1. Omundu w’eriyiketera akaminyikala ati?

 OMUNDU w’eriyiketera akayikasa eriberererya eby’alyalagha n’eribugha ekwenene. (Esy. 15:4) Abandu bakayiketera ye. Twanzire abaghala n’abali betu ibatulangira batya. Twangakolaki tutoke eribya bandu abo abandi bakayiketera?

2. Twangakangania tuti ngoko tuli b’eriyiketera?

² Sitwangakasa abandu eriyiketera twe. Emikolere yetu yo yitolere iyakangania ngoko tuli bandu abo abandi bangayiketera. Bakanabugha ambu eribya ow’eriyiketera liri ng’esyofranga. Eribanasyo likalire; aliwe eriheryasyo ni ryolo. Twabiriyilangirira ngoko litolere itwayiketera Yehova. Syangakola omwatsi owangaleka itutasyayiketera ye, kusangwa “emibiri yiwe yosi ni y’obutalegula.” (Esy. 33:4) Anzire itwakwama eky’erileberyako kiwe. (Efe. 5:1) Tukanaye oko by’erileberyako by’abaghombe balebe ba Yehova abakwama eky’erileberyako kiwe n’eriyikangania ngoko ni bandu b’eriyiketera. Kandi tukendilangira emibere itano eyangatuwatikya eribya bandu abatolere eriyiketerwa.

3-4. Omuminyereri Danieli mwakangania ati ngoko ni mundu oyo abandi bangayiketera, n’ekyo kyanganatukuna eriyibulya amabulyo wahi?

³ Omuminyereri Danieli ni ky’erileberyako ekyuwene ky’eribya mundu oyo abandi bangayiketera. Nomw’anabya iniabiritwalwa omo bunyewa mw’eBabeli, mwalw’inyalangirika ngoko ni mundu oyo abandi bangayiketera. Abandu mobalola embere eriyiketera ye omughulu Yehova amuwatikaya erikumbula  esyonzoli sya Nebukadeneza, omwami w’eBabeli. Kiro kighuma, Danieli abya inyatolere eribwira omwami ngoko Yehova abirimupona​—omulaghe owate angatsemesirye omwami n’ahake. Danieli aby’atolere inyakangania obutubaha kusangwa Nebukadeneza abya inyatsurumire! (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Kandi emyaka mingyi enyuma sy’aho, Danieli mwayikangania mo mundu oyo abandi bangayiketera omughulu akumbula omulaghe owakaswekaya owahandikawa oko luhimbo lw’enyumba y’obwami ey’eBabeli. (Dan. 5:5, 25-29) Dario oMumedi n’abatabali, mobalangira ngoko Danieli ali “n’ekirimu kibuya [ekikaswekaya].” Mobalangira ndeke-ndeke ngoko Danieli ni mundu “oyutereghula, kandi mwatabanika kw’ekibi kutse oluhabo.” (Dan. 6:3, 4) Nibya n’abatabali abapakani abo mobalangira ngoko Danieli ni mundu w’eriyiketera!

⁴ Tukalengekania oko ky’erileberyako kya Danieli, itwanganayibulya tuti: ‘Abandu abate Bimiri ba Yehova banyasi bati? Nyinasibwe mo mundu oyukakola ndeke emibírí yiwe n’oyo abandi batolere eriyiketera?’ Busanaki ni ky’omughaso eriyibulya amabulyo ayo? Kundi twamabya bandu abo abandi bangayiketera, tukaletera Yehova y’olukengerwa.

5. Ekyaleka Hanania inyaminywa mo mundu oyo abandi bangayiketera niki?

⁵ Omo mwaka 455 E.M.W., ye Kafurnali Nehemia abere abihimba buhya-buhya esyombimbo sy’eYerusulema, mwasondya abalume abakayiketerawa batoke eritsunga omuyi. Omo abasombola, mwabya Hanania omutabali w’ahakongotere. EBiblia  ikabugha yiti Hanania “abya mundu oyutereghula [ow’eriyiketera]; n’oyukakenga oMungu kwilaba abangyi.” (Neh. 7:2) Kundi Hanania abya anzire Yehova kandi inyasaghire erimuhitania, ekyo mokyaleka inyabya akakola kutsibu omubírí wosi-wosi ow’abya akahabwa. Netu emibere eyo yanganaleka abandi ibabya bakayiketera twe omo mubírí w’oMungu.

6. Tikiko mwayikangania ati ngoko ni mulume oyo Paulo angayiketera?

⁶ Terilengekania oko ky’erileberyako kya Tikiko, omulume oyo wabya akakola haghuma na Paulo kandi oyo abandi babya ibayiketere. Omughulu Paulo abya omo ngomo abya ayiketere Tikiko kandi mwamwahula mo “mukwenda oyuteregula.” (Efe. 6:21, 22) Kundi Paulo abya inyayiketere Tikiko, mwamuha omubírí ow’eribya akatwalira abaghala babo b’eEfeso n’eKolosai b’esyobaruha n’eribasikya mutima n’eribakirania. Eky’erileberyako kya Tikiko kikaleka itwibuka abalume abataleghula kandi ab’eriyiketera abakatuteghaya omo ndeko.​—Kol. 4:7-9.

7. Wang’ighaki oko basyakulu b’endeko n’oko baghombe bawatikya okw’ibya mundu w’eriyiketera?

⁷ Munabwire tukasima kutsibu eribya n’abasyakulu n’abaghombe bawatikya abatolere eriyiketerwa. Nga Danieli, Hanania, na Tikiko, bakalangira omubírí wabo omo ndeko mo w’omughaso munene kutsibu. Ng’eky’erileberyako, omughulu tukaya oko mihindano y’omo kati-kati k’eyenga tukabya itunasi ngoko obuli kihindi kinawite omundu oyukendilabyakyo. Abasyakulu b’endeko bakasima omughulu abakalabaya ebihindi bakateghekanayabyo n’erilabyabyo! Situlisagha erikokya abo tukigha nabo eBiblia b’oko mihindano, tukalengekania tuti hanganabula oyukendilabya omukania w’abandu bosi. Kandi tukabya itunayiketere ngoko tukendibana ebitabu ebyo tukendikolesya omw’itulira. Tukasima Yehova busana n’abaghala betu abo, abakatuteghaya! Ibwa netu twangakangania omo nzira syahi ko tuli bandu abatolere eriyiketerwa?

8. Twangakangania tuti ngoko tuyasi lulengo omughulu tukakanganaya abandi ko tubatsomene? (Emisyo 11:13)

⁸ Twanzire abaghala n’abali betu, kandi tukanza eriminya nga bali omo mibere eyiri yiti. Aliwe, twanzire itwabya abayasi lulengo n’eritendibisula emyatsi yabo eyo batanzire ikaminywa n’abandi bandu. Abakristo balebe b’oko karne k’erimbere mobabya “mbandangania, n’eriyihira omo myatsi y’abandi, ibakabugha emyatsi eyitatolere.” (1 Tim. 5:13) Ahate eritika-tika, sitwanzire eribya ng’abo. Tubughe tuti omundu iniatubwira omwatsi owamulebirye, neryo iniatubwira ati isitwabwiragho oghundi mundu. Ng’ekyerileberyako, mwali wetu anganatukanirya ngoko akwire obukoni bulebe kutse n’oko wandi maligho awanemulabamo, neryo inyatusaba eritendibwira oghundi mundu. Litolere itwakola eky’alyatusaba. * (Soma Emisyo 11:13.) Tulebaye n’eyindi mibere eyo litolere itwayikanganiamo abatebisula emyatsi.

9. Obuli mughuma omo kihanda angayikangania ati ko ni w’eriyiketera?

⁹ Eribya mundu w’eriyiketera omo kihanda. Obuli mundu omo kihanda atolere inyayiteya okw’ibya akabugha emyatsi milebe eyilebirye ekihanda kyabo. Ng’eky’erileberyako, omukali Mukristo anganabya n’omutsye owaty’anzisaya mwira wiwe. Omulume anatolere eribya akabwira abandi oko mutsye oyo n’erihemula  mukali wiwe? Iyehe n’ahake! Omulume oyo wanzire mukali wiwe, syangakola omwatsi wosi-wosi owangaleka omukali wiwe iniayowa muhanda. (Efe. 5:33) Abalwana nabo banzire ibasikibwa. Litolere ababuti ibabya ibanasi ekyo. Sibatolere eribya bakahemula abana babo omw’ibya bakabwira abandi b’amakosa agho abana babo bakakola. (Kol. 3:21) Abana nabo batolere ibayiteya omw’itendibya bakabwira abandi b’emyatsi eyangahemula ekihanda kyabo. (Ebi. 5:16) Obuli mundu omo kihanda amatendibya akakania emyatsi y’esiri eyilebirye ekihanda kyabo, obughuma b’omo kihanda bukawata.

10. Omwira w’ekwenene akabya ati? (Emisyo 17:17)

¹⁰ Eribya mundu oyo abira bangayiketera. Hakanabya omughulu itwalangira iritolere eribwira omwira wetu ngoko tukayowa. Ekyo sikiryoloba mughulu wosi. Twanganabya isitubeghere eribwira abandi ngoko tukayowa, neryo itukendipona twabiminya ngoko oyo tulyakaniraya, naye mwakayabwira abandi. Aliwe tukatsemera kutsibu eribya n’abira abatebisula emyatsi eyo tukababwira! Oyo, y’“omwira [w’ekwenene].”​—Soma Emisyo 17:17.

11. (a) Abasyakulu b’endeko n’abakali babo bakakanganaya bati ko ni bandu abo abandi bangayiketera? (b) Twang’igha somo yahi oko musyakulu w’endeko oyukasoha oko mwatsi owalebirye endeko owatolere eribiswa neryo inyatabwira ab’ekihanda kiwe? (Lebaya epitsa.)

¹¹ Eribya mundu w’eriyiketera omo ndeko. Abaghala n’abali betu bakalangira abasyakulu b’endeko abakabisa esiri “ng’ah’eribisama erihunga” kandi “ng’obuwamo bw’embula nene.” (Isa. 32:2) Twanganakanirya abasyakulu b’omwatsi wosi-wosi itunayiketere ngoko sibendibisula ebyo tulyabakaniraya. Siritolere itwabya tukabahatikana tuti batubwire oko myatsi eyo batolere eribisa. Kandi tukasima abakali b’abasyakulu b’endeko kundi sibalibabuliriraya oko myatsi eyilebirye abandi eyitatolere eribisulwa. Ni kibuya omukali w’omusyakulu w’endeko eritendibwirwa emyatsi eyitolere eribiswa eyilebirye  abaghala n’abali babo. Omukali w’omusyakulu mughuma w’endeko mwabugha ati: “Ngasima kutsibu kundi iba waghe syalinyibwira emyatsi eyo bakabana bakalenderera abaghala n’abali betu kutse bakayabana abalaghire oko buwatikya, nibya syalimbwira amena wabo. Ngasima kundi syalinyibwira emyatsi eyo, eyitanyilebirye. Ekyo kikaleka inayowa bwiranda ngakania n’obuli mundu omo ndeko. Kandi nanganayiketera ngoko namabwira iba waghe y’emyatsi eyinyilebirye, nayo isyendibwirayo oghundi mundu.” Ahate eritika-tika, itwe bosi twanzire itwaminywa mo bandu abo abandi bangayiketera. Ni mibere yahi eyikendituwatikya eribya tutya? Muleke tukanaye okw’itano ya kuyo.

12. Busanaki twanganabugha tuti olwanzo y’enzuko y’eribya mundu oyo abandi bangayiketera? Ulete eky’erileberyako.

¹² Olwanzo yo nzuko ey’eribya mundu oyo abandi bakayiketera. Yesu mwabugha ati ebihano bikulu bibiri by’erimbere ly’eryanza Yehova n’eryanza balikyetu. (Mat. 22:37-39) Kundi twanzire Yehova, tukayikasa erigherererya eky’erileberyako kiwe eky’eribya bandu abo abandi bangayiketera. Kundi twanzire abaghala n’abali betu situlibisula emyatsi yabo eyitolere eribiswa. Sitwanganza n’ahake eribisula emyatsi eyangaleka ibapona, ibayowa nabi, kutse ibakwa obulighe.​—Yoa. 15:12.

13. Eriyikehya likatuwatikaya liti eribya bandu abo abandi bangayiketera?

¹³ Eriyikehya likatuwatikaya eribya bandu abo abandi bangayiketera. Omukristo oyukayikeheya syaliyikangaya embere sy’abandi nga yukabya w’erimbere eriminya emyatsi. (Flp. 2:3) Syalisonda abandi balangire ng’awite emyatsi y’omughaso eyo atatolere eribisula. Kandi eriyikehya likatukakiraya erilalania emyatsi eyo tutasi nga ko yine yitya kutse eyitakanibweko omo Biblia kutse omo bitsapo byetu.

14. Omubere w’eriyiteghererya emyatsi akatuwatikaya ati eribya bandu abo abandi bangayiketera?

¹⁴ Omubere w’eriyiteghererya emyatsi akawatikaya oMukristo eriminya “omugulu w’eribya bukutu n’omugulu w’eribuga.” (Omug. 3:7) Bakanakasimako ambu, “Eribugha bingyi si sengyabyo, aliwe, obukutu ni mwandu.” Ekyo ni bughambu, oko sindi ndambi kyuwene eribya bukutu kulenga kw’eribugha. Kyo kikaleka Emisyo 11:12 iyatuhana yiti: “Omundu w’amenge akabya bukutu.” Eky’erileberyako kya kino. Omusyakulu w’endeko oyo wabirilola oko myatsi mingyi abeghere erisabwa eriyawatikya erisoha oko myatsi omo sindi ndeko. Oghundi musyakulu mwamubughako ati, “Ebiro byosi akayiteghaya syabisule emyatsi eyitatolere eriminywa eyilebirye esindi ndeko.” Eribya isyalibisula emyatsi y’abandi kyabirileka abasyakulu b’omo ndeko yiwe ibamusikya. Bayiketere ngoko syangabisula emyatsi eyitatolere eriminywa ey’endeko yabo.

15. Ulete eky’erileberyako ekikakanganaya ngoko eribya mundu w’ekwenene lyanganaleka itwabya bandu abo abandi bakayiketera.

¹⁵ Eribya w’ekwenene nagho ni ghundi mwatsi owangaleka itwabya bandu abakayiketerawa. Tukayiketera omundu w’ekwenene kundi mughulu wosi tukabya itunasi ngoko syendituteba. (Efe. 4:25; Ebr. 13:18) Tubughe tuti wanzire eryuwania emibere yaghu y’erikangirirya. Neryo iwasaba omundu uti akuhulikirire ukalabya omukania waghu n’erikubwira aho wangatasyuwania. Nindi yo wangasaba amahano? Yo mundu oyukakubwira eby’ekisehya kutse oyukakubwira eby’ekwenene omo lwanzo? Ekisubiryo kinalangirikire. EBiblia  ikabugha yiti: “Erikunga eriminyikere lyowene kwilaba olwanzo olubisamire. Ebironda ebikaletawa [n’omwira], sibyeregula.” (Emi. 27:5, 6) Nomo erihano ly’omwira w’ekwenene lyanganabula erikutsemesya oko nzuko, likendisyakuletera endundi omo mughulu muli.

16. Emisyo 10:19 yikakanganaya yiti ngoko eriyikakirya ni ry’omughaso?

¹⁶ Eriyikakirya likatuwatikaya eribya bandu abo abandi bangayiketera. Omubere oyo akatuwatikaya erihuna omughulu tuli omo mibere eyangaleka itwabisula omwatsi ogho twasi, ogho tutatolere eribisula. (Soma Emisyo 10:19.) Kyanganatukalako eriyikakirya omughulu tukakolesaya esyosite sye enternete esy’erikanirania n’abandi. Twamatendiyiteya twanganasisira itwabiribwira abandu bangyi b’emyatsi eyo batatolere eriminyako. Kandi twamabihira omwatsi w’oko enternete, sitwangasyaminya abandi nga bakendikolesyagho bati, kutse ng’akendileta bitsibu byahi. Kandi eriyikakirya likatuwatikaya eribya bukutu omughulu abakatw’endereraya bakasonda eritwingirya omo kitegho ky’eribisula emyatsi eyangahira abaghala n’abali betu b’omo bwiko. Ekyo kyanganabya omughulu abapolisi b’omo kihugho eyo omubírí wetu aghanisibwe bakatubulaya amabulyo. Omo mibere eyi n’eyindi ng’eyo, twanganakolesya akanuni ‘ak’eritendibughaki.’ (Esy. 39:1) Litolere itwabya bandu abo abandi banganayiketera; mobangabya ab’oko kihanda kyetu, abira betu, abaghala n’abali betu, kutse oghundi mundu wosi-wosi. Kandi eribya bandu abo abandi bangayiketera litolere itwabya bandu abakayikakiraya.

17. Twangakolaki omo ndeko mutoke eribya eriyiketerana?

¹⁷ Tukasima kutsibu kundi Yehova abirituleta omo kihanda ky’abaghala n’abali betu ab’omo kihugho kyosi abali n’olwanzo kandi abo abandi bangayiketera! Kandi litolere itwe bosi itwayikasa eribya bandu abo abaghala n’abali betu bangayiketera. Twamayikasa eribya n’olwanzo, eriyikehya, obuyiteghererya, eribya b’ekwenene, n’eriyikakirya, itukendileka omo ndeko imwabya eriyiketerana. Kwesi twighe oMungu wetu Yehova n’erilola embere erikangania ngoko tuli bandu abo abandi bangayiketera.