A B D E F G H I K L M N O P S T U Y Z

A

• Abafarisayo.

  Ni kasomo akabya kakumayire oko karne 1 M.W. Abafarisayo sibabya b’oko kihanda ky’abahereri, aliwe ibakakwama Emighambo yo kutsibu nibya n’omo hyatsi ehitawite mughaso, kutya ibakasikaya n’ebyalayiro ebyo bandu babya bakayihiriraho. Ebyalayiro ebyo isibihandikire, aliwe ekizazi kilebe ikikabwirabyo ekindi. (Mt 23:23) Ibakalwa n’emibere y’Abagiriki. Neryo kundi babya ibasi emighambo n’ebyalayiro by’Abayahudi byo kutsibu, abandu ibakakwama ebyo bakabugha. (Mt 23:2-6) Abaghuma ba kubo babya batsweri b’omo Sanhedrini. Kangyi kangyi ibakalua na Yesu oko myatsi y’erisikya Esabato, ebyalayiro by’Abayahudi, kandi ibakalangira Yesu yo muhanda busana n’eribya haghuma n’abakola-nabi, n’abakalihisaya ebitasi. Abaghuma ba kubo, nga Saulo we Tarso, mubabya Bakristo.​—Mt 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mib 26:5.

• Abafilozofe Abaepikurea.

  Babya bigha b’omufilozofe Mugiriki Epikure (341-270 E.M.W.). Babya bakakangirirya bati eriyitsemesya w’omwatsi mukulu ogho ritolere erilandamirira omo ngebe.​—Mib 17:18.

• Abafilozofe bastoiko.

  Ni kikundi ky’abafilozofe Bagiriki ababya bikirirye ngoko eribya n’obutseme ry’erikwama amenge n’erikola ebyo wanzire. Ibakalengekanaya bati omundu oyuli n’amenge w’ekwenene syalyowa obulumi kutse eribya omo butseme.​—Mib 17:18.

• Abakaldayo.

  Ni bandu ababya bikere omo kiharo aho olusi lwe Tigre ne Efrati lukayighaba mo syonyusi nge nge nge. Kera omuyi mukulu w’ekihugho ky’Abakaldayo abya Uru, eyo Abrahamu abya ikere.​—Mib 7:4.

• Abamakerubi.

  Ni bamalaika bakulu-kulu kandi abakakola emibiiri y’embaghane. Sibali ng’abaserafi.​—Enz 3:24; Eri 25:20; Isa 37:16; Ebr 9:5.

• Abamedi.

  Ni bandu b’omo kihanda kya Madai, mughala wa Yafeti. Babya bikere omo ribanda ry’ebitwa-bitwa rye Irani. Enyuma w’ebiro, mukyahulwamo Obumedi. Abamedi babya e Yerusalema oko Pentekoste y’omwaka we 33 M.W.​—Mib 2:9.

• Abandu b’omo kyama kya Herode.

  Kandi basibwemo Abandu ba Herode. Kyabya kyama ky’abandu ababya banzire ekihugho kyabo kyo kutsibu, ibakakwama emyatsi y’epolitike y’Abaherode abatabala omughulu w’obutabali bw’Abanya Roma. Alinga Abasadukayo balebe babya omo kyama ekyo. Abandu ba Herode mubayighunga n’Abafarisayo batoke eripinga Yesu.​—Mar 3:6.

• Abanya Samaria.

  Oko mwanzo, ryabya rina ry’Abaisraeli b’omo bwami bw’ebihanda ikumi bw’oko luhande lw’endata. Abanya Siria babere babisinga Samaria oko mwaka 740 E.M.W., abagheni abo Banya Siria baleta, nabo mubahulwamo Banya Samaria. Oko mughulu wa Yesu, erina “Abanya Samaria” muryaherya amaana waryo. Muryatsuka erikolesibwa eryahula abandu b’omo kasomo akabya omo mbaku-mbaku sy’emiyi ya kera ye Sekemu ne Samaria. Ab’omo kasomo ako babya bikirirye emyatsi milebe eyo ab’omo kisomo ky’Abayahudi batabya bikirirye.​—Yoh 8:48.

• Abasadukayo.

  Ni kasomo akabya kakumayire akalua omo Kiyahudi. Kabyamo abateke n’abahereri ababya bimanirye emibiiri y’oko hekalu. Abasadukayo isibalikwama ebyalayiro ebyo Bafarisayo babya bakakwama n’eyindi myatsi eyo Bafarisayo babya bikirirye. Babya isibikirirye erilubuka kutse abamalaika. Mubataligha na Yesu.​—Mt 16:1; Mib 23:8.

• Abatsweri b’abandu.

  Omo biharo ebyabya bikatabalwa n’Abanya Roma, abatsweri b’abandu babya bimaniri b’emyatsi y’eleta. Ibakawatikaya habye obutondeke, ibakimanira emyatsi y’esyofranga, ibakatswera abandu abatesikaya emighambo n’eribugha omundu nga ahabawe amalipizi kutse iyehe.​—Mib 16:20.

• Ahabuyirire.

  Ekyumba ky’erimbere kandi kinene ky’ehema, n’enyuma syaho ky’ehekalu. Ekindi kyumba, ekyabya ekati, ikikahulawamo Ahabuyirire Kutsibu. Omo hema, Ahabuyirire ihakabya ekindu ky’erihirako esyotala eky’ehoro, ekiherero ky’obukwa eky’ehoro, emesa y’emikati y’erikangania, n’ebindi bindu by’ehoro. Omo hekalu, Ahabuyirire ihakabya ekiherero ky’ehoro, ebindu ikumi by’erihirako esyotala, n’esyomesa ikumi sy’emikati y’erikangania.​—Eri 26:33; Ebr 9:2.

• Ahabuyirire Kutsibu.

  Ni kyumba ky’emwisi-si w’ehema, n’enyuma syaho omo hekalu. Mo babya bakahira esanduku y’erilaghana; kandi ikikahulawamo Ahabuyirire h’Ahabuyirire. Musa n’omuhereri mukulu basa bo babya bahamulirwe eringira Ahabuyirire Kutsibu. Omuhereri mukulu iniakingiraho kaghuma oko mwaka omo kiro ky’Erihanula.​—Eri 26:33; Law 16:2, 17; 1Ab 6:16; Ebr 9:3.

• Akalyo k’erigholo-gholo k’Omukama.

  Ni mughulu w’eryibuka oluholo lwa Yesu. Hakabya emikati eyitemo levire, kandi hakabya n’edivai, ebikasosekanaya omubiri n’omusasi wa Kristo. Amasako akakanganaya ngoko ritolere Abakristo ibabya bakakola Akalyo k’erigholo-gholo k’Omukama; kyo kikaleka ikahulwamo “Eryibuka.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Akambere.

  Omo Biblia, ekinywa ekyo kikamaanisaya omwana w’obulume ow’erimbere w’omundu. Kera, akambere kabya kasikibwe kutsibu omo kihanda kandi iko kakabya kakulu k’ekihanda omubaba abihola. Yesu yo kambere ka Yehova, kandi kambere k’ebihangyikwa byosi, n’akandi yo kambere k’abaholi, ni bugha ambu, yo watsuka erilubukibwa.​—Enz 25:33; Eri 11:5; Kol 1:15; Erb 1:5.

• Akasomo.

  Ni bandu abakakwama amakangirirya kutse abakakwama omundu mulebe kandi abakakwama emyatsi eyo ibo bikirirye. Ekinywa ekyo kyabya kikakolesibwa eryahula ebikundi bibiri bikulu-bikulu ebyalua omo Kiyahudi: Abafarisayo n’Abasadukayo. Kandi abate Bakristo ibakahula ekisomo ky’Ekikristo mo “kasomo” kutse “akasomo k’Abanazareti,” alinga kundi babya bakalangirakyo mo kisomo ekyalua omo Kiyahudi. Enyuma syaho, ehisomo muhyatsuka omo ndeko y’Ekikristo. Eky’erileberyako, ekitabu ky’eribisulirwa kikakanaya oko “kasomo ka Nikola.”​—Mib 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Erb 2:6; 2Pe 2:1.

• Akaya.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ni rina ry’ekiharo ky’Abanya Roma ekiri oko luhande lw’endina lwe Bugiriki; omuyi mukulu w’ekiharo ekyo abya Korinto. Epeloponeze n’ekiharo ky’omo kati-kati ky’Obugiriki bw’omo kati-kati nabyo byabya omo Akaya.​—Mib 18:12.

• Alabasta.

  Ni hikopo hike-hike ehikabyamo amaghuta awakakumba ndeke. Kera hyabya ihikakokotibawa omo mabwe awabya iniakasungika hakuhi n’omuyi we Alabastroni, e Misri. Ehikopo ehyo hyabya n’obuno buke-buke, neryo ikikaleka ihyakingwa bweghu-bweghu ekikumbo ekyuwene kikasyahwamo. Ebiro bikalaba, eribwe eryo babya bakakokotyamo ehikopo ehyo naryo muryahulwamo alabasta.​—Mar 14:3.

• Alamoti.

  Ni kinywa ekikakolesibawa omo muziki ekikamaanisaya “abambesa.” Kitokekene kikahula omulenge w’endata (soprano) w’abambesa. Alinga ekinywa ekyo ikikakanganaya ngoko litolere olwimbo ilwimbwa omo mulenge w’endata kutse ekyombo ky’omuziki ikyalewa omo mulenge w’endata.​—1Em 15:20; Esy 46:Ebinywa by’eritangirirya.

• Alfa ne Omega.

  Alfa y’eherufi y’ekwanza y’olufabe lw’Ekigiriki, ne Omega y’eherufi y’omwiso. Ebinywa ebyo bikakolesibawa omo kitabu ky’Eribisulirwa mo ngendo isatu bikakania oko Mungu. Omo milondo isatu eyo, ebinywa “Alfa ne Omega” nabyo bikamaanisaya “ow’erimbere n’ow’omwiso” kutse kandi “enzuko n’enduli.”​—Erb 1:8; 21:6; 22:13.

• Amafungo.

  Ry’eriyikakirya erirya akalyo omo mughulu mulebe. Abaisraeli ibakakola amafungo omo kiro ky’Erihanula, omo mughulu bali omo maligho, n’omughulu balaghire oko busondoli bw’oMungu. Abayahudi mubahiraho amafungo ani ogho babya bakakola obuli mwaka busana n’eryibuka emyatsi eyituwene eyabahikira. Abakristo sibasabirwe erikola amafungo.​—Ezr 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mib 13:2, 3; 27:9.

• Amahembe w’oko kiherero.

  Ni bindu ebyabya ng’amahembe ebyabya oko syombande ini sy’ebiherero bilebe.​—Law 8:15; 1Ab 2:28; Erb 9:13.

• Amana.

  K’akalyo ako Baisraeli babya bakalya kutsibu omo myaka 40 eyo balabaya omo mbwarara. Yehova yo wabya akabahako omo nzira y’ekitiko-tiko. Iniakabya oko kitaka omo buli tututu, erilusyako etututu y’ekiro ky’Esabato. Iniakabya oko kitaka n’ekimi ikikaswika amana. Abaisraeli babere balangira amana engendo y’erimbere, mubabugha bati, “Eki niki?” Omo Kiebrania ni “man huʼ?” (Eri 16:13-15, 35) Yesu naye mwakania oko mana omo nzira y’ekisosekanio.​—Yoh 6:49, 50.

• Amane-mane.

  Ni matsitsi awakakumba ndeke awakalua omo hiti ehikabyako amahwa kutse omo miti mike-mike y’omuhanda we Commiphora. Amane-mane iniakahirawa omo maghuta awabuyirire agho babya bakahira oko mundu omughulu amasombolwa erikola omubiiri mulebe. Abya akahirwa omo syongyimba, omo ngyingo, n’omo maghuta w’eritutyamo mubiri kutse omo maghuta w’erihakaba oko mubiri busana n’erihiramo akakumbo akuwene. Iniakahirawa omo divai yitoke eribya bwabu obukaleka ehakili y’omundu iyitasyakola ndeke. Kandi amane-mane iniakahakabawa oko binda bakateghekaniabyo okw’itabwa.​—Eri 30:23; Emi 7:17; Mar 15:23; Yoh 19:39.

• Amasako.

  Ni binywa bibuyirire ebihandikire omo kinywa ky’oMungu. Ekinywa ekyo kikabanika omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo masa.​—Luk 24:27; 2Tm 3:16.

• Amina.

  Ekinywa ekyo kikamaanisaya “bibye bitya,” kutse “ni kwenene.” Kikalua omo kinywa ky’Ekiebrania ʼa·manʹ, ekikamaanisaya “eribya mutaleghula, ow’eriyiketera.” Abandu babya bakabugha bati “amina” bakakangania ngoko bamaligha ebiryalapawa, ebiryabughawa omo musabe, kutse ebinywa bilebe. Omo kitabu ky’Eribisulirwa, Yesu akahulawamo “Amina.”​—Ebi 27:26; 1Em 16:36; Rom 1:25; Erb 3:14.

• Areopago.

  Ni rina ry’akatwa ke Atene, akali omo kiharo ekiri omo kati-kati k’oluhande lw’endata n’eyo ryuba rikalengera kye Akropole. Kandi ryabya rina ry’etribinali eyabya yikakolerwa aho. Abafilozofe Bastoiko n’Abaepikurea mubatwala Paulo oko Areopago kusudi abafasiriye ebyo ikirirye.​—Mib 17:19.

• Armagedoni.

  Ekinywa eki kikalua omo kinywa ky’Ekiebrania Har Meghid·dohnʹ, ekikamaanisaya “Ekitwa kye Megido.” Ekinywa ekyo kikakolesibawa erikania oko “malwa w’ekiro kikulu ky’oMungu, Omutoki w’Ebyosi.” Omo malwa ayo, “abami b’ekihugho kyosi” bakendisyahindana bakalwa na Yehova. (Erb 16:14, 16; 19:11-21)​—Ulebaye ERYAGHALWA RINENE.

• Aselgeia.​—

  Ulebaye OBUTAKW’ISONI.

• Azia.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, erina eryo ryabya ry’ekiharo ky’Abanya Roma ekyabyamo ekiharo kya lino ekiri oko luhande lw’eyo ryuba rikalengera rye Turquie, n’ebisanga bilebe, nge Samose ne Patmosi. Omuyi mukulu w’ekiharo ekyo abya Efeso.​—Mib 20:16; Erb 1:4.

B

• Baali.

  Omughuma w’oko miungu y’Abakanaani. Abakanaani ibakalengekanaya bati y’omwinye olubula, yukaleka embula iyawa, kandi bati yukaha abandu b’obutoki bw’eributa. Kandi erina “Baali” irikakolesibawa eryahula eyindi miungu mike-mike. Omo Kiebrania, ekinywa “Baali” kikamaanisaya “Omwinye kindu; Omukama.”​—1Ab 18:21; Rom 11:4.

• Belzebuli.

  Ni rina erikakolesibawa eryahula Sitani, omukulu, kutse omutabali w’esyombinga. Alinga erina eryo ni bugha muhanda erina Baal-zebubu. Yo wabya Baali oyo Abafilisti babya bakaramya e Ekroni.​—2Ab 1:3; Mt 12:24.

D

• Dekapoli.

  Ni kikuto ky’emiyi y’Abagiriki, ekyabyamo emiyi ikumi kera. Erina eryo rikalua omo binywa bibiri by’Ekigiriki deʹka, ekikamaanisaya “erikumi,” ne poʹlis, “omuyi.” Kandi erina Dekapoli rikakolesibawa eryahula omuyi owabya oko luhande lw’eyo ryuba rikasira lw’Engetse ye Galilaya n’Olusi lwe Yordani, eyo yo yabya emiyi mingyi y’oko miyi eyo. Emibere y’Abagiriki yabya ikumayire omo miyi eyo n’eyo yo Bagiriki babya bakakolera ekomerse. Yesu mwalaba omo kiharo ekyo, aliwe Esyoinjili sisiribugha nga mwaningira omo miyi eyo.​—Mt 4:25; Mar 5:20.

• Diabolo.

  Ni rina rya Sitani omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo; rikamaanisaya “Oyukalegha Oghundi.” Sitani mwahabwa erina eryo kusangwa sihali oyo wabirilegha Yehova n’erimubughako muhanda nga ye, kandi sihali oyo wabiripinga ekinywa kya Yehova n’eribugha muhanda oko rina riwe ribuyirire nga Diabolo.​—Mt 4:1; Yoh 8:44; Erb 12:9.

E

• Ebakora y’obwami.

  Ni fimbo kutse omutso ogho mwami akabaya nagho. Yikasosekanaya obwami.​—Enz 49:10; Ebr 1:8.

• Ebaraza ya Solomona.

  Omo hekalu y’oko mughulu wa Yesu, ebaraza ya Solomona yabya koridoro eyabya oko luhande lw’eyo ryubya rikalengera ry’ekibugha. Abandu bangyi babya bikirirye ngoko kera ebaraza eyo yabya oko hekalu ya Solomona. Yesu mwalaba omo baraza eyo ‘omughulu w’embeho nene,’ n’aho ho Bakristo b’erimbere babya bakaramirya.​—Yoh 10:22, 23; Mib 5:12.

• Ebihagha; omuhagha.

  Ni bukoni obukalire obukasa oko ngobi. Omo Biblia, ebihagha si bo bukoni obo twasi munabwire busa, kundi ebihagha ebikanibweko omo Biblia isibiryasa oko bandu basa, aliwe ibikanasa n’oko syongyimba n’omo nyumba. Omuhagha yo mundu oyukwire ebihagha.​—Law 14:54, 55; Luk 5:12.

• Ebindu by’amalwa.

  Ni bindu ebyo abasuda babya bakambala busana n’eriyiteya. Hali: ekikeke ky’ekyuma, erikoti ry’ekyuma, omukaba, ebindu ebikateghaya amaghulu, n’engabo.​—1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Ebiro by’enduli.

  Omo maminyereri w’eBiblia, ebinywa ebyo n’ebindi ebiri ng’ebyo, ng’ebinywa “enduli-nduli y’ebiro by’enduli,” bikamaanisaya omughulu ogho emyatsi eyikanibweko omo Biblia yikendisyahika oko nduli. (Eze 38:16; Dan 10:14; Mib 2:17) Ebiro by’enduli byanganabugha emyaka milebe kutse emyaka mingi, erikwamana n’obuminyereri obukanibweko. Kangyi-kangyi, eBiblia ikakolesaya ebinywa “ebiro by’enduli” erikania oko biro ebyo tulimo lino, omughulu w’eribyaho rya Kristo eritelangirika.​—2Tm 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Ebiro by’enduli y’ekihugho.

  Ni mughulu owakendisyakolya abandu oko nduli y’ekihugho ekikatabalawa na Sitani, ni bugha ambu emyatsi yosi (kutse “emighulu”) eyikaletawa na Sitani. Ebiro by’enduli y’ekihugho n’eribyaho rya Kristo biri omo mughulu mughumerera oyo. Abamalaika bakasondolwa na Yesu ‘bakendisyasombola abandu babi omo kati-kati k’abatunganene’ n’eritoghotyabo. (Mt 13:40-42, 49) Abigha ba Yesu babya banzire eriminya “ebiro” ebyo nga bikendisyahika mughulu wahi. (Mt 24:3) Embere Yesu asube elubula, mwalagha abigha biwe ati akendisyabya haghuma nabo erihika oko mughulu oyo.​—Mt 28:20.

• Ebitiko-tiko; emyatsi y’obutoki.

  Ni myatsi eyilengire akaghala k’abandu n’eyikakolawa n’akaghala akate k’ekawaida. Omo Biblia, ebinywa “emyatsi y’eriswekya” nabyo biri n’amaana maghumerera n’ebitiko-tiko n’emyatsi y’obutoki.​—Mt 11:20; Mib 4:22; Ebr 2:4.

• Ebrase.

  Ni kipimo ky’obuli ekikakolesibawa eripima obuli bw’amaghetse. Kikaluamo emetre 1,8.​—Mib 27:28, ebinywa by’eyikwa.

• Ebyalya by’erimbere-mbere, ebindu by’erimbere.

  Ni byalya ebikatsuka eryera, kutse omwana w’erimbere w’omundu, ekyana ky’erimbere ky’enyama, kutse ebindu ebikatsuka erilua omo mwatsi mulebe. Yehova mwasaba Abaisraeli erimuherera ebyalya by’erimbere-mbere, abana babo b’erimbere, ebyana by’erimbere by’esyonyama syabo. Abaisraeli ibakamuhererabyo omughulu w’ekiro kikulu ky’erirya omukati owatemo levire n’oko Pentekoste. Yesu n’abigha biwe abahirirweko amaghuta bakahulawamo ‘ab’erimbere.’​—1Ko 15:23; Emg 15:21; Emi 3:9; Erb 14:4.

• Edinari.

  Ni kitsere ky’Abanya Roma ekikokotibwe omo feza ekyabya kikaluamo esyograme 3,85; oko luhande lughuma lw’edinari kwabya obusu bwa Kaisari. Edinari yabya musahara ogho bakaha oyulyakola omubiiri oko kiro kighuma; kandi yabya ekitasi ekyo Abanya Roma babya bakalihisya obuli Muyahudi.​—Mt 22:17; Luk 20:24.

• Edrakma.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, edrakma ni kitsere ky’Abagiriki ekikokotibwe omo feza; kera kyabya ikikaluamo esyograme 3,4.​—Mt 17:24.

• Efrati.

  Ni lusi luli kulenga esindi kandi lw’omughaso munene kutsibu omo syonyusi syosi esiri e Azia y’omo kiharo ekiri omo kati-kati k’oluhande lw’endina n’eyo ryuba rikalengera. Kandi ni lughuma lw’oko syonyusi ibiri sye Mezopotamia. Erina Efrati rikabanika engendo y’erimbere omo Enzuko 2:14 mo nguma y’oko syonyusi ini esyabya omo Edeni. Kangyi-kangyi lukahulawamo “Olusi.” (Enz 31:21) Lwabya mupaka w’oko luhande lw’endata lw’ekiharo ekyahabawa Abaisraeli.​—Enz 15:18; Erb 9:14; 16:12.

• Egehena.

  Ryabya rina ry’Ekigiriki ry’omusya we Hinomu, owabya omo kiharo ekiri omo kati-kati k’oluhande lw’endina n’olweyo ryuba rikalengera lwe Yerusalema ya kera. (Yer 7:31) Amaminyereri mwabugha ati ebinda bikendisyusula omo musya oyo. (Yer 7:32; 19:6) Sihali ekikakanganaya ngoko esyonyama kutse abandu babya bakaghuswa omo Gehena batoke erihisibwa n’eryaghalibwa ibaneho. Neryo sitwangabugha tuti Egehena ikasosekanaya omwanya owatelangirika eyo esyonafsi sy’abandu sikaghalibawa omo muliro kera na kera. Aliwe, Yesu n’abigha biwe mubakolesya ekinywa “Gehena” erisosekania amalipizi wa kera na kera awakahulawamo “oluholo lw’akabiri,” ni bugha ambu, eritsandibwa kera na kera.​—Erb 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Ehadesi.

  Ni kinywa ky’Ekigiriki ekilingene n’ekinywa ky’Ekiebrania “Sheoli.” Kikabindulawamo “Eyisinda,” n’eritsuka n’eherufi nene erikangania ngoko kimaanisaya akaburi k’abandu bosi.​—Ulebaye EYISINDA.

• Ehekalu.

  Ni mwanya w’eriramiryamo, owabuyirire. Aliwe kutsibu-tsibu ni hema kutse enyumba eyahimbawa e Yerusalema kusudi Abaisraeli babye bakaramirya muyo. Ehekalu yo yimaya omwanya w’ehema eyabya yikahekwa. Ehekalu y’erimbere eyo Solomona ahimba muyasambulwa n’Abababiloni. Ehekalu y’akabiri moyahimbwa na Zerubabeli, Abaisraeli babilua omo bunyewa mwe Babiloni. Habere habilaba omughulu mulebe, moyatasyahimbwa na Herode Mukulu. Omo Masako, kangyi-kangyi ehekalu ikahulawamo “enyumba ya Yehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1My 29:1; 2My 2:4; Mt 24:1) Ekinywa ekyo kikatasyakolesibawa eryahula elubula, eyo oMungu ikere.​—Eri 25:8, 9; 2Ab 10:25; 1Em 28:10; Erb 11:19.

• Ehisopo.

  Ni kati akaliko emitahi eyuwene n’ebiti bike-bike. Kabya kakakolesibwa eritsa-tsanga omusasi kutse amaghetse omughulu w’eryerya abandu kutse ebindu erikwamana n’emighambo. Alinga ehisopo ye origa ye Siria (Origanum maru; Origanum syriacum). Ekinywa “ehisopo” ekiri omo Yohana 19:29 alinga kikamaanisaya ehisopo ye origa ye Siria eyibohirwe oko mutwe-mutwe w’omuti kutse w’akati akakahulawamo dura. Edura ni muhanda w’omuhemba (Sorghum vulgare), kundi omuhemba oyo abya inianganaluako akati kali ako mundu abya inianganahirako ekivuta ekirimo etsau-tsau y’edivai n’erisumbirako oko buno bwa Yesu.​—Ebr 9:19.

• Ekiaramu.

  Omubughe w’Ekisemiti owasosire kutsibu Ekiebrania, kandi akakolesaya olufabe lughumerera. Oko mwanzo, omubughe oyo abya iniakabughawa n’Abaaramu. Aliwe enyuma syaho, mwabya mubughe w’abakomersa n’owo bandu babya bakakaniamo obuli kiro omo bihugho byosi by’obutabali bw’Abaasiria n’Abababiloni. Kandi wo wabya mubughe w’abandu b’eleta omo butabali bwe Perse. (Ezr 4:7) Ebihande bilebe by’ekitabu kya Ezra, Yeremia, n’ekya Danieli byahandikawa omo Kiaramu. Ebinywa bilebe by’Ekiaramu bine omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo.​—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–​7:28; Mar 14:36; Mib 9:36.

• Ekibugha.

  Abya mwanya owataswikire owabya atimbire oko hema, kandi owabya atimbireko olupango. Enyuma syaho, mwabya mwanya mughuma owataswikire, owabya atimbireko olupango, owabya atimbire oko nyumba ngulu y’ehekalu. Ekiherero ky’obuhere bw’eriokererya kyabya omo kibugha ky’ehema n’omo kibugha ky’emwisi ky’ehekalu. EBiblia ikanatasyakanaya oko manyumba n’amanyumba w’abami awabya n’ebibugha.​—Eri 8:13; 27:9; 1Ab 7:12; Mt 26:3; Mar 15:16; Erb 11:2.

• Ekiebrania, Omuebrania.

  Abramu (Abrahamu) yo watsuka eryahulwamo Muebrania erimutofautisya n’Abaamori ababya bikere omo biharo ebimutimbireko. Enyuma syaho, ekinywa “Omuebrania” mukyabya kikakolesibwa eryahula abana ba Yakobo, mwitsikulu wa Abrahamu. N’Ekiebrania wo wabya mubughe wabo. Oko mughulu wa Yesu, ebinywa bingyi by’Ekiaramu mubingira omo mubughe w’Ekiebrania. Yesu n’abigha biwe babya bakabugha Ekiebrania.​—Enz 14:13; Eri 5:3; Mib 26:14.

• Ekighuma ky’omwikumi.

  Ni kihande kighuma ky’oko bihande ikumu, kutse 10% eyikatekawa kutse erilihwamo omuhako, engemo, kutse ekitasi, kutsibu-tsibu iyikalihawa oko kisomo. (Mal 3:10; Ebi 26:12; Mt 23:23; Ebr 7:5) Erikwamana n’Emighambo ya Musa, Omuisraeli iniakasabawa eriteka obuli mwaka ekighuma ky’omwikumi ky’akalyo ak’omwirima, k’esyonde n’esyombuli busana n’eriwatikya Abalawi. N’Abalawi nabo ibakateka ekighuma ky’omwikumi ky’ebyo balyahabawa busana n’eriwatikya abahereri b’omo kihanda kya Haruni. Abandu ibakateka ekighuma ky’omwikumi ky’oko bindi bindu. Abakristo sibakisabirwe eriteka ekighuma ky’omwikumi.

• Ekigiriki, Omugiriki.

  Ni mubughe w’abakalani be Bugiriki; aliwe Omugiriki yo mundu oyo wabutawa e Bugiriki kutse oyo kihanda kiwe ni ky’omo kihugho ekyo. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa ekyo kikakolesibawa omo nzira nyingyi. Kikanakolesibawa eryahula abandu bosi abate Bayahudi kutse ababya bakabugha Ekigiriki n’erikwama emibere y’Abagiriki.​—Yoe 3:6; Yoh 12:20.

• Ekihembo ky’obwabu.

  Kyabya kihembo ky’edivai ekyo babya bakuta oko kiherero n’erihererakyo haghuma n’ebindi bihembo. Paulo mwakolesyakyo omo nzira y’ekisosekanio erikangania ngoko abya anzire erikolesya akaghala kiwe kosi eriwatikya Abakristo balikyabo.​—Emg 15:5, 7; Flp 2:17.

• Ekiherero.

  Ahayisumbire kutse ejukwaa eyihimbire omo mutaka, amabwe awabirilundwa haghuma, eribwe righuma, kutse emiti eyiswikireko ekyuma. Abandu babya ibakaherera kukyo kw’amahere kutse obukwa omughulu babya bakaramya. Omo kyumba ky’erimbere ky’ehema n’eky’ehekalu mwabya ‘ekiherero kike ky’ehoro’ ekyo babya bakahererako obukwa. Kyabya kikokotibwe omo syombagho esiswikireko ehoro. ‘Ekiherero kinene ky’ekwivre’ ekyo babya bakahererako amahere w’eryokererya kyabya eyihya omo butala. N’abapagani nabo babya bakakolesya ebiherero.​—Eri 39:38, 39; 1Ab 6:20; Mt 5:23, 24; Luk 1:11; Mib 17:23.

• Ekihunzo.

  Ni bukoni obukasighalirana luba-luba. Bukita abandu banene.​—Luk 21:11.

• Ekiminyikalo.

  Ni kindu, omwatsi, ehali, kutse omwatsi mugheni owakakanganaya ngoko hakendihuluka mwatsi mulebe, omo mughulu ono kutse omo mughulu owakasa.​—Mt 24:3; Erb 1:1.

• Ekindu ky’eritimiryako obukwa.

  Kyabya kindu ekikokotibwe omo horo, efeza, kutse ekwivre. Kyabya ikikakolesibawa omo hema, n’omo hekalu erihisiryamo obukwa n’erilusya amakala w’oko kiherero ky’amahere n’erilusya esyorutambi omo bindu by’ehoro by’erihirako esyotala. Kandi ikikahulawamo ekindu ky’erihekamo omuliro.​—Eri 37:23; 2Em 26:19; Ebr 9:4.

• Ekirimu.

  Ekinywa ky’Ekiebrania ruʹach n’eky’Ekigiriki pneuʹma, kangyi-kangyi ekikabindulawamo “ekirimu,” kikamaanisaya emyatsi mbiriri-mbiriri. Ebyosi bikamaanisaya ekindu ekyo mundu ate angalangira, aliwe ekikalangirika erilabira emyatsi eyo kikakola. Ekinywa ky’Ekiebrania n’eky’Ekigiriki kikakolesibawa erimaanisya (1) erihunga, (2) akaghala akakaleka ebihangyikwa by’oko kihugho ibyabyaho, (3) akaghala akali omo mutima w’omundu akakamukuna eribugha kutse erikola emyatsi omo nzira nyilebe, (4) ebinywa ebikasondolawa n’ekirimu ebikalua ahatelangirika, (5) abandu abawite omubiri w’obunya-kirimu, kutse kandi (6) akaghala k’oMungu akakakola, ni bugha ambu, ekirimu kibuyirire.​—Eri 35:21; Esy 104:29; Mt 12:43; Luk 11:13.

• Ekirimu kibuyirire.

  Ni kaghala akatelangirika kandi akakakola ako Mungu akakolesaya eriberererya erisonda riwe. Akaghala ako kabuyirire kundi ni ka Yehova, oyo werire kandi oyutunganene kutsibu, kandi kundi ko Yehova akakolesaya eriberererya emibiiri yiwe mibuyirire.​—Luk 1:35; Mib 1:8.

• Ekiriro.

  N’ibya omo bulighe omundu abihola kutse busana n’obuhanya bulebe. Kera, abandu ibakabugha omughulu mulebe ibanemukola ekiriro. Abandu ibakalira omo nzira mbiriri-mbiriri: ibakalira omo mulenge muli, ibakambala esyongyimba sy’ekiriro, ibakahira eribu omo mutwe wabo, ibakatulanga esyongyimba syabo, n’eriyipika-pika oko bikuba. Omughulu w’erita omundu, ihakanabya omughulu ibabirikira abaliri abakendilihwa.​—Est 4:3; Mt 11:17; Mar 5:38; Yoh 11:33; Erb 21:4.

• Ekiro kikulu ky’amahema.

  Kandi ikikahulawamo Ekiro kikulu ky’ebibanda, kutse Ekiro kikulu ky’ehibalalayi. Ikikakolawa ekiro 15-21, oko mwisi w’Abaebrania owakahulawamo Etanimu. Babya bakakolakyo busana n’erighesa, eryabya rikakolwa oko mwiso w’ekirimo ky’Abaisraeli, neryo abya mughulu w’eriyitsemesya n’erisima Yehova busana n’eritsumula ekirimo kyabo. Omo mughulu oyo, abandu ibakikala omo bibanda, kutse omo hibalalayi. Ekyo kyabya kikabibukya omughulu balua e Misri. Kyabya kighuma ky’oko biro bikulu bisatu ebyo balume babya basabirwe eriyakolera e Yerusalema.​—Law 23:34; Ezr 3:4; Yoh 7:2.

• Ekiro kikulu ky’erirya omukati owatemo levire.

  Ni ky’erimbere ky’oko biro bikulu bisatu ebyo Baisraeli babya bakakola oko buli mwaka. Ikikatsuka ekiro 15, oko mwisi we Nisani, Epasaka yabilaba, kandi ikikayahwererera habilaba ebiro irinda (7). Oko mughulu oyo, Abaisraeli ibakalya mukati owatemo levire musa, busana n’eryibuka omughulu balua e Misri.​—Eri 23:15; Mar 14:1.

• Ekiro kikulu ky’eryibuka eriherera ehekalu oko Mungu.

  Kyabya kiro kikulu ekyo Baisraeli babya bakakola obuli mwaka busana n’eryibuka ekiro ehekalu yeribawa Antioko Epifane abitsandyayo. Ikikatsuka ekiro 25, oko mwisi we Kislevu, neryo ikikabugha ebiro munani.​—Yoh 10:22.

• Ekiro kikulu ky’omughenda muhya-muhya.

  Ni kiro ky’erimbere ky’obuli mwisi w’omo kalendari k’Abayahudi. Omo kiro ekyo, Abayahudi ibakahindana haghuma, ibakalya ndeke, n’eriherera amahere malebe. Enyuma syaho, ekiro ekyo mukyabya ekiro kikulu ky’abandu bosi, n’abandu isibalikola omubiiri omo kiro ekyo.​—Emg 10:10; 2Em 8:13; Kol 2:16.

• Ekiro ky’Erihanula.

  Kyabya kiro kibuyirire kutsibu oko Baisraeli, kandi ikikahulawamo “ekiro ky’obughanyiri” kutse Yom Kippur (ekikalua omo Kiebrania yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ekiro ky’eriswika”). Ikikahika omo kiro 10, omwisi we Etanimu. Omo Masako w’Ekiebrania, ekiro ekyo kikahulawamo ekiro ky’Erihanula. Oko buli mwaka, ekyo kisa kyo kyabya kiro ekyo omuhereri mukulu abya akingira Ahabuyirire Kutsibu h’ehema atoke eriherera omusasi w’amahere awalyahererawa busana n’amalolo wiwe, amalolo w’abandi Balawi, n’amalolo w’abandu. Amahere ayo abya akasosekania obuhere bwa Yesu obwaliha embanulo busana n’amalolo w’abandu kaghuma kasa, n’erisangania abandu na Yehova. Ekiro ekyo, Abaisraeli ibakakola omuhindano mubuyirire n’amafungo. Kandi ini Sabato, omubiiri wosi-wosi abya aghanisibwe.​—Law 23:27, 28; Mib 27:9; Kol 1:20; Ebr 9:12.

• Ekiro ky’Eriteghekania.

  Ni milaliryo y’Esabato. Ekiro ekyo Abayahudi ibakayiteghekanaya oko Sabato. Ekiro ekyo ikikalaba omo Tano eryuba ryabilenga, n’Esabato iyikalw’iyatsuka. Oko Bayahudi, ekiro ikikatsuka omwigholo, neryo ikyahwa omo rindi righolo.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Ekiro ky’eritswera.

  Ni kiro, kutse omughulu mulebe, ogho abandu, ebihanda, kutse abandu bosi bakendisyatwerwa n’oMungu. Kyanganabya mughulu ogho abakendisyatswerwa bakendisyatoghotibwa, kutse omughulu ogho abandu balebe bakendisyahabwa akanya k’erisabulwa n’eribana engebe ya kera na kera. Yesu Kristo n’abakwenda biwe mubakania oko “kiro ky’eritswera” ekikasa. Omo kiro ekyo, abaliho n’ababirihola, abosi bakendisyatswerwa.​—Mt 12:36.

• Ekitabu ky’erilinga.

  Ni ngobi nyiri-nyiri y’enyama kutse epapirisi nyiri-nyiri eyabya yihandikireko oko mbande ibiri. Iyikalingirawa oko kati. Amasako mwahandikwa omo bitabu by’erilinga, n’esyokopi syagho isikakolawa oko bitabu by’erilinga. Ebyo byo byabya bitabu omughulu eBiblia yahandikawa.​—Luk 4:17-20; 2Tm 4:13.

• Ekitumbi ky’omutsweri, ekitumbi ky’eritswera, etribinali.

  Ni kitumbi ekyabya eyihya, ahayisumbire. Omundu iniakasamba oko mimbari atoke erihika aho kiri. Abakulu ibakikala kukyo erikania n’abandu n’eribabwira ngoko balyasoha. Ebinywa “ekitumbi ky’eritswera ky’oMungu” “n’ekitumbi ky’eritswera kya Kristo” bikasosekanaya emipango eyo Yehova abirimya busana n’eritswera abandu bosi.​—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoh 19:13.

• Ekoraye.

  Ni kindu ekikala-kalire ekikabanika omo ngetse. Amakuha w’ehinyama hike-hike hy’omo ngetse w’akabya koraye. Esyokoraye sirimo esyorangyi mbiriri-mbiriri, ng’esy’erangyi y’omusasi, y’omusohe, n’ey’ekirima. Esyokoraye syabya isiswire kutsibu-tsibu omo Ngetse y’Engula. Oko mughulu w’eBiblia, esyokoraye sy’erangyi y’omusasi syabya isikaghula franga nene, ibakakokotaya musyo mw’obusanga n’ebindi bindu by’eriyipambamo.​—Emi 8:11.

• Ekori.

  Ni kipimo ky’ebindu eby’amaghetse-ghetse n’ebyumire. Ekori nguma yikalwamo esyolitre 220, erikwamana n’obunene bw’ekipimo ky’ebati.​—1Ab 5:11; Luk 16:7, ebinywa by’eyikwa.

• Ekumbo nyibuyirire.

  Ni nguma y’oko myatsi ey’oMungu abiripanga erikola, eyikabya isiyasibwe erihika oko mughulu mulebe. OMungu akabisulirayo abandu ab’anzire eribisulirayo basa.​—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Ekyuna kiri-kiri.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki aʹbys·sos, ekikamaanisaya “kiri-kiri” kutse “ekyo mundu ate angatoka eripima obuli bwakyo, ekitawite mwiso.” Kikakolesibawa omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo erikania oko mwanya kutse ehali eyo mundu ate angatoka eriyilusyamo. Kandi kyanganakolesibwa erimaanisya eyisinda y’abandu bosi, kutse eyindi myatsi.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Erb 20:3.

• Eleptoni.

  Omughulu Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo abya akahandikwa, eleptoni yabya ini kitsere kike kutsibu ky’ekwivre kutse bronze. Kyabya ky’Abayahudi. Omo sindi tafsiri sy’eBiblia, bakakolesaya ekinywa “esengi” kutse “esenti.”​—Mar 12:42; Luk 21:2.

• Elevire, ekihamya.

  Ni kindu ekikahirawa omo farine busana n’eribimbyayo, kandi kikahirawa omo bindu by’amaghetse-ghetse ng’obwabu butoke erihya. Kera, ibakakolesaya nibya efarine eyabiribimba eyo balyalusaya oko eyahirawamo elevire. Omo Biblia, kangyi-kangyi elevire ikasosekanaya erilolo n’eritsanda. Kandi ekinywa ekyo kikakolesibawa erikangania ngoko ekindu kilebe kinemukulira emwisi w’ekindi butsira erilangirika.​—Eri 12:20; Mt 13:33; Gal 5:9.

• Embanulo.

  Ni kindu ekikalihawa erilusya omundu omo bunyewa, erimubalya oko malipizi, amaligho, erimulusya omo rilolo, kutse nibya omo mwatsi mulebe owakalire. Embanulo yanganalihwa omo franga kutse omo kindi kindu. (Isa 43:3) Embanulo yabya iyikasabawa omo myatsi mbiriri-mbiriri. Eky’erileberyako, omo Israeli ehimbere hyosi kutse ebyana byosi by’obulume by’esyonyama ibikabya bya Yehova, neryo ibikakolesibawa omo mubiiri wa Yehova musa. Omundu amanza erikolesyabyo omo yindi myatsi, iniakaliha embanulo. (Emg 3:45, 46; 18:15, 16) Enume y’ende, ekiyibungya kandi eyighungire iyikabya yamiita omundu, omwenyeyo iniakasabawa eriliha embanulo akasyitibwa. (Eri 21:29, 30) Aliwe, embanulo yabya isiyangalihwa busana n’omundu oyulyita omwiyiririra. (Emg 35:31) EBiblia yikakanganaya ngoko embanulo y’omughaso munene y’embanulo eyo Kristo aliha omughulu aherera engebe yiwe atoke erilusya abandu abakowa omo rilolo n’omo luholo.​—Esy 49:7, 8; Mt 20:28; Efe 1:7.

• Emighambo ya Musa.

  Ni mighambo eyo Yehova aha Abaisraeli erilabira Musa omo mbwarara ye Sinai oko mwaka 1 513 E.M.W. Kangyi-kangyi ebitabu bitano by’erimbere eby’eBiblia bikahulawamo Emighambo.​—Mt 5:17; Luk 24:44.

• Emighulu.

  Omughulu ekinywa ekyo kikamaanisaya ehali kutse ngoko emyatsi yiri oko mughulu mulebe, kutse omo biro bilebe, kikabya ikikalua omo kinywa ky’Ekigiriki ai·onʹ. EBiblia ikakanaya oko “kihugho kino,” (kutse emighulu eno) erimaanisya ehali eyiri omo kihugho mo kutsibu kutse emighendere y’abandu abatasi oMungu. (2Ti 4:10) Erilabira Emighambo, oMungu mwahiraho emighulu eyo twangahulamo emighulu y’Abaisraeli kutse emighulu y’Abayahudi. Erilabira oluholo lwa Yesu Kristo, oMungu mwatsukisya eyindi mighulu. Emighulu eyo yilebirye kwanza Abakristo abahirirweko amaghuta. Aho ho hatsuka emighulu mihya-mihya eyabyamo emyatsi eyo Emighambo yabya yikasosekania. Omughulu ekinywa ai·onʹ kiri omo bungyi, aho kikabya ikikamaanisya esyohali esyabya kutse esikendisyabya.​—Mt 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Emikati y’erikangania.

  Ni mikati 12 eyabya ikatondekwamo bilundo bibiri oko mesa eyabya Ahabuyirire, omo kyumba ky’erimbere ky’ehema, n’enyuma syaho omo hekalu. Obuli kilundo ikikabyamo emikati ndatu (6). Ikatasyahulawamo “emikati eyitondekire oko yindi” kutse kandi “emikati eyibuyirire.” Obuli yenga, omo kiro ky’Esabato, ibakalusayaho emikati ya kera, ibahiraho emikati mihya-mihya. Emikati eyo babya bakalusyaho iyikalibawa n’abahereri basa.​—2Em 2:4; Eri 25:30; Law 24:5-9; Mt 12:4; Ebr 9:2.

• Emina.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, emina nguma yabya yilingene n’esyodrakma 100. Iyikaluamo esyograme 340.​—Luk 19:13.

• Emyatsi y’obukumu.

  Ni makangirirya awakabugha ati ekirimu ky’omundu oyuholire sikirihola omubiri wiwe abihola, kandi akakanganaya ngoko kyanganakania n’abandu abaliho, kutsibu-tsibu erilabira omundu (omukumu) oyubeghere erikania nakyo. Ekinywa ky’Ekigiriki ekikabindulawamo ‘erikola emyatsi y’obukumu’ ni phar·ma·kiʹa. Kinywa kwa kinywa kyabya ikikamaanisaya erikolesya esyodawa esikatamiraya kutse esyodawa esikatamiraya. Ebiro bikalaba, abandu mubatsuka erikolesyakyo erikania oko myatsi y’obukumu kundi kera ibakakolesaya esyodawa esikatamiraya bakalaghula.​—Gal 5:20; Erb 21:8.

• Enafsi.

  Ekinywa eki kikalua omo kinywa ky’Ekiebrania neʹphesh n’eky’Ekigiriki psy·kheʹ. Erilebya kutsibu omughulu ebinywa ebyo bikakolesibawa omo Biblia, bikabya ibikamaanisaya (1) abandu, (2) esyonyama, kutse (3) engebe y’omundu kutse y’enyama. (Enz 1:20; 2:7; Emg 31:28; 1Pe 3:20; n’ebinywa by’eyikwa). Ebyo ebisomo bingyi bikakangiriraya oko nafsi sibihambene n’ebyo Biblia ikakangiriraya. EBiblia ikakangiriraya ngoko neʹphesh ne psy·khe,ʹ ebyosi bikabya byakolesibwa oko bihangyikwa ebiri oko kihugho, bikamaanisaya ekindu ekyo mundu anganatulako, ekyo mundu anganalangira, n’ekyanganahola. Omo tafsiri eno, ebinywa ebyo bikabindulawamo “engebe,” “ekihangyikwa,” “omundu,” “omundu iye wosi,” kutse “ingye,” “enafsi yaghe.” Kangyi-kangyi, ebinywa by’eyikwa byo bikakakangaya ngoko halue ekinywa “nafsi.” Ekinywa “nafsi” kyamakolesibwa omo mulondo kutse omo binywa by’eyikwa, ikikamaanisaya ekighuma ky’oko binywa ebiri aho ndata. EBiblia ikabya yabugha yiti erikola omwatsi mulebe n’enafsi yosi, ikabya iyikamaanisaya erikolagho n’omutima wosi, kutse erikolesya engebe yaghu yosi omwikolagho. (Ebi 6:5; Mt 22:37) Omo milondo milebe, ebinywa ebyo (by’Ekiebrania n’Ekigiriki) byanganakolesibwa erikakangania ngoko ekihangyikwa ekiriho kiri n’engumbu kutse kyanzire kutsibu omwatsi mulebe. Byanganakolesibwa eryahula omundu oyuholire kutse ekinda.​—Emg 6:6; Emi 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Enardo.

  Ni maghuta awakakumba ndeke, aw’erangyi y’omusasi, awakaghula franga nene. Akalua omo riwa erikahulawamo Nardostachys jatamansi. Kundi iniakaghula franga nene, kangyi-kangyi iniakatsangawa omo maghuta w’ebeya nge, kandi iniakanabyamo n’engonde. Mariko na Yohana bakakolesaya ebinywa “enardo iyiyene-yene” erikania oko nardo eyo bahakabaya omubiri wa Yesu.​—Mar 14:3; Yoh 12:3.

• Endaghane, erilaghana.

  Ni lighirana omo kati-kati k’oMungu n’abandu kutse omo kati-kati k’abandu babiri erikola kutse eritendikola omwatsi mulebe. Omo syondaghane nyilebe, omughuma yo wabya w’erikola myatsi milebe (eyo yabya ndaghane y’oluhande lughuma, kangyi-kangyi ini mundu oyulyalagha oghundi erikola omwatsi mulebe). Omo sindi ndaghane, abandu babiri bo babya n’ebyerikola (eyo yabya ndaghane y’oko syombande ibiri). EBiblia ikakanaya oko syondaghane esyo oMungu akola n’abandu, n’esyo bandu bakola omo kati-kati k’abo, omo kati-kati k’ebihanda, ebihugho, n’ebitunga. Esyondaghane nyilebe syangabere sy’emighulu miri, ng’endaghane eyo Mungu akola na Abrahamu, Daudi, ekihanda kye Israeli (Endaghane y’Emighambo), ne Israeli y’oMungu (endaghane nyihya-nyihya).​—Enz 9:11; 15:18; 21:27; Eri 24:7; 2Em 21:7; Luk 22:29; Mib 3:25; 2Ko 3:6; Ebr 8:6.

• Endeko.

  Ekikuto ky’abandu abahindene haghuma busana n’omwatsi mulebe kutse busana n’erikola omubiiri mulebe. Omo Masako w’Ekiebrania, ekinywa ekyo kikamaanisaya ekihanda kye Israeli. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa ekyo kikamaanisaya esyondeko sy’Ekikristo mo nguma nguma. Aliwe kangyi-kangyi, kikamaanisaya Abakristo bosi.​—1Ab 8:22; Mib 9:31; Rom 16:5.

• Enduyi.

  Ni ngusu eyimene eyikasikaya enyumba, kutse ekindu ekisosire engusu. Esyonduyi syabya omo hekalu n’omo manyumba awahimbawa na Solomona. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, enduyi yikasosekanaya obuwatikya (1Tm 3:15), kutse eribya omo mwanya mulebe mughulu wosi (Erb 3:12).​—Aba 16:29; 1Ab 7:21.

• Engalihira.

  Ni rina ry’ehiti mbiriri-mbiriri ehikalihire kutsibu kandi ehikakumba ndeke. Omo Eribisulirwa 8:11, ekinywa “ngalihira” kikamaanisaya ekindu ekikalihire, kandi ekirimo esumu.

• Engetse y’omuliro.

  Ni mwanya w’ekisosekanio owakahulawamo “engetse y’omuliro n’esufre,” kandi owakatasyahulawamo “oluholo lw’akabiri.” Abakakola amalolo butsira eriyisubako, Diabolo, nibya n’oluholo n’Eyisinda (kutse Hadesi) bikendisyaghuswa muyo. Kundi omuliro syangita omundu w’obunya-kirimu, syangayira oluholo kutse Ehadesi yo kindu, ekyo kikakanganaya ngoko engetse eyo si mwanya w’eryaghalyamo abandu bo kera na kera, aliwe ikasosekanaya eritoghotibwa olosi.​—Erb 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Engulu mbuya.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ni ngulu mbuya y’Obwami bw’oMungu n’erisabuka busana n’erikirirya Yesu Kristo.​—Luk 4:18, 43; Mib 5:42; Erb 14:6.

• Engunga.

  Ni kyuma ky’eribuhamo, ekyabya kikawata olwimbo n’erikangania ngoko hamabya omwatsi mulebe. Omo milondo eyirimo emyatsi y’ekisosekanio, kangyi-kangyi engunga yikabya yabibuhwamo, neryo ihakabya omulaghe wa Yehova w’eritswera kutse eyindi myatsi y’omughaso eyikalua oko Mungu.​—1Ko 15:52; Erb 8:7–11:15.

• Engununu y’omo tututu.

  Ni ngununu y’omwiso eyikalangirika eyo ryuba rikasira embere eryuba rihuluke; yikakanganaya ngoko ekiro kihya kyamatsuka.​—Erb 22:16; 2Pe 1:19.

• Enisani.

  Ni rina ry’omwisi w’erimbere omo kalendari k’Abayahudi (abya mwisi w’eririnda (7) omo kalendari k’abandu bosi). Embere sy’aho, omwisi oyo abya akahulwamo Abibu. Omwisi oyo ali omo kati-kati k’Omwisi we 3 n’omo kati-kati k’Omwisi we 4. (Neh 2:1) Epasaka y’Abayahudi iyikabya omo kiro 14 ky’Enisani. Na Yesu Kristo mwatsukisya Akalyo k’erigholo-gholo k’Omukama omo kiro ekyo. (Luk 22:15, 19, 20) Mwakongomererwa oko muti omo kiro ekyo.​—Luk 23:44-46.

• Enzira.

  Omo Biblia, enzira ikasosekanaya emikolere kutse emibere eyo Yehova anzire kutse eyo aponire. Ababya bigha ba Yesu Kristo babya bakahulwamo abandu ‘b’Enzira’ kundi ibo sibabya ng’abandi. Babya bikirirye kandi ibakakwama eky’erileberyako kya Yesu omo ngebe yabo.​—Mib 19:9.

• Eparadiso.

  Ni kalima akuwene, kutse akasitu akuwene. Eparadiso y’erimbere eyikanibweko omo Biblia ikahulawamo Edeni. Yehova mwateghekaniayo busana n’omulume n’omukali w’erimbere. Omughulu Yesu akanaya n’omukoli w’amalolo oyo wabya hakuhi naye oko muti w’amaghali, mwakangania ngoko ekihugho kikendisyabya paradiso. Kitokekene ekinywa “paradiso” omo 2 Abanya Korinto 12:4 kikamaanisaya eparadiso y’obunya-kirimu. N’omo Eribisulirwa 2:7, ekinywa “paradiso” kikamaanisaya eparadiso y’elubula.​—Olw 4:13; Luk 23:43.

• Epasaka.

  Ni kiro kikulu ekyo Abaisraeli babya bakakola omo kiro 14 ky’omwisi we Abibu (owahulawamo Nisani Abaisraeli babilua omo bunyewa mwe Babiloni) busana n’eryibuka ekiro ekyo basabulawa omo kihugho kye Misri. Ibakakera ekyana ky’embuli (kutse ky’embene), neryo ibokyakyo, n’eriryakyo haghuma n’ebiti ebikalihire n’omukati owatemo levire.​—Eri 12:27; Yoh 6:4; 1Ko 5:7.

• Epentekoste.

  Ni kiro kikulu ky’akabiri ky’oko biro bikulu bisatu ebyo abalume bosi babya basabirwe eriyalabya e Yerusalema. Ekinywa “Pentekoste” kikamaanisaya “Ekiro kye 50.” Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa ekyo kikakolesibawa erikania oko kiro kikulu ekikahulawamo “ekiro kikulu ky’erighesa” kutse “ekiro kikulu ky’amayenga” omo Masako w’Ekiebrania. Eritsuka ekiro 16 ky’omwisi we Nisani, ibakaghanza ebiro 50 neryo ibakola Epentekoste.​—Eri 23:16; 34:22; Mib 2:1.

• Eribanibwa.

  Ni lusya engobi y’oko mutwe-mutwe w’obusoni bw’omulume. Yehova yo wabwira Abrahamu ati ritolere iye n’abana biwe ibabanibwa, aliwe Abakristo sibakisabirwe eribanibwa. Omo milondo milebe, ekinywa ekyo kikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio.​—Enz 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Eribatisya; olubatiso.

  “Eribatisya” ni “toberya,” ni bugha ambu erilubika omo maghetse. Yesu mwakangania ngoko ritolere abigha biwe ibapatalo. EBiblia yikakanaya oko yindi mihanda y’olubatiso: olubatiso lwa Yohana, olubatiso erilabira ekirimu kibuyirire, n’eribatisibwa omo muliro.​—Mt 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pe 3:21.

• Eribindula omutima.

  Omo Biblia, ekinywa ekyo kikamaanisaya eriyikubya bomo busana n’ebyo omundu alyakola, amalolo, kutse emyatsi eyo omundu alyataluka erikola. Omundu akabya abibindula ndeke-ndeke omutima wiwe, akabindula n’emibere yiwe.​—Mt 3:8; Mib 3:19; 2Pe 3:9.

• Eribwe ry’oko ngonde.

  Ni ribwe erikahirawa oko ngonde, kutse omo coin y’enyumba, oho syombimbo ibiri sikahindana. Ni ry’omughaso kundi rikamatanaya esyombimbo ibiri syo haghuma. Eribwe rikulu ry’oko ngonde ryo ryabya ribwe ry’efondasyo. Ibakasombola eribwe erisikire erihimba esyombimbo sy’omuyi n’amanyumba awakingiramo abandu banene. Kandi ebinywa ebyo bikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio erikania okw’ihiraho efondasyo y’ekihugho, kutse erikania oko Yesu, oyukahulawamo “ribwe ry’oko ngonde y’efondasyo” y’endeko y’Ekikristo, eyikasosekanibawa n’enyumba.​—Efe 2:20; Yob 38:6.

• Eribya mubuyirire; obubuyirire.

  Ni mubere ogho Yehova ali nagho, ni bugha ambu, erire kundu omo ebyosi ebyo akakola. (Eri 28:36; 1Sa 2:2; Yoh 17:11) Omughulu ekinywa ekyo kikakolesibawa oko bandu (Mar 6:20; Mib 3:21), oko bindu (Rom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), oko myanya milebe (Mt 4:5; Mib 7:33; Ebr 9:1), n’oko mibiiri (Eri 36:4), ekinywa ky’Ekiebrania n’eky’Ekigiriki bikamaanisaya ekindu ekyabirihengekwa busana n’oMungu mubuyirire; kutse erihengekwa busana n’omubiiri wa Yehova. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ebinywa ebikabindulawamo “-buyirire” “n’obubuyirire” bikamaanisaya eribya n’emighendere eyerire.​—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Eribyaho.

  Omo milondo milebe y’Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa eki kikamaanisaya eribyaho rya Yesu Kristo eryatsuka omo biro by’enduli by’ekihugho kino abiyirwamo mwami w’Obwami bw’oMungu elubula. Eribyaho rya Kristo si ry’eryasa n’erilw’iniasubula. Aliwe ni mughulu owakalabamo emyatsi.​—Mt 24:3.

• Erido.

  Olukimba olwalukawa ndeke kandi olwabya ludesireko abamakerubi. Lwabya lukaghaba Ahabuyiririre n’Ahabuyirire Kutsibu omo hema n’enyuma syaho omo hekalu.​—Eri 26:31; 2Em 3:14; Mt 27:51; Ebr 9:3.

• Erihembe.

  Ni rihembe ry’esyonyama eryabya rikakolesibwa erinywa, eribikamo amaghuta, eribikamo obwino n’ebyerihakaba. Kandi irikakolesibawamo ekindu ky’eriwatamo omuziki kutse ky’erikungyiryamo kutse eribughiramo omughulu hamabya mwatsi mulebe. (1Sa 16:1, 13; 1Ab 1:39; Eze 9:2) Ekinywa “erihembe” kikakolesibawa kangyi-kangyi omo nzira y’ekisosekanio erimaanisya akaghala, erihamba ebiharo, n’erikinda.​—Ebi 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.

• Erihira amaghuta.

  Omo Kiebrania, “ry’eryuta amaghuta.” Omundu kutse ekindu ikikahirawako amaghuta erikangania ngoko kyabirilusibwa omo bindi busana n’erikola omubiiri w’omughaso munene. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, kandi ebinywa ebyo bikakolesibawa erikania oko bandu abakapokera ekirimu kibuyirire kundi babirisombolwa eriya elubula.​—Eri 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Mib 10:38; 2Ko 1:21.

• Erihira ebyala oko.

  Kera ibakahira ebyala by’oko mundu erikangania ngoko bakamuha omubiiri w’embaghane kutse erimuhirako emiyisa, erimulamya, kutse bakamuha ekihembo ky’ekirimu kibuyirire.​—Emg 27:18; Mib 19:6; 1Tm 5:22.

• Erihumba; ekihumbiro.

  Ni lusya esyombuto oko kiti n’omo bisunga; ekihumbiro w’omwanya ogo bakahumbiramo. Kera ibakahumba omo muti. Aliwe omughulu babya bakahumba ebyalya binene, isibalikolesaya omuti, aliwe ibakahumbabyo omo bindi bindu by’erihumbamo, ebyabya bikakurwa n’esyonyama. Ekihumbiro kyabya mwanya owali ng’ekiringo. Ibakasesa ebyalya by’oko kihumbiro. Ekihumbiro ikikabya ahayisumbire, aho erihunga rikalaba ndeke.​—Law 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.

• Erilapa.

  Ni binywa ebyo mundu akabugha erikakangania ngoko omwatsi mulebe ni kwenene, kutse erikangania ngoko amalagha erikola kutse eritendikola omwatsi mulebe. Kangyi-kangyi ni naziri eyo mundu akakola embere sy’omukulu, kutsibu-tsibu embere sy’oMungu. Erikangania ngoko ebyo alagha Abrahamu ni kwenene, Yehova mwalapa.​—Enz 14:22; Ebr 6:16, 17.

• Erileka obwikirirya.

  Ekinywa ky’Ekigiriki a·po·sta·siʹa kikalua omo kinywa ekyo amaana wakyo w’erimbere “n’iyihighula oko.” Neryo kikamaanisaya “eritswa, erileka, kutse omulele.” Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ebinywa “erileka obwikirirya” bikakolesibawa oko abakaleka eriramya ry’ekwenene.​—Emi 11:9; Mib 21:21; 2Te 2:3.

• Erilubuka.

  Ni subaho. Ekinywa ky’Ekigiriki a·naʹsta·sis kinywa kwa kinywa kikamaanisaya “erihangana.” EBiblia yikakanaya oko bandu mwenda (9) abalubuka. Omo bandu abo mune na Yesu, oyo Yehova Mungu alubukaya. Nomo eBiblia yikakanganaya ngoko abandi balubukibawa na Eliya, Elisha, Yesu, Petro, na Paulo, ebitiko-tiko ebyo bakola, mubakolabyo omo kaghala k’oMungu. Erilubuka erikendisyabya oko kihugho ‘ery’abatunganene n’abatatunganene’ ni mwatsi w’omughaso munene omo myatsi ey’oMungu anzire erikola. (Mib 24:15) Kandi eBiblia yikakolesaya ebinywa “erilubuka ry’erimbere” omughulu yikakanaya okw’ilubuka ry’elubula. Abaghala babo Kristo abahirirweko amaghuta bo bakalubuka okw’ilubuka eryo.​—Flp 3:11; Erb 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

• Erimakirira oMungu.

  Ry’erimakirira Yehova, erimusikya kutsibu, erimuramya, n’erimukolera butaleghula kundi yo Mutabali Mukulu Oko Bosi.​—1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Eriswirya.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ni hunza kutse erinyambia omo kikoba ekiriko makundo-makundo kutse ehindu ehiri ng’amahwa oko mutwe-mutwe.​—Yoh 19:1.

• Eritakira.

  Ni saghisya kutse eribugha uti omundu kutse ekindu kikendihikirwa n’emyatsi mibi. Eritakira si ry’eribugha ebinywa bitya-bitya kutse eribugha ebinywa ebituwene busana n’erihitana. Kangyi-kangyi ebinywa by’eritakira ni binywa bilito by’eribugha uti omundu akendihikirwa n’emyatsi mibi. Omughulu ebinywa ebyo bikabughawa n’oMungu kutse n’omundu oyo oMungu abirihamulira eribughabyo, aho ini buminyereri kandi sibyebula eribererera.​—Enz 12:3; Emg 22:12; Mar 11:21; Mib 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.

• Eritendyera.

  Ryanganabya eribyako omutsafu kinya-mubiri kutse eritendisikya emighambo y’oMungu. Aliwe omo Biblia, kangyi-kangyi ekinywa ekyo kikakolesibawa oko myatsi kutse ebindu ebyo Emighambo ya Musa ikaghanaya. (Law 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mib 10:14; Efe 5:5)​—Ulebaye ERYERA.

• Eritunganene.

  Omo Biblia, ekinywa ekyo kikamaanisaya emyatsi eyuwene erikwamana n’esyokanuni sy’oMungu sy’ekibuya n’ekibi.​—Enz 15:6; Ebi 6:25; Zef 2:3; Mt 6:33.

• Eriyilagha.

  Ni binywa ebyo omundu akabwira oMungu ati akendikola ekindu kilebe, akendimuha ekihembo kilebe, akendimukolera omubiiri mulebe, kutse eritendikola emyatsi milebe kandi isi bughambu siyuwene. Ngoko rabya ritolere eriberererya ebyo mundu alyalapa, kutya ryabya ritolere eriberererya ebyo ulyayilagha.​—Mt 5:33.

• Eryaghalwa rinene.

  Ekinywa ky’Ekigiriki ekikabindulawamo “eryaghalwa” kikamaanisaya amaligho kutse eriteseka busana n’ehali eyikaleka iwahangya-hangya. Yesu mwabugha ati omo Yerusalema mukendisyabya “eryaghalwa rinene” eriteryatabya, kandi ati eryaghalwa rinene eryo rikendisyahikira abandu bosi omughulu akendisyasa omo lukengerwa. (Mt 24:21, 29-31) Paulo mwabugha ati oMungu asingene eryaghalya abandu “abatasi oMungu n’abakaghana engulu mbuya” eyilebirye Yesu Kristo. Eribisulirwa esura ye 19 ikakanganaya ngoko Yesu yukendisyasondola emilondo y’abasuda b’elubula bakalwa ‘n’enyama y’omoli, abami b’ekihugho, n’abasuda babo.’ (2Te 1:6-8; Erb 19:11-21) EBiblia ikakanganya ngoko “endeko nene” yikendisyasabuka okw’ighalibwa eryo. (Erb 7:9, 14)​—Ulebaye ARMAGEDONI.

• Eryera.

  Omo Biblia, eryera ry’eritendibyako omutsafu kinya-mubiri. Aliwe kandi ry’eritendibyako omutsafu bunya-kirimu n’omo mibere, ni bugha ambu eritendibyako ehinywa-hinywa, eribya ekyerileberyako ekyuwene, kutse eritendiyitsandya omo kindu kilebe ekiterire. Omughulu abandu babya bakasondolwa n’Emighambo ya Musa, ekinywa ekyo kyabya kikakolesibwa oko mundu oyukasikaya ebyalayiro ebyabya bikaleka omundu iniatolera erikola oko myatsi milebe y’ekisomo.​—Law 10:10; Esy 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

• Esabato.

  Ekinywa “esabato” kikalua omo kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisaya “eriluhuka; erileka (omubiiri mulebe).” Ni kiro ky’eririnda (7) ky’eyenga y’Abayahudi (ekikatsuka omo Tano eryuba ryabilenga erihika omo Poso eryuba ryabilenga). Omo mwaka imukabya ebindi biro bikulu-bikulu ebikahulawamo sabato. Omwaka w’eririnda (7) n’omwaka we 50 nayo iyikahulawamo sabato. Omo kiro ky’Esabato, abandu isibalikola emibiiri yosi-yosi. Abahereri basa ibo bakanakola emibiiri yabo y’ahabuyirire. Omo mwaka w’Esabato, amalima isyalilimawa n’Omuebrania isyalituhaya edeni oko Muebrania mulikyabo. Ebyo Mighambo ya Musa yabya yighanisirye omo kiro ky’Esabato si byabya bilito, aliwe abakulu b’ebisomo mubatomekako ebyalayiro byabo byabo. Busana n’ekyo, erisikya Esabato muryakala omo biro bya Yesu.​—Eri 20:8; Law 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Esanamu; eriramya esanamu.

  Esanamu ni kisosekanio ky’ekindu kilebe, eky’ekwenene kutse ekyo bandu bakalengekanaya bati kine, ekyo bandu bakakolesaya omw’iramya. Eriramya esanamu ry’erisikyayo kutsibu, kutse eryanzayo.​—Esy 115:4; Mib 17:16; 1Ko 10:14.

• Esanduku y’erilaghana.

  Yabya yikokotibwe omo muti w’omushita kandi yabya iswikireko ehoro. Yabya iyikahirawa Ahabuyirire Kutsibu omo hema n’enyuma syaho omo hekalu eyahimbawa na Solomona. Yabya n’ekikuningo ekyabya kikokotibwe omo horo, n’oko kikuningo ekyo kwabya abamakerubi babiri ababya basamalirene. Mwabya amabwe awabiri awabya ahandikireko Ebyalayiro Ikumi.​—Ebi 31:26; 1Ab 6:19; Ebr 9:4.

• Esanhedrini.

  Ni tribinali ngulu y’Abayahudi eyabya e Yerusalema. Oko mughulu wa Yesu, yabyamo abandu 71. Omo bandu abo mwabya omuhereri mukulu n’abandi ababya bahereri bakulu kera, ab’omo bihanda by’abahereri bakulu, abasyakulu, abakulu b’ebihanda, n’abahandiki.​—Mar 15:1; Mib 5:34; 23:1, 6.

• Esinagogi.

  Ekinywa ky’Ekigiriki ekikabindulawamo “esinagogi” kikamaanisaya “erihindania haghuma; endeko.” Aliwe omo milondo mingyi, kikamaanisaya enyumba kutse omwanya ogho Bayahudi babya bakahindanamo busana n’erisoma Amasako, erikangiriribwa, n’erisaba. Oko mughulu wa Yesu, omo buli muyi we Israeli imukabya esinagogi nguma, n’omo miyi mikulu-mikulu imukabya esyosinagogi nene.​—Luk 4:16; Mib 13:14, 15.

• Esyombinga.

  Ni milimu mibi eyitelangirika eyiwite akaghala kanene kulenga ak’abandu. Esyombinga sikahulawamo “abana b’oMungu w’ekwenene” omo Enzuko 6:2, kandi sikahulawamo “abamalaika” omo Yuda 6. Musitabumbwamo syombinga; aliwe abamalaika abo mubasombola eriyiyiramo esyonzighu sy’oMungu omughulu baghana erimwowa omo biro bya Noa, neryo bamingira omo mulele ogho Sitani atsukisaya.​—Ebi 32:17; Luk 8:30; Mib 16:16; Yak 2:19.

• Esyongyike.

  Ni bihuka, omuhanda w’emisyenene ebikahuma. Omughulu bikahuma, bikaghendamo bikuto-bikuto. Erikwamana n’Emighambo ya Musa, esyongyike syabya bihuka ebyerire, ni bugha ambu, omundu inianganalyabyo. Esyongyike sinene syabya sikalangirwamo kihunzo, kundi ahosi aho isikalaba isikatsandaya obuli kindu.​—Eri 10:14; Mt 3:4.

• Etalanta.

  Ni kipimo kinene ky’obulito ky’Abayahudi kandi kyabya franga. Etalanta nguma ini bilo 34,2. Etalanta y’Abagiriki yabya nge, iyikaluamo ebilo hakuhi 20,4.​—1Em 22:14; Mt 18:24.

• Etartaro.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa ekyo kikamaanisaya ehali y’erihirwa omo mwanya w’ahisi eyiri ng’engomo. Abamalaika abatowa oMungu omo mughulu wa Noa mubaghuswa muyo. Omo 2 Petro 2:4, muli ekinywa tar·ta·roʹo (“erighusa omo Tartaro”), ekyo si bugha ambu “abamalaika abakola erilolo” mubaghuswa omo Tartaro eyikahulawa omo syohadisi sy’Abapagani (ni bugha ambu, engomo eyiri omo kitaka eyirimo mwirima eyo emiungu mike-mike ikaboherawa). Aliwe, ekinywa ekyo kikakanganaya ngoko oMungu mwabahira omo mwanya w’ahisi-si, ni bugha ambu, mwabalusya omo mwanya wabo w’elubula n’eribalusyako emibiiri eyo babya bakakola, neryo amabahira omo mwirima mulito owakabakakiraya eriminya emipango y’oMungu eyuwene nga. Amasako akakanganaya ngoko n’omo biro ebikasa, bakendisyatoghotibwa olosi haghuma n’omutabali wabo, ye Sitani Diabolo. Neryo, ekinywa “Tartaro” kikakanganaya ehali y’erihirwa omo mwanya w’ahisi-si y’abamalaika abatowa oMungu. Si “kyuna kiriri-kiri” ekikanibweko omo Eribisulirwa 20:1-3.

• Eyisinda.

  Omughulu ekinywa ekyo kikatsuka n’eherufi nge, kikamaanisaya akaburi k’omundu. Omughulu kikatsuka n’eherufi nene, (“Eyisinda”), kikamaanisaya akaburi k’abandu bosi, n’ekyo kikakanganaya ngoko ekinywa ekyo kilingene n’ekinywa ky’Ekiebrania “Sheoli” n’ekinywa ky’Ekigiriki “Hadesi.” Omo Biblia, kikamaanisaya omwanya kutse ehali y’ekisosekanio y’abaholi, ni bugha ambu, ehali y’eritendiminya kindu kyosi-kyosi kutse y’eritendikola kyosi-kyosi.​—Enz 47:30; Omu 9:10; Mt 27:61; Mib 2:31.

• Eyisinda y’eryibuka.

  Ho babya bakahira ekinda. Ebinywa ebyo bikalua omo kinywa ky’Ekigiriki mne·meiʹon, ekikalua omo kinywa “eryibuka.” Ekinywa ekyo kikakanganaya ngoko bakinibukire omundu oyulyahola.​—Yoh 5:28, 29.

F

• Farao.

  Ni rina ry’erisikya ry’abami be Misri. Omo Biblia mune abandu batano ababya bakahulwamo Farao (Shishaki, So, Tiraka, Neko, na Hofra), aliwe amena w’abandi syasibwe, ng’amena w’ababya bakatabala oko mughulu wa Abrahamu, Musa, na Yozefu.​—Eri 15:4; Rom 9:17.

G

• Gititi.

  Amaana w’ekinywa ekyo ekikakolesibawa omo muziki syasibwe ndeke-ndeke, aliwe alinga kiluire omo kinywa ky’Ekiebrania gath. Abandi bandu bakalengekanaya bati ekinywa ekyo kikahula omuziki ogho bandu babya bakakwama bakimba esyonyimbo sy’omughulu w’erikama edivai, kundi ekinywa gath kikamaanisaya “ekikamiro ky’edivai.”​—Esy 81:Ebinywa by’eritangirirya.

H

• Herme.

  Ni mungu w’Abagiriki, omughala w’omungu Zeu. Abagiriki babya bikirirye ngoko Herme abya mutumwa w’emiungu kandi ambu yo mungu w’abandu abasi eribugha. Ekyo mukyaleka abandu be Listra ibalengekania bati Paulo yo Herme.​—Mib 14:12.

• Herode.

  Ni rina ry’ekihanda eky’asombolawa n’Abanya Roma eritabala Abayahudi. Ow’erimbere omo kihanda ekyo abya Herode Mukulu. Abya iniasibwe kundi yo watasyahimba ehekalu ye Yerusalema kandi kundi mwahamula ati bite abana b’obulume akasonda eriita na Yesu. (Mt 2:16; Luk 1:5) Herode Arkelau na Herode Antipa babya bana ba Herode Mukulu. Baba wabo mwabayiramo bakulu b’ebiharo bilebe by’oko ebyo abya akatabala. (Mt 2:22) Antipa abya muguvernere oyo wabya akatabala ekihande kighuma ky’oko biharo bini by’engabiro (province). Aliwe abandu ibakamwahulamo “mwami.” Mwatabala omo myaka isatu n’enusu eyo Yesu akolamo omubiiri wiwe, amayahika oko mughulu emyatsi eyiri omo Emibiiri 12 yabya. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mib 4:27; 13:1) Enyuma syaho, omumalaika wa Yehova mwita Herode Agripa w’Erimbere, iniamatatabala oko mughulu muke. Abya mwitsikulu wa Herode Mukulu. (Mib 12:1-6, 18-23) Mughala wiwe yo Herode Agripa w’Akabiri, mwatabala erihika omughulu Abayahudi baghana obutabali bwe Roma.​—Mib 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higayoni.

  Ni kinywa ky’omuziki ekikakanganaya omuziki ng’akaghenda ati. Ekinywa ekyo ekikabanika omo Esyonyimbo 9:16, alinga kikamaanisaya olwimbo olukawatawa omo nanga omo mulenge owasikire, kutse alinga kikamaanisaya ngoko ritolere omundu inyimana hake atoke eribya n’endambi y’erilengekania buli.

I

• Ilirikamu.

  Ekiharo kye Roma ekiri omo kiharo ky’Obugiriki ekiri omo kati-kati k’oluhande lw’endata n’oluhande lw’eyo ryuba rikalengera. Paulo mwahika omo biharo by’ehali akatulughania engulu mbuya, aliwe eBiblia siyiribugha nga mwanahubirya omo Ilirikamu kutse nga mwahika hakuhi n’ekiharo ekyo.​—Rom 15:19.

• Israeli.

  Ni rina eryo Mungu aha Yakobo. Ebiro bikalaba, muryatsuka erikolesibwa oko bana bosi ba Yakobo. Kangyi-kangyi abana b’abaghala 12 ba Yakobo ibakahulawamo abana be Israeli, enyumba ye Israeli, abandu be Israeli, kutse Abaisraeli. Kandi erina Israeli ryabya rikakolesibwa eryahula ebihanda ikumi by’omo bwami bw’oluhande lw’endata ebyayilusaya oko bwami bw’oluhande lw’endina. Enyuma syaho, erina eryo muryakolesibwa eryahula Abakristo abahirirweko amaghuta, omo binywa “Israeli y’oMungu.”​—Gal 6:16; Enz 32:28; Mib 4:10; Rom 9:6.

K

• Kaisari.

  Ni rina ry’ekihanda kye Roma, n’enyuma sy’aho muryabya rina ry’abatabali be Roma. EBiblia yikahula amena w’Abakaisari basatu: Ogisto, Tiberio, na Klaudio. Erina Nero siriri omo Biblia, aliwe naye abya Kaisari. Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ekinywa “Kaisari” kikatasyakolesibawa eryahula Abakulu b’eleta kutse eleta iyiyene-yene.​—Mar 12:17; Mib 25:12.

• Kristo.

  Ni rina erikakolesibawa eryahula Yesu. Rikalwa omo kinywa ky’Ekigiriki Khri·stosʹ, ekiri n’amaana maghuma n’ekinywa ky’Ekiebrania ekikabindulawamo “Masiya,” ni bugha ambu “Oyuhirirweko Amaghuta.”​—Mt 1:16; Yoh 1:41.

L

• Lawi; Omulawi.

  Ni mwana w’akasatu wa Yakobo, amubuta oko Lea. Kandi ni rina eryahabawa ekihanda kiwe. Abana basatu ba Lawi mubabya bakulu b’ebikuto bisatu by’Abalawi ababya bahereri. Kangyi-kangyi, ekinywa “Abalawi” kikakolesibawa eryahula ekihanda kiwe kyosi, erilusyako ekihanda ky’abahereri kya Haruni. Ekihanda kya Lawi mukitahabwa ekitaka omo Kihugho ky’Endaghane, aliwe mukyahabwa emiyi 48 eyabya oko bitaka by’ebindi bihanda.​—Ebi 10:8; 1Em 6:1; Ebr 7:11.

• Leviatani.

  Ekinywa ekyo kikamaanisaya enyama y’omo lusi. Amasako mangyi agho ekinywa ekyo kikasungikamo akakanaya n’oko maghetse. Alinga omo Yobu 3:8 ne 41:1, ekinywa ekyo kikamaanisya amamba kutse ekindi kihangyikwa ky’omo lusi, ekinene kandi ekiri n’akaghala kanene. Alinga omo Esyonyimbo 104:26, ekinywa ekyo kikamaanisya omuhanda mulebe w’ebalene. Omo wandi masako, ekinywa ekyo kikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio, neryo kikalire eribugha nga kikamaanisaya enyama ki.​—Esy 74:14; Isa 27:1.

M

• Mahalati.

  Ni kinywa ekikakolesibawa omo muziki ekikabanika omo binywa by’eritangirirya by’Esyonyimbo 53 ne 88. Alinga ekinywa ekyo ni ky’omo kihanda kighuma n’ekindi kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisaya “erileghetsana; erilwala.” Kyanganabya ikikamaanisaya omulenge owalimo obulighe n’erisusumana, n’ekyo kihambene n’ebinywa ebirimo obulighe ebiri omo syonyimbo ibiri esyo.

• Makedonia.

  Ni kiharo ekiri oko luhande lw’endata lw’Obugiriki. Mukyabya kiharo kikulu omughulu w’obutabali bwa Aleksanda Mukulu. Kyabya bwiranda erihika oko mughulu Abanya Roma basingakyo. Makedonia yabya ngabiro (province) y’Abanya Roma omughulu omukwenda Paulo alenderera e Bulaya engendo y’erimbere. Paulo mwaya e Makedonia ngendo isatu.​—Mib 16:9.

• Masiya.

  Ni kinywa ekikalua omo kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisya “erihirwako amaghuta” kutse “oyuhirirweko amaghuta.” Ekinywa “Kristo” kiri n’amaana maghumerera, aliwe ikyo kikalua omo Kigiriki.​—Dan 9:25; Yoh 1:41.

• Maskili.

  Ni kinywa ky’Ekiebrania ekikabanika omo binywa by’eritangirirya ebikabanika omo syosura 13 sy’omo kitabu ky’Esyonyimbo. Amaana wakyo syasibwe. Alinga kikamaanisaya “epoeme eyirimo ebinywa by’erighaniryako.” Ekinywa ekyo kisosire ekindi kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisaya ‘erikola n’amenge,’ abandi bakalengekanaya bati kiwite amaana maghumerera n’ekinywa ekyo.​—2Emy 30:22; Esy 32:Ebinywa by’eritangirirya.

• Miktamu.

  Ni kinywa ky’Ekiebrania ekikabanika omo binywa by’eritangirirya by’esyosura 6 sy’ekitabu ky’Esyonyimbo (Esy 16, 56-60). Amaana w’ekinywa ekyo syasibwe ndeke-ndeke, aliwe alinga ni ky’omo kihanda kighuma n’ekindi kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisaya “ebihandiko.”

• Moloki.

  Ni mungu w’Abaamoni. Anganabya iyukatasyahulawamo Malkamu, Milkomu, na Moleki.​—Mib 7:43.

N

• Nehiloti.

  Amaana w’ekinywa ekyo, ekikabanika omo binywa by’eritangirirya by’Esyonyimbo 5, syasibwe ndeke-ndeke. Abandi bandu bakabugha bati kikahula ebyombo by’omuziki ebikaluamo omulenge busana n’erihunga. Bakalengekanaya bati ni ky’omo kihanda kighuma n’ekinywa ky’Ekiebrania cha·lilʹ ni bugha ambu enyabulere. Aliwe kyanganamaanisya n’omuziki.

O

• Obuhere.

  Ni kihembo eky’omundu akaherera oMungu busana n’erimusima, eriligha ekosa ey’alyakola, n’erisubyaho obwira obuwene haghuma n’oMungu. Kera eritsuka oko Abeli, abandu ibakayisogha ibibene-bene eriherera amahere mbiriri-mbiriri. Aliwe, Emighambo ya Musa yabere yabibyaho, Abaisraeli mubasabwa eribya bakaherera amahere. Yesu abere abiherera engebe yiwe eyihika-hikene mo buhere, mukitabya ky’omughaso eritasyahererera esyonyama mo buhere. Aliwe Abakristo basabirwe eriherera oMungu y’amahere w’obunya-kirimu.​—Enz 4:4; Ebr 13:15, 16; 1Yn 4:10.

• Obuhere bw’erilolo.

  Ni buhere obo mundu abya akaherera busana n’erilolo eryo alyakola omwitendiyiririra busana n’eritendihika-hikana. Omundu iniakaherera esyonyama mbiriri-mbiriri, eritsuka oko nume y’ende erihika oko kalikuku, erikwamana n’obukulu kutse ehali y’omundu oyo rilolo riwe rikahanulirawa.​—Law 4:27, 29; Ebr 10:8.

• Obuhere bw’eryokererya.

  Ni buhere bw’enyama (enume y’ende, embangale, embaya, akalikuku, kutse akapijo kalere) obo babya bakaherera oMungu bakokereryabo oko kiherero. Omundu oyo wabya akahererabo isyalisighala n’akahande n’akake k’oko nyama eyo.​—Eri 29:18; Law 6:9; Mar 12:33; Ebr 10:6.

• Obukanga.

  Ni hibwe kutse ehiti hike-hike ehyo babya bakakolesya erisoha emyatsi. Ibakahirahyo omo mukunyo w’olukimba kutse omo kindu, neryo ibatsingya-tsingyakyo. Akabwe kutse akati akakatogha kutse akabya kakalusibwamo iko kakakanganaya ekyamabisohwa. Kangyi-kangyi ibakasaba bakakola obukanga.​—Mt 27:35; Mib 1:26.

• Obukwa.

  Ni mutsanganyiko w’amatsisi awakakumba ndeke n’amaghuta awakalua omo miti awakaka lyolo-lyolo inianemulwamo akakumbo akuwene. Obukwa obute ng’obundi bwabya bukakolesibwa omo hema, n’enyuma syabo omo hekalu. Ibukakokotibwa omo bindu bini. Ibukahisibawa omo tututu n’omw’igholo oko kiherero ekyabya Ahabuyirire. Aliwe ekiro ky’Erihanula, ibakahisirayabo Ahabuyirire Kutsibu. Bwabya bukasosekania emisabe y’abaghombe bataleghula b’oMungu. Abakristo sibasabirwe erikolesya obukwa omw’iramya.​—Eri 30:34, 35; Law 16:13; Erb 5:8.

• Obuminyereri.

  Ni binywa ebikalua ew’oMungu. Byanganabya myatsi eyo Mungu akabisula erikangania erisonda riwe, kutse ebyo omundu akatulaghanaya ebikakanganaya erisonda ry’oMungu. Obuminyereri bwanganabya ini makangirirya awakalua ew’oMungu awakakanganaya ngoko omundu atolere eriyighendya, kutse kandi bwanganabya ekyalayiro ky’oMungu kutse ebinywa ebikakanganaya ngoko abandu balebe bakenditswerwa n’oMungu, kutse ebikakanganaya omwatsi owakendisyabya.​—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Oburaghane.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki por·neiʹa, ekikakolesibawa omo Masako erikania oko myatsi y’engyingo eyighanisibwe n’oMungu. Ihiriremo obusingiri, obumbalaka, omundu erighotsera n’oghundi oyute mulume kutse mukali wiwe, omulume erighotsera n’omulume, omukali erighotsera n’omukali, n’omundu erighotsera n’enyama. Omo kitabu ky’Eribisulirwa, ekinywa ekyo kikakolesibawa oko bisomo ebisosekanibwe n’omumbalaka oyukahulawamo “Babiloni Mukulu” erikangania ngoko akakola obwira n’abatabali b’ekihugho kino busana n’erirondya akaghala n’obuteke. (Erb 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mib 15:29; Gal 5:19)​—Ulebaye OMUMBALAKA.

• Obusingiri.

  Omulume kutse omukali oyulungire iniaghotsera n’oghundi mundu oyute mulume kutse mukali wiwe.​—Ebi 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Obutakw’isoni.

  Ekinywa ekyo kikalwa omo Kigiriki a·selʹgei·a. Ekinywa ekyo kikamaanisaya erihalya oko mighambo y’oMungu butsir’isoni kutse butsir’isagha n’omw’ipokya. Ni tendisikya kutse eripokya abakulu, emighambo, n’esyokanuni. Ekinywa ekyo sikirikolesibawa oko hikosa hike-hike.​—Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Obwami bw’oMungu.

  Ni butabali obo mwami wabo ni Kristo Yesu, Omughala w’oMungu. Bukasosekanaya obutabali bw’oMungu, obukulu oko mami wosi.​—Mt 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Okuboko.

  Ekipimo ky’obuli ekilingene n’obuli erilwa oko ngokola erihika oko mutwe-mutwe w’omunwe muli. Okuboko oko Baisraeli babya bakakolesya kwabya ikukaluamo esyosantimetre 44,5. Aliwe hanabya n’okuboko kuli, ikulabirye okundi kuboko oko kw’ebyala bighuma. Okuboko kuli oko ikukaluamo esyosantimetre 51,8.​—Enz 6:15; Mt 6:27; Luk 12:25; Erb 21:17.

• Olukimba lw’esaki.

  Ni lukimba olukalakalire olwabya lukakolesibwa erikokotya esyosaki, kutse emifuko, ng’eyerihiramo ebindu ng’engano. Kangyi-kangyi ilukalukawa omo bweya bw’embene ey’ekirima, kandi ilukambalawa omughulu w’ekiriro.​—Enz 37:34; Luk 10:13.

• Olukogho.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki ekikamaanisaya kutsibu-tsibu ekindu ekyuwene n’ekitsemesirye. Kangyi-kangyi, ekinywa ekyo kikakolesibawa eryahula ekihembo ekikatekawa n’omutima owuwene kutse erihitya n’omutima owuwene. Ebinywa “olukogho lw’oMungu” bikakanganaya ekihembo ekyo Mungu akatuha bule. Neryo bikakanganaya ngoko oMungu akaha abandu b’ebihembo n’omutima owuwene kandi omo lwanzo. Ekinywa ky’Ekigiriki kyanganatasyabindulwamo “ekihembo ekikatekawa n’omutima owuwene.” Ni kindu ekyo mundu akahabawa bule kandi isyatolerekyo, aliwe akahabawakyo busana tu n’omutima mubuya w’oyukamuhakyo.​—2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Oluseke.

  Ni kinywa ekikakolesibawa eryahula ebiti mbiriri-mbiriri ebikalasa omo bitota. Kangyi-kangyi, eBiblia yikabya yakania oko luseke, yikabya iyikahula oluseke olukahulawamo Arundo donax omo Kilatini.​—Mt 27:29; Erb 11:1.

• Oluso.

  Ni ribwe ry’ekiringo eryabya rikakolesibwa eriswa engano n’ebindi. Ibakasiritaryo oko rindi bakaswa. Akati ikakahirawa omo kati-kati k’amabwe abiri w’eriswamo katoke eriwatikya eribwe ry’endata eritimba bweghu-bweghu. Kera, hakuhi obuli kihanda ikiwite oluso. Abakali ibo bakakolesayalo. Kundi oluso lwo lwabya lukawatikya ekihanda eribana efarine y’erihukamo omukati w’obuli kiro, Emighambo ya Musa yabya iyikaghanaya eripura oko mundu kw’oluso lwiwe busana n’edeni eyo alimo. Ihakanabya n’oluso lunene, aliwe esyonyama syo syabya sikatimbyalo.​—Ebi 24:6; Mar 9:42.

• Olwimbo lw’erihetuka.

  Ni binywa by’eritangirirya by’Esyonyimbo 120-134. Abandu sibali n’amalengekania maghumerera oko maana w’ebinywa ebyo. Abangyi bakalengekanaya bati Abaisraeli babya ibakimba esyonyimbo 15 esyo omughulu ‘babya bakahetukira’ e Yerusalema, omuyi owabya oko bitwa bye Yuda, bakayakolerayo ebiro bisatu bikulu by’oko buli mwaka.

• Omubi.

  Ni Sitani Diabolo, oyukapinga oMungu n’esyokanuni siwe.​—Mt 6:13; 1Yn 5:19.

• Omubiiri mubuyirire.

  Ni kashi eyibuyirire ey’omundu akakolera oMungu.​—Rom 12:1; Erb 7:15.

• Omubumbi.

  Ni mundu oyukakokotaya ebindu ng’ebimuka, n’amalegha omo ribumba. Ekinywa ky’Ekiebrania ekikabindulawamo “mubumbi” kinywa kwa kinywa kikamaanisaya “oyukayira ekindu kilebe ngoko anzire.” EBiblia yikahula Yehova mo mubumbi erikakangania ngoko ali n’obutoki bw’eriyira abandu n’ebihanda ngoko anzire.​—Isa 64:8; Rom 9:21.

• Omuetiopia.

  Ni mundu we Etiopia. Kera, oluhande lw’endina-ndina lwe Misri ya lino ne Sudani ya lino byabya omo Etiopia.​—Mib 8:27.

• Omughala w’omundu.

  Ebinywa ebyo bikabanika omo Syoinjili mo ngendo 80. Yesu Kristo akahulawamo “mughala w’omundu” erikangania ngoko omughulu abutawa, mwabya mundu, syabya mundu w’obunya-kirimu oyo wambala omubiri w’omundu. Ebinywa ebyo bikatasyakanganaya ngoko Yesu angaberererye obuminyereri obuli omo Danieli 7:13, 14. Omo Masako w’Ekiebrania, ebinywa ebyo bikakolesibawa eryahula Ezekieli na Danieli. Ekyo kikakanganaya ngoko abalume abo babya bandu abakahola, aliwe oyo wabya akabaha amaminyereri syabya mundu oyo wangahola.​—Eze 3:17; Dan 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Omughala wa Daudi.

  Kangyi-kangyi Yesu yukahulawamo mughala wa Daudi erikangania ngoko ni mwitsikulu wa Daudi oyo bangahere obwami mo mwandu obukanibweko omo ndaghane eyo Yehova akola na Daudi.​—Mt 12:23; 21:9.

• Omughambo.

  Omughulu ekinywa ekyo kikatsuka n’eherufi nene, kikabya ikikakanganaya Emighambo ya Musa kutse ebitabu bitano by’erimbere by’eBiblia. Omughulu ekinywa ekyo kikatsuka n’eherufi nge, kikamaanisaya omughambo mughuma-mughuma owali omo Mighambo ya Musa kutse ekanuni nyilebe.​—Emg 15:16; Ebi 4:8; Mt 7:12; Gal 3:24.

• Omughombe muwatikya.

  Ebinywa ebi bikalua omo kinywa ky’Ekigiriki di·aʹko·nos. Kangyi kangyi kikabindulawamo “omughombe.” “Omughombe muwatikya” ni mundu oyukawatikaya abasyakulu b’endeko. Embere abye mughombe muwatikya, ritolere iniabya n’emibere eyikanibweko omo Biblia.​—1Tm 3:8-10, 12.

• Omuhandiki.

  Ni mundu oyo wabya akakola esyokopi sy’Amasako w’Ekiebrania. Oko mughulu wa Yesu, abahandiki babya bandu ababya basi Emighambo yo kutsibu. Mubapinga Yesu.​—Ezr 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Omuhe.

  Iniakabya n’ebyuna bibiri ebiryatakulawa omo ribwe, ekyuna kighuma ikikabya endata kulenga ekindi, kandi ihakabya akaghende (akatarasi) akakalua omo kyuna ky’endata ikandaghalira omo kyuna ky’eyikwa. Ibakabya babilyatangira emizabibu omo kyuna ky’endata, edivai iyikasendera omo kyuna ky’eyikwa. Ekinywa “omuhe” kikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio erikangania ngoko oMungu akendisyaha abandu b’amalipizi.​—Erb 19:15.

• Omuhereri.

  Ni mulume oyo wabya akakolera abandu omo mwanya w’oMungu, iniakabakangiriraya oko oMungu n’emighambo yiwe. Kandi omuhereri iniakabughira abandu oko Mungu n’eriherera amahere busana nabo. Embere Emighambo ya Musa yihiraweho, omutwe w’ekihanda yo wabya muhereri omo kihanda kiwe. Abandu babere babitsuka erisondolwa n’Emighambo ya Musa, abalume b’omo kihanda kya Haruni, abitsikulu ba Lawi, bo babya bahereri. Abandi Balawi babya bakawatikyabo. Endaghane nyihya-nyihya yabere yabitsuka, Abaisraeli b’obunya-kirimu bo babya kihanda ky’abahereri, na Yesu Kristo amabya muhereri mukulu.​—Eri 28:41; Ebr 9:24; Erb 5:10.

• Omuhereri mukulu.

  Omo mighambo ya Musa, omuhereri mukulu abya iyo muhereri oyo wabya n’omubiiri munene w’eribughira abandu embere sy’oMungu kandi yo wabya akalebya emibiiri y’abandi bahereri. Iye musa yo wabya ahamulirwe eringira Ahabuyirire kutsibu, ni bugha ambu, ekyumba ekyabya emwisi w’ehema, n’enyuma syaho omo hekalu. Iniakingirayo omo kiro ky’Erihanula kisa. Yesu Kristo naye ni “muhereri mukulu.” (Law 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Ebr 4:14) N’omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, ebinywa “omuhereri mukulu” byabya bikakolesibwa eryahula abalume ababya bakimanira abahereri. Kitokekene n’ababya bahereri bakulu kera, n’abimaniri b’ebikuto 24 by’abahereri nabo ibakahulawamo bahereri bakulu.​—2Em 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mar 8:31.

• Omuketo.

  1) Ni muti owakahirawa oko bitigho by’omundu, neryo ibalelembya emiheke oko misike-sike yagho, 2) ni muti kutse embagho eyikahirawa oko bikya by’esyonyama ibiri (kutsibu-tsibu esyonde) omughulu sikakura ekindu ky’erilimamo kutse omutoka w’erikura. Kundi abakobe ibakakolesaya omuketo eriheka emiheke milito, ekinywa “omuketo” kyabya kikakolesibwa erikangania obukobe kutse erikangania ngoko omundu akatabalawa, erighonerwa n’eryaghalibwa n’oghundi. Erilusibwako omuketo kutse erikiryayo ni bugha ambu erilusibwa omo bukobe, omw’inubibwa, n’omo maligho.​—Law 26:13; Mt 11:29, 30.

• Omukonwe.

  Amaana w’erimbere w’ekinywa ekyo ni mulume oyubarwire. Oko bwikalo bw’omwami, abakonwe babya bakakolera omwami mukali n’abandi bakali b’omwami. Kandi ekinywa ekyo kikamaanisaya omulume oyo watabya abarirwe, aliwe oyo wabya akakola emibiiri oko bwikalo bw’omwami. Kikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio omo binywa ‘bakonwe busana n’Obwami,’ ebikamaanisaya omundu oyukayikakiraya okw’itahya kutse okw’itahibwa busana n’erikola bingyi omo mubiiri w’oMungu.​—Mt 19:12; Est 2:15; Mib 8:27.

• Omukristo.

  Ni rina eryo oMungu aha abigha ba Yesu Kristo.​—Mib 11:26; 26:28.

• Omukwenda.

  Amaana w’erimbere w’ekinywa ekyo ni “mutumwa.” Kikakolesibawa oko Yesu n’abandu balebe abakatumawa eriyakolera abandi. Kangyi-kangyi, kikakolesibawa oko bakwenda abo Yesu asombola iyuwene-wene batoke eribya akakuto k’abalume 12 abangabere batumwa biwe.​—Mar 3:14; Mib 14:14.

• Omulaghuli.

  Ni mundu oyukabugha ati ali n’obutoki bw’eriminyerera emyatsi eyikendisyabya. Omo Biblia, ekinywa ekyo kikakolesibawa n’oko bahereri abakalaghula, abakumu, abakalaghula omw’ilebya esyongununu, n’abandi.​—Law 19:31; Ebi 18:11; Mib 16:16.

• Omuloyi.

  Ni mundu oyukakolesaya obutoki bw’esyombinga.​—Mib 13:6.

• Omumalaika.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekiebrania mal·ʼakhʹ n’eky’Ekigiriki agʹge·los. Ebyosi bibiri bikamaanisaya “omutumwa,” aliwe kikabindulawamo “omumalaika” omughulu kikamaanisaya ekirimu ekikatumawa mo mutumwa. (Enz 16:7; 32:3; Yak 2:25; Erb 22:8) Abamalaika ni bihangyikwa by’ekirimu ebiri n’akaghala kanene. OMungu mwahangyikabo embere ahangyike abandu. Omo Biblia, bakatasyahulawamo “amakumi w’amaelfu w’abamalaika babuyirire,” “abana b’oMungu,” kutse kandi “esyongununu sy’omo tututu.” (Ebi 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yud 14) Sibawite obutoki bw’eributa abandi bamalaika; obuli mumalaika abumbawa bwiwe. Emighanzo yabo yilabire oko milioni mia moya. (Dan 7:10) EBiblia ikakanganaya ngoko bawite amena n’emibere eyitasosene. Aliwe, busana n’eriyikehya, bakaghana eriramibwa. Nibya n’abangyi sibaliligha eryahula amena wabo. (Enz 32:29; Luk 1:26; Erb 22:8, 9) Sibatondekire omo nzira ngumerera kandi sibawite emibiiri mighumerera. Abandi bakakolera embere sy’ekitumbi ky’obwami kya Yehova, abandi bakatwala engulu, abandi bakawatikaya abaghombe ba Yehova abali oko kihugho, abandi bakaha abandu b’amalipizi, n’abandi bakawatikaya abakahubiraya engulu mbuya. (2Ab 19:35; Esy 34:7; Mt 4:11; Luk 1:30, 31; Erb 5:11; 14:6) Omo biro ebikasa, bakendisyawatikya Yesu oko malwa we Armagedoni.​—Erb 19:14, 15.

• Omumalaika Mukulu.

  Ebinywa ebyo bikamaanisaya “omukulu w’abamalaika.” Omo Biblia, ebinywa ebyo bikakolesibawa oko mundu mughuma musa. Ekyo kikakanganaya ngoko hali omumalaika mukulu mughuma musa. EBiblia yikakanganaya ngoko omumalaika mukulu akahulawamo Mikaeli.​—Dan 12:1; Yud 9; Erb 12:7.

• Omumbalaka.

  Ni mundu oyukakola emyatsi y’engyingo n’oghundi mundu oyute mwira kutse mukali wiwe, kangyi-kangyi busana n’erirondya esyofranga. (Ekinywa ky’Ekigiriki ekikabindulawamo “omumbalaka” ni porʹne. Ekinywa eki kikalua omo kindi kinywa ekikamaanisaya “erighulya.”) Nomo eBiblia inakanirye oko balume ababya bambalaka, aliwe abambalaka bangyi bakabya ini bakali. Omo syohekalu sy’abapagani imukabya abambalaka ababya bakalihwa, neryo ekyo ikikaleka abapagani ibabana esyofranga nene. Aliwe, Emighambo ya Musa iyikaghanaya obumbalaka kandi ini kosa eriteka ekihembo ky’esyofranga esiryalua omo bumbalaka. (Ebi 23:17, 18; 1Ab 14:24) EBiblia yikakolesaya ekinywa ekyo omo nzira y’ekisosekanio erikania oko bandu, ebihanda, kutse ebitunga ebikabugha biti bikaramaya oMungu aliwe ibinemuramya esyosanamu. Eky’erileberyako, omo kitabu ky’Eribisulirwa, ebisomo by’amabehi bikasosekanibawa n’omumbalaka oyukahulawamo “Babiloni Mukulu.” Bikahulawa bitya kundi bikakola obwira n’abami b’ekihugho busana n’erirondya akaghala n’obuteke.​—Erb 17:1-5; 18:3; 1Em 5:25.

• Omunazareti.

  Ni rina rya Yesu. Abya akahulwa atya kundi ini w’omo muyi we Nazareti. Alinga ekinywa ekyo kiri omo kihanda kighuma n’ekinywa ky’Ekiebrania ekiri omo Isaya 11:1 ekikabindulawamo “omutahi.” Enyuma syaho, abigha nabo mubabya bakahulwamo “Abanazareti.”​—Mt 2:23; Mib 24:5.

• OMungu w’ekwenene.

  Ebinywa ebyo bikalua omo binywa by’Ekiebrania ebikamaanisaya kinywa kwa kinywa “oMungu oyo.” Omo Kiebrania, ekinywa “oMungu” kyamabitsuka ne article défini, ekyo kikakanganaya ngoko Yehova iye musa y’oMungu w’ekwenene, syali ng’eyindi miungu y’amabehi. Kyo kikaleka itwaongezya kukyo kw’ekinywa “w’ekwenene” eribindula ndeke amaana w’ebinywa by’Ekiebrania omo masako ano.​—Enz 5:22, 24; 46:3; Ebi 4:39.

• Omusangania.

  Omundu oyukawatikaya abandu babiri kutse ebikuto bibiri by’abandu eritasyasuba omo bughuma. Omo Biblia, Musa ni musangania w’erilaghana ry’Emighambo na Yesu ni musangania w’erilaghana rihya-rihya.​—Gal 3:19; 1Tm 2:5; Ebr 12:24.

• Omusondoli Mukulu.

  Ebinywa ebi bikakolesibawa erikania oko mubiiri w’omughaso wa Yesu w’erilusya abataleghula b’omo bukobe bw’erilolo erikaleka itwahola n’eribatwala oko ngebe y’erikota.​—Mib 3:15; 5:31; Ebr 2:10; 12:2.

• Omusunga.

  Ni mapepe awakalua oko byalya ng’engano, obulo, omutsere omughulu bikahumbawa n’erighulukibwa. Omo Biblia, omusunga akanasosekanaya ebindu ebite n’omughaso.​—Esy 1:4; Mt 3:12.

• Omusya owakumamo amaghetse.

  Ekinywa eki kikamaanisaya omusya kutse aho olusi lukalaba; kandi kyanganamaanisya olusi olo. Esyonyusi silebe esikanibweko omo Biblia sikabya isinemuyamo amaghetse w’esyongununuko, neryo ekyo kikaleka omwaka iniahwa isinemusenda. Esindi nyusi sikabya isinemuma omughulu embula siyetawa. Omo masako malebe, ekinywa “akusi akakuma” kikabindulawa mo “omusya,” kutse “olusi.”​—Enz 26:19; Emg 34:5; Ebi 8:7; 1Ab 18:5; Yob 6:15.

• Omusyakulu.

  Ni mulume oyukulire. Aliwe omo Masako, ekinywa ekyo kikamaanisaya omundu oyuli mukulu kutse mwimaniri omo kikuto kutse ekihanda kilebe. Omo kitabu ky’Eribisulirwa, ekinywa ekyo kikakolesibawa eryahula ebihangyikwa by’elubula. Ekinywa ky’Ekigiriki pre·sbyʹte·ros kikabindulawamo “omusyakulu” omughulu kikamaanisaya abalume abakasondola endeko.​—Eri 4:29; Emi 31:23; 1Tm 5:17; Erb 4:4.

• Omusyo.

  Ni binywa by’amenge kutse kandi ehadisi nguhi eyirimo erihano kutse eyikakanganaya ekwenene omo binywa bike. Omo Biblia, omusyo anganabya binywa ebikaswekaya kutse endekerano. Omusyo akabugha omwatsi wo burora-rora kutse iniabya ng’akabisa-bisa omwatsi. Emisyo milebe muyabinduka, yamabya ebinywa by’erisekerera kutse eby’eripokyamo abandu balebe.​—Omu 12:9; 2Pe 2:22.

• Omuteya.

  Ni mundu oyukateghaya abandu kutse ebindu, kangyi-kangyi akateghayabyo omo kiro, kandi akaghusa omulenge erikangania ngoko hamabya ehatari. Kangyi-kangyi abateya ibakimana oko lupango lw’omuyi n’oko hileberyo, batoke erilangira oyukasonda eringira omo muyi nga nindi.​—Mt 27:65; 28:4.

• Omuti.

  Ni muti owimene ogho babya bakaboherako omundu oyulyakosa. Abandu b’ebihanda bilebe ibakakongomerera omundu y’oko muti kusudi abandi basaghe kutse busana n’erimuhemula. Abaasiria babya basibwe ko bo bakaghalaya abanyewa bo kutsibu. Ibo ibakakongomerera abandu oko mutwe-mutwe w’omuti owayitsongire neryo iniakatobola omundu omo nda iniahika n’omo kikuba. Aliwe, erikwamana n’emighambo y’Abayahudi, abandu ababya bakahalya ng’eritsuma oMungu kutse eriramya esanamu ibakatsuka eritibwa omo mabwe kutse omo yindi nzira. Ibakabya babihola, neryo imo bakakongomererwa oko muti, ekyo kitoke erikunga abandi. (Ebi 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Ihakanabya omughulu Abanya Roma ibo ibabohera omundu y’oko muti iniakineho; iniakabya abibugha aho h’ebiro bingyi inianemwaghalwa, erikwa enyota, enzala, n’eritimibwa n’eryuba, neryo iniayiholera. Kutse kandi, ibakakongomerera ebyala n’ebisando by’omundu oko muti. Yesu kw’itibawa atya. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mib 2:23, 36)​—Ulebaye OMUTI W’AMAGHALI.

• Omuti mubuyirire.

  Omo Kiebrania ni ʼashe·rah.ʹ Ekinywa ekyo kikamaanisaya (1) enduyi eyikasosekanaya Ashera, omungu w’obukali w’Abakanana ow’olubuto, kutse (2) esanamu y’omungu oyo. Alinga emiti mibuyirire eyo yabya iyisingikire, n’ekitswe kirebe kyayo ini ky’omuti. Alinga ini nduyi eyitabatsire, kutse omuti.​—Ebi 16:21; Aba 6:26; 1Ab 15:13.

• Omuti w’amaghali.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki stau·rosʹ, ekikamaanisaya omuti owimene, ng’owo Yesu akongomererawako. Sihali ekikakanganaya ngoko ekinywa ekyo ky’Ekigiriki kyabya kikamaanisya omusalaba, ogho abapagani babya bakakolesyamo kiminyikalo ky’ekisomo emyaka mingyi embere Yesu ase oko kihugho. Ekinywa “omuti w’amaghali” kyo kitolere erikolesibwa, kundi Yesu naye mwakolesya ekinywa stau·rosʹ erikangania ngoko abigha biwe bakendisyaghalwa n’erihemulwa. (Mt 16:24; Ebr 12:2)​—Ulebaye OMUTI.

• Omuti w’engebe.

  Ni muti owabya omo ririma rye Edeni. EBiblia siyiribugha yiti amatunda w’omuti oyo abya n’obutoki bw’eriha omundu y’engebe; aliwe, omuti oyo abya akakangania ngoko oMungu angahere engebe ya kera na kera abandu abo angahamulirye erirya oko matunda w’omuti oyo. Omo kitabu ky’Eribisulirwa, omuti oyo akasosekanaya ebyo oMungu abirikola n’ebyo akendisyakola eriwatikya abandu babye n’engebe ya kera na kera.​—Enz 2:9; 3:22; Erb 2:7; 22:19.

• Omutoka.

  Abya mutoka owaliko ebiringo bibiri, kandi iniakakurawa n’esyosabayiri. Abya akakolesibwa eriheka ebindu n’omo malwa.​—Eri 14:23; Aba 4:13; Mib 8:28; Erb 9:9.

• Omuyahudi.

  Ekinywa eki kyabya kikakolesibwa eryahula omundu w’omo kihanda kya Yuda enyuma w’eritera ry’obwami bw’ebihanda ikumi bye Israeli. (2Ab 16:6) Abaisraeli babilua omo bunyewa mwe Babiloni, mukyabya kikakolesibwa eryahula Abaisraeli b’ebihanda mbiri-mbiriri abasuba omo kihugho kye Israeli. (Ezr 4:12) Enyuma syaho, mukyakolesibwa omo kihugho kyosi eritofautisya Abaisraeli n’abate Baisraeli. (Est 3:6) Paulo mwakolesya ekinywa ekyo omo nzira y’ekisosekanio omughulu abya akakangania ngoko eribya w’omo kihanda kilebe si ry’omughaso wosi-wosi omo ndeko y’Ekikristo.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

• Omwimaniri.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki e·piʹsko·pos, (kinywa kwa kinywa, “omulebya.”) Neryo kikamaanisaya omulume oyukateghaya n’erilisya endeko. Omo ndeko y’Ekikristo, ebinywa “omwimaniri” kutse “omusyakulu” (pre·sbyʹte·ros) bikakanaya oko mubiiri mughumerera; aliwe bipisene hake: ekinywa “omusyakulu” kikakanganaya ngoko oyukayirawamo musyakulu ni mulume oyukulire bunya-kirimu, aliwe ekinywa “omwimaniri” kikakanganaya omubiiri wiwe nga niki.​—Mib 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Oubani.

  Ni matsitsi owabiryuma w’emiti n’ehiti hike-hike hy’omuhanda we Boswellia. Omughulu bukaka, bukaluamo ekikumbo ekyuwene. Ibukahirawa omo bukwa bubuyire obwabya bukakolesibwa omo hema n’enyuma syaho omo hekalu. Kandi ibukahirawa oko bihembo by’ebyalya, n’oko buli mulondo w’emikati y’erikangania, eyabya ikahirwa Ahabuyirire.​—Eri 30:34-36; Law 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Oyukaghana Kristo.

  Ekinywa ekyo kikalua omo kinywa ky’Ekigiriki an·tiʹkhri·stos. Ekinywa anti kikamaanisaya “oyukaghana, oyukalwa na” kutse “oyukimaya omwanya wa.” Neryo ekinywa oyukaghana Kristo kikamaanisaya abandu, ebitunga, ebyama ebikabya nga biri oko Kristo, kutse biti ibyo byo Masiya, kutse kandi ebikapinga Kristo n’abigha biwe.​—1Yn 2:22.

• Oyukalaghula omw’ilebya esyongununu.

  Ni mundu oyukabya inianemulebya ngoko eryuba, omughenda, n’esyongununu binemughenda atoke eriminyerera ebikendisyabya.​—Mt 2:1.

P

• Porneia.​—

  Ulebaye OBURAGHANE.

S

• Samaria.

  Ni muyi owabya muyi mukulu w’obwami bw’oluhande lw’endata olw’ebihanda ikumi bye Israeli omo myaka hakuhi 200. Ekiharo ekyo ebihanda ikumi byabya bikeremo nakyo ikikahulawamo Samaria. Omuyi oyo mwahimbwa oko kitwa ekyabya nakyo ikikahulawamo Samaria. Oko mughulu wa Yesu, Samaria ryabya rina ry’ekiharo ky’Abanya Roma ekyabya omo kati-kati ke Galilaya oko luhande lw’endata ne Yudea oko luhande lw’endina. Omughulu Yesu abya akayahubirya, isyalihira omuyi oyo omo programe yiwe. Aliwe ihakanabya omughulu amalabayo, neryo iniahubirya ab’omo muyi oyo. Petro mwakolesya olufungura lw’akabiri lw’obwami omughulu Abanya Samaria bapokera ekirimu kibuyirire.​—1Ab 16:24; Yoh 4:7; Mib 8:14.

• Sela.

  Ni kinywa ekikakolesibawa omo muziki, kandi ni kinywa ekikakanganaya ebinywa by’erisubiriramo. Kikabanika omo kitabu ky’Esyonyimbo n’omo kitabu kya Habakuki. Kyanganakangania ah’erimana omo lwimbo, kutse omo muziki, kutse omo bibiri byosi, omundu atoke erilengekania kutsibu kutse erikangania ngoko olwimbo, kutse omuziki oyo amamutulako. Omo mbindula y’Ekigiriki ye Septante, ekinywa ekyo kikabindulawa mo di·aʹpsal·ma, ekyo bandu bakabugha ambu kikamaanisaya “eriluhuka hake embere sy’eritasyimba.”​—Esy 3:4; Hab 3:3.

• Seminiti.

  Ni kinywa ekikakolesibawa omo muziki. Kinywa kwa kinywa, kikamanisaya “eky’omunane.” Alinga kikahula omulenge munene. Kyamabikolesibwa oko byombo by’omuziki, alinga kikakanganaya ngoko ebyombo ebyo bikaluamo omulenge munene. Kyamabikolesibwa oko syonyimbo, kikakanganaya ngoko abakimba bakakwamana n’olwimbo olukimbawa omo mulenge munene, neryo n’abakimba ibakwama omulenge oyo.​—1Emi 15:21; Esy 6:Ebinywa by’eritangirirya; Esy 12:Ebinywa by’eritangirirya.

• Sioni; ekitwa kye Sioni.

  Ni rina ry’omuyi owabya akahulawamo Yebusi. Abya muyi owakongotere owabya oko katwa akabya omo kiharo ekiri omo kati-kati k’oluhande lw’endina n’oluhande lw’eyo ryuba rikalengera lwe Yerusalema. Daudi abere abihamba omuyi oyo, mwahimbaho enyumba yiwe y’obwami, neryo abandu mubatsuka eryahulaho mo “Omuyi wa Daudi.” (2Sa 5:7, 9) Sioni moyabya kitwa kibuyirire embere sya Yehova kutsibu-tsibu omughulu Daudi ahumisirayayo Esanduku y’endaghane. Enyuma syaho, ekiharo ekyabyamo ehekalu ky’oko Kitwa kye Moria n’omuyi wosi we Yerusalema mobyabya bikahulwamo Sioni. Kangyi kangyi ekinywa ekyo kikakolesibawa omo nzira y’ekisosekanio omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo.​—Esy 2:6; 1Pe 2:6; Erb 14:1.

• Siria; Abanya Siria.

  Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, Siria yabya ngabiro (province) y’Abanya Roma. Antiokia yo yabya muyi wayo mukulu. Yabyamo ekiharo kinene ekikatasyahulawamo Siria (kutse Aramu) omo Masako w’Ekiebrania. Omuguvernere we Siria yo wabya wimanirye n’ekiharo kyosi kye Palestina.​—Luk 2:2; Mib 18:18; Gal 1:21.

• Sirti.

  Ni myanya ibiri ah’amaghetse w’engetse akingirira omo kitaka eyiri e Libya, omo Afrika y’oluhande lw’endata. Siyirimo omutobero munene. Kera, ababya bakaghenda omo mato ibakasagha emyanya eyo kundi yabyamo omutsanga munene, owabya akaletwa n’ebisunda.​—Mib 27:17.

• Sitani.

  Ni kinywa ky’Ekiebrania ekikamaanisaya “oyukapinga.” Omughulu kikatsuka ne article défini omo mibughe ya kera, kikamaanisaya Sitani Diabolo, enzighu ngulu y’oMungu.​—Yob 1:6; Mt 4:10; Erb 12:9.

T

• Tarshishi (amato we).

  Oko mwanzo, ebinywa “amato we Tarshishi” ibikamaanisaya amato awabya akaya e Tarshishi (e Espanye ya lino). Ebiro bikalaba, ebinywa ebyo mubyatsuka eribya bikakolesibwa eryahula amato manene-manene awakaghenda lughendo luli. Solomona na Yehoshafati mubabya bakakolesya amato awali ng’ayo omo komerse.​—1Ab 9:​26; 10:22; 22:48.

U

• Urimu n’Etumimu.

  Ni bindu ebyabya bikakola omubiiri owasosene n’ow’obukanga. Omo kihanda mwamabya omwatsi w’omughaso, omuhereri mukulu iniakakolesayabyo atoke eriminya amalengekania wa Yehova oko mwatsi oyo. Omughulu omuhereri mukulu abya akingira omo hema, ibakahira e Urimu n’Etumimu emwisi w’ekindu kiwe ky’eryambala oko kikuba. Alinga mubyaleka eritasyabya bikakolesibwa omughulu Abababeli bahisaya omuyi we Yerusalema.​—Eri 28:30; Neh 7:65.

Y

• Yakobo.

  Ni mughala wa Isaka na Rebeka. OMungu mwamuha erina Israeli. Yakobo ni tata-kulu w’abandu be Israeli (kandi abakahulawamo Abaisraeli, n’enyuma syaho, Abayahudi). Yakobo mwabuta abana 12. Neryo abana abo n’abana babo bo babya bihanda 12 bye Israeli. Erina Yakobo muryabya rikakolesibwa eryahula Abaisraeli bosi.​—Enz 32:28; Mt 22:32.

• Yedutuni.

  Ni kinywa ekikabanika omo binywa by’eritangirirya by’Esyonyimbo 39, 62, ne 77. Amaana w’ekinywa ekyo syasibwe. Alinga ekinywa ekyo kikakanganaya ngoko esyonyimbo esyo syangimbwa, kutse alinga kikakanganaya omuhanda mulebe w’omuziki kutse ekyombo kilebe ky’omuziki. Alinga omuhanda w’omuziki oyo kutse ekyombo ky’omuziki ekyo byahulawa mo Yedutuni busana n’omwimbi mughuma Omulawi oyo wabya akahulwa mo Yedutuni kutse busana n’abaghala biwe.

• Yehova.

  Omo Embindula y’ekihugho kihya-kihya, erina “Yehova” rikabanikamo ngendo 237 omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Ebikaleka erina ry’oMungu iryahirwa omo Biblia bya bino:

  1. 1. Esyokopi sy’Amasako w’Ekiebrania esyo bandu babya bakasoma oko mughulu wa Yesu n’ow’abakwenda biwe syabyamo Etetragrame (ni bugha ambu, erina ry’oMungu, erihandikire omo syoherufi ini sino sy’Ekiebrania יהוה).

  2. 2. Oko mughulu wa Yesu n’ow’abakwenda biwe, Etetragrame yabya n’omo syotafsiri sy’Ekigiriki sy’Amasako w’Ekiebrania.

  3. 3. Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo akakanganaya ngoko Yesu abya akakolesya erina ry’oMungu n’eriminyisyaryo oko bandi.​—Yoh 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Kundi Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo asondolawa n’ekirimu ky’oMungu ngoko Amasako w’Ekiebrania nagho asondolawa n’ekirimu ky’oMungu, erina ry’oMungu ryamabibula omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, aho isibyetahambana ndeke.

  5. 5. Erina ry’oMungu rikabanika omo kikuhi omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo.​—Erb 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Ebitabu by’erimbere by’Abayahudi bikakanganaya ngoko Abakristo Bayahudi babya bakakolesya erina ry’oMungu omo bitabu byabo.

  7. 7. Abandu balebe abakatsopolaya emyatsi y’eBiblia balighire ngoko erina ry’oMungu irikabanika omo binywa by’Amasako w’Ekiebrania ebikahulawa omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo.

  8. 8. Esyotafsiri sy’eBiblia omo mibughe eyilabire oko 100 sirimo erina ry’oMungu omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo.

  Butsir’itika-tika, tusingene erisubya erina ry’oMungu, Yehova, omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Ekyo kyo batafsiri b’Embindula y’ekihugho kihya-kihya bakola. Basikirye kutsibu erina ry’oMungu, neryo basaghire erilusya erina eryo eryabya omo masako w’erimbere.​—Erb 22:18, 19.

• Yuda.

  Ni mwana w’akani wa Yakobo, amubuta oko Lea. Omo buminyereri obo abugha embere ahole, Yakobo mwabugha ati omutabali mukulu akendisyasira omo kihanda kya Yuda; kandi mwabugha ati obutabali bwiwe bukendisyabugha mughulu muli. Yesu mwabutwa omo kihanda kya Yuda. Kandi, erina Yuda rikamaanisaya ekihanda ekyalua omo Yuda n’obutabali bwa Yuda.​—Enz 29:35; 49:10; Ebr 7:14.

Z

• Zeu.

  Abagiriki ibakaramaya emiungu mingyi; Zeu yo wabya mungu wabo mukulu. Omughulu Paulo na Barnaba babya e Listra, abandu mubalengekania bati alinga Barnaba yo Zeu. Ebihandiko bya kera ebyafumbulawa hakuhi ne Listra bikakanaya oko “bahereri ba Zeu” na “Zeu, omungu-ryuba.” Embere, oko bwato obo Paulo aghendamo bakalua omo kisanga kye Malta kwabya esanamu “y’Abaghala ba Zeu.” Babya bahasa, ye Kastoro na Poliksi.​—Mib 14:12; 28:11.