandi baghala betu babiri, kandi habya ihakisiya hake itwabya n’ebingyi by’erikola tukatasyasogha-soghania emibírí y’aBimiri ba Yehova.

Abya muyisa erilangira Yehova akakulya omubírí wo luba-luba! Emighanzo y’abatuliri moyalw’iyakanya, erilua oko batuliri hakuhi 30 000 oko 1993, erihika oko batuliri abalabire oko 42 000 oko 1998. * EKyaghanda Ekisondola mokyaligha obuhimbe bw’eBeteli nyihya-nyihya tutoke eriberererya omubírí munene owo twabya tutolere erikola busana n’erikanya ly’abatuliri. Motwabana ekibanza ky’esyohektare 12 omo muyi we Lilongwe, mobanyihira omo katunga k’obuhimbe.

Mughala wetu Guy Pierce ow’omo Kyaghanda Ekisondola mwalabya omukania w’eriherera amanyumba mahya-mahya wo Yehova omo Mwisi 5, 2001. Abimiri ba Yehova b’ayo abalabire oko 2000 mobahika, abangyi ba kubo ibabiribugha emyaka eyilabire oko 40 ibanabatisibwe. Abaghala n’abali betu  bataleghula aba babya ibabiriyiyinia omo myaka mingyi okw’endereribwa erikalire omughulu omubírí wetu abya akakiribwe. Babya isibawite franga nene, aliwe babya n’obwikirirya bunene n’obwira obuwatire haghuma na Yehova. Kandi babya n’obutseme bunene kutsibu bakalenderera oko Beteli yabo nyihya-nyihya. Ahosi aho babya bakalaba omo Beteli, babya ibanemwimba esyonyimbo sy’oBwami omo mibere y’eKiafrika, ekyo mokyaleka eprograme yosi iyabya mwatsi owakasikaya mutima kundu owo nabya isinyirinatasunga. Bwabya bwimiri obulangirikire ngoko Yehova akaha abakayiyinaya butaleghula omo maligho b’emiyisa mingyi.

Obuhimbe bw’eBeteli bwabere bwahwa, monatsema eritsuka eribya ngahabwa omubírí w’eriherera eBisenge by’oBwami byo Yehova. Abaghala betu b’omo ndeko sy’eMalawi babya ibanemubana endundi omo ndegheka y’erihimba eBisenge by’oBwami byo luba-luba omo bihugho ebiteyitoka. Embere, esyondeko silebe isikahindana omo hinyumba ehihimbire omo miti y’omuratusi. Ibakahira oko lutwe kw’ebunyatsi n’emikeka y’esiseke, n’erikala oko bitumbi biri-biri ibihimbire omo londo. Neryo abaghala betu mobatondeka esyofuru sy’esyombiriki, mobahisyasyo n’obutseme n’erihimba emyanya mihya-mihya hy’erihindanamo. Aliwe, abaghala betu mobatsemera erikolesya omo Bisenge by’oBwami mw’ebitumbi ebikikalako abandu bangyi, butsira eky’omundu mughuma-mughuma kundi mokyalangirika ngoko bangaghendire bakateghekania eyindi myanya busana n’abandi bandu abakasa!

Monasweka kutsibu ngalangira Yehova akawatikya abandu eribya Bakristo abakulire. Abaghala betu balwana b’omo Afrika mobanyiswekya kutsibu kusangwa omw’iyanzira mobayiherera oko mubírí kandi mobalw’ibigha myatsi mingyi omw’ibegheribwa n’endondeka ya Yehova n’omw’ibegheribwa erikola omubírí. Busana n’ekyo, mobabya n’obutoki bw’erikola eyindi mibírí eyo babatomekera omo Beteli n’omo syondeko. Abalebya b’emitimbo bahya-bahya abana b’omo kihugho, mobawatya esyondeko syo kutsibu, abangyi ba kubo babya ibabirilunga. Abatahenie abo mobayisogha eritendibuta oko mughulu ono busana n’erikolera Yehova yo kutsibu, nomo abandu bangyi banabya balindirire bati abalunga bahya-bahya abo babute abana, nibya n’erihatikanwa n’abatunga oko ndambi silebe.

Nabere nabugha emyaka 52 y’omo Afrika, monatsuka erilwala-lwala. Ekyaghanda Ekikasondola mokyaligha ebyo Ebiro y’eBeteli yasababo yiti batusubaye eBungeresa. Motwayowa muhanda busana n’erisigha omubírí owo twabya tutsemere, aliwe eBeteli y’eBungeresa yinemututsomana ndeke kutsibu omo busyakulu bwetu.

Nyilighire ngoko erileka Yehova asondole esyonzira syaghe omo ngebe, ry’eriyisogha eryuwene kundu eryo nabirikola. Nganaliyiketera eriminya lyaghe, nindi yo wangamimya aho nangabere busana n’omubírí owo nangasombwere? Yehova abya inianasi ebyo nabya nyilaghireko busana n’‘eritunganania esyonzira syaghe.’ (Emi. 3:5, 6) Omughulu nabya mulwana, nabya nanzire eriminya ekambuni nene nga yikakola yiti. Aliwe endondeka ya Yehova moyamba omubírí owanyitsemesaya kulenga. Okw’ingye erikolera Yehova lyabiribya ngebe eyikatsemesaya kutsibu!