1. Busana naki litolere itw’igha omwatsi w’abamalaika?

YEHOVA anzire itwaminya ebilebirye ekihanda kiwe. Abamalaika ni baghuma b’oko kihanda ky’oMungu. Omo Biblia bakahulawa mo ‘baghala b’oMungu.’ (Yobu 38:7) Abamalaika bakakola mubiri wahi? Omughulu wa kera mobawatikya abandu bo bati? Netu banganatuwatikya omo mughulu ono?​—Lebaya Endomeko 8.

2. Abamalaika balua hayi? OMungu mwahangika abamalaika bangahi?

² Litolere itwaminya abamalaika nga balwa hayi. Ebaruha y’Abanya Kolosai 1:16 yikatubwira yiti Yehova abere abihangika Yesu, ‘mwahangika ebindu byosi ebiri omo lubula n’ebiri oko kihugho.’ Abamalaika nabo bahangikawa. OMungu mwahangika abamalaika bangahi? EBiblia yikabugha yiti hali amaghána w’esyomiliyoni sy’abamalaika.​—Esyonyimbo 103:20; Eribisulirwa 5:11.

3. Yobu 38:4-7 ikatubwira yitiki oko mwatsi w’abamalaika?

³ Kandi eBiblia yikatubwira yiti Yehova mwahangika abamalaika embere sy’erihangika ekihugho. Mobayowa bati omughulu ekihugho kyahangikawa? Ekitabu kya Yobu kikatubwira kiti mobatsema. Babya kihanda ekikakolera Yehova y’omo bughuma.​—Yobu 38:4-7.

4. Tukaminya tuti ngoko abamalaika bakatsemera abandu?

⁴ Erilwa kera abamalaika bakatsemera abandu n’erisonda lya Yehova busana n’ekihugho n’abandu. (Emisyo 8:30, 31; 1 Petero 1:11, 12) Omughulu Adamu na Eva baghana erihulikirira oMungu abamalaika mobabya n’obulighe  bunene. Na lino bangabya n’obulighe bunene kulenga bakalangira abandu bangyi bakaghana eriowa Yehova. Aliwe omughulu omundu akabindula omutima n’erisuba oko Yehova, abamalaika bakatsema. (Luka 15:10) Abamalaika bakatsemera kutsibu abakakolera Yehova. Yehova akatuma abamalaika eriwatikya n’eriteya abaghombe biwe abali oko kihugho. (Abaebrania 1:7, 14) Tulebaye eby’erileberyako bilebe.

5. Abamalaika mobawatikya bati abaghombe b’oMungu omughulu wa kera?

 ⁵ Yehova mwatuma abamalaika babiri eriwatikya Loti n’ab’omo nyumba yiwe erilama okw’itoghotibwa ly’omuyi we Sodomo ne Gomora. (Enzuko 19:15, 16) Amaghána w’emyaka enyuma syaho, omuminyereri Danieli mwaghuswa omo kyuna ky’esyondale (esyosimbâ), aliwe mositamuhutalya kundi ‘[oMungu] mwatuma omumalaika wiwe, amakinga amuno w’esyondale.’ (Danieli 6:22) Kandi enyuma syaho, omughulu omukwenda Petero abya omo muliki, Yehova mwatuma omumalaika erisyamulusyamo. (Emibiri 12:6-11) Kandi abamalaika mobawatikya Yesu omughulu abya oko kihugho. Eky’erileberyako, abere abibatisibwa, “abamalaika mobasa n’erimukolera.” (Mariko 1:13) Embere Yesu ahole, omumalaika ‘mwamuha amaka.’​—Luka 22:43.

6. (a) Tukaminya tuti ngoko abamalaika bakawatikaya abandu b’oMungu munabwire? (b) Tukendisubirya oko mabulyo wahi?

⁶ Munabwire, abamalaika sibakihulukira abandu. Aliwe oMungu akinatuma abamalaika eriwatikya abaghombe biwe. EBiblia yikabugha yiti: ‘Omumalaika wa [Yehova] akateghaya abakam’ubaha, akalamayabo oko bwiko.’ (Esyonyimbo 34:7) Busana naki netu litolere itwateyibwa? Kundi tuwite esyonzighu esikalire esikasonda eritukola nabi. Ni syahi? Sikalua hayi? Sikakolesaya esyonzira syahi sitoke eritukola nabi? Eribana eby’erisubirya, tulebaye ekyakoleka omughulu muke Adamu na Eva babihangikwa.

7. Abandu babirikolaki busana n’eritebibwa na Sitani?

⁷ Motw’igha omo Sura 3 ngoko omumalaika mughuma mwaghana ery’owa oMungu kandi mwanza eritabala oko bandi. EBiblia yikamwahula mo Sitani Diabolo. (Eribisulirwa 12:9) Kandi Sitani aby’asondire ati abandi  nabo baleke ery’owa Mungu. Mwatoka eritebya Eva, kandi erilwa aho, abiritebya abandu bangyi. Aliwe, abandi nga, Abeli, Enoka, na Noa mobataleka eribya abateleghula oko Yehova.​—Abaebrania 11:4, 5, 7.

8. (a) Abamalaika balebe mobabya esyombinga bati? (b) Esyombinga mosyayira siti sitoke eribala okw’Ighunga ly’Amaghetse?

⁸ Omo biro bya Noa, abamalaika balebe mobaleka ery’owa oMungu n’erisighania obwikalo bwabo bw’elubula n’erisy’ikala oko kihugho ng’abandu. Busana naki? EBiblia yikabugha yiti mobanza eribya n’abakali. (Soma Enzuko 6:2.) Aliwe abamalaika erikola batya ni rilolo. (Yuda 6) N’abandu bangyi b’oko mughulu oyo mobabya n’emibere mibi n’olutsatsuho ng’abamalaika babi abo. Neryo Yehova mwahamula eritoghotya abandu babi abo omw’ileta erighunga ly’amaghetse oko kihugho kyosi. Aliwe mwalamya abaghombe biwe abataleghula. (Enzuko 7:17, 23) Eritoka eribala, abamalaika babi mobasuba elubula. EBiblia yikahula abamalaika babi abo mo esyombinga. Mobasombola eriyihira oko butabwirika bwa Sitani, neryo Diabolo mwabya mutabali wabo.​—Matayo 9:34.

9. (a) Ekyahikira esyombinga omughulu syasuba elubula niki? (b) Omo ebikwamire tukand’igha moki?

⁹ Kundi mosyaleka erimw’owa, Yehova mwatasyaligha esyombinga esyo erisuba omo kihanda kiwe. (2 Petero 2:4) Esyombinga sisyangatasyambala omubiri w’omundu, aliwe ‘sikinatebaya ekihugho kyosi.’ (Eribisulirwa 12:9; 1 Yoane 5:19) Tulebaye ngoko sikatoka eritebya abandu bangyi.​—Soma 2 Abanya Korinto 2:11.

10. Esyombinga sikatebaya abandu bo siti?

¹⁰ Esyombinga sikatebaya abandu omo nzira nyingyi. Abandu bakakanaya n’esyombinga ibibenebene kutse erilabira omo undi mundu, ng’omukumu kutse omulaghuli. Erihulikirirana n’esyombinga likahulawa mo  eriramya esyombinga kutse erikania n’esyombinga. Aliwe eBiblia yikatuha ekyalayiro yiti tubye hali n’ekindu kyosi-kyosi ekihambene n’eby’esyombinga. (Abanya Galatia 5:19-21) Busana naki? Ngoko omuhiyi akahamba esyonyama sy’omo kitegho, esyombinga nasyo siwite ebitegho by’erihambira mw’abandu n’eribasondola.​—Lebaya Endomeko 26.

11. Obulaghuli niki, kandi busana naki erilaghula ni mwatsi owatatolere?

¹¹ Ekitegho kighuma ky’esyembinga b’obulaghuli. Erilagula ly’erisonda eriminya ebikasyabya omo biro bikasa kutse erisonda eriminya ekitasibwe kirebe omo kaghala k’esyombinga. Omundu anganasonda erilaghula omw’isamalira esyongununu, erisondekania ekiminyikalo ky’omughulu owakasa, erisoma akarata, erilebererya omo kindu kiri nga kyiyo, kutse erilebya emikwarari eyiri omo byala by’omundu. Abandu bangyi bakalengekanaya bati erikola batya sikyangabahutalya; aliwe ko bite bitya. Kwenene emyatsi eyo yikahutalaya. Eky’erileberyako, eBiblia yikakanganaya ngoko esyombinga n’abalaghuli bakakola omo bughuma. Omo Emibiri y’Abakwenda 16:16-18, tukasoma oko ‘kirimu kibi ky’erilaghula’ ekyaha omumbesa mughuma akaghala ‘k’erilaghula.’ Omukwenda Paulo abere abitibita oko mbinga eyo, omumbesa mwaherya amaka w’erilaghula ebikasa.

12. (a) Busana naki erikania n’abaholi likahutalaya? (b) Busana naki abaghombe b’oMungu sibaliyingiraya omo mitsye eyirimo erikania n’esyombinga?

¹² Hane eyindi nzira eyo esyombinga sikakolesaya eritegha abandu. Sikasonda erihira omo bandu mw’erilengekania bati kyanganatokekana erikania n’abaholi, na kandi bati abaholi baneho omo mwanya mulebe neryo banganakania netu kutse eritwaghalya. Eky’erileberyako, omundu oyulyaholerawa n’omwira wiwe kutse ow’okw’iye anganaya ew’omukumu kutse omulaghuli, oyukabugha  ati iye anganakania n’abaholi. Omulaghuli oyo anganatula omwatsi mulebe w’oko muholi nibya n’eribugha omo mulenge owasosire ow’omuholi oyo. (1 Samweli 28:3-19) Emitsye kutse emikolere mingyi eyikabya omughulu omundu akahola ilwire oko makangirirya awakabugha ati abaholi bakabya ibakineho. Ebighuma by’oko mitsye eyo, by’ebikakoleka omugulu b’akata omuholi, eryibûka ekiro ekyo omundu ahola ky’obuli mwaka, eriherera abaholi, ebyo bakakolera abakali bakwirwa, erighotsera oko kyiriko omughulu w’ekiriro. Omughulu Abakristo bakaghana eriyingirya omo mitsye eyo, ab’okw’ibo kutse abohob’ikere, banganabatsamba, ibabatsuma, kutse ibaghana eritasyakola ekindu kyosi-kyosi haghuma nabo. Aliwe Abakristo b’asi ndeke ngoko abaholi sibakiriho. Si kyangatokekana erikania nabo, kandi sibangatukola nabi. (Esyonyimbo 115:17) Litolere iwayiteya kutsibu. Isiwatapima erikania n’abaholi kutse n’esyombinga, na kandi isiwayingiraya omo myatsi eyirimo erikania n’esyombinga.​—Soma Eryibuka Ebihano 18:10, 11; Isaya 8:19.

13. Abandu bangyi abanabya bak’ubaha esyombinga babiritoka erikola bati?

¹³ Esyombinga sikatebaya abandu na kandi sik’ubahisayabo. Munabwire, Sitani n’esyombinga siwe banasi ngoko bawite “katambi kake buyira” akakisiyaho embere oMungu abalusaye oko kihugho, neryo lino batsurumire kutsibu kulenga kera. (Eribisulirwa 12:12, 17) Aliwe, abandu bangyi abanabya bak’ubaha esyombinga, munabwire sibakisy’ubaha syo. Mobatoka ekyo kyo bati?

14. Twangayilusya tuti omo bukobe bw’esyombinga ng’Abakristo ab’erimbere?

¹⁴ EBiblia yikatubwira ngoko twangaghana emyatsi y’esyombinga n’eriyilusya omo bukobe byasyo.  Eky’erileberyako, abandu balebe omo muyi we Efeso babya ibakakanaya n’esyombinga embere sy’er’igha ekwenene. Mobayilusya omo bukobe obo mo bati? EBiblia yikabugha yiti: “N’abangyi b’oko bakumu mobaleta ebitabu byabo, mobahisiryabyo omo meso w’abandu bosi.” (Emibiri 19:19) Kundi babya banzire eribya Bakristo, mobahisya ebitabu ebyosi ebirimo emyatsi y’amaji. Na munabwire ko linatolere omundu iniakola atya. Obuli mundu oyo wanzire erikolera Yehova atolere iniayihighula kw’ebindu byosi ebirimo emyatsi y’esyombinga. Twangan’ahula ebitabu, amagazeti, emyatsi y’erilebya esyongununu, esyosinema, esyonyimbo, obwesa, nibya n’esyofoto syosi esikakanganaya emyatsi y’amaji, kutse emyatsi yosi eyikaswekaya ey’erikania n’esyombinga eyikalangirika nga masata kutse nga siyangahutalya. Kandi twanganahula ebisambo kutse ebindu ebyo abandu bakambala busana n’eribateya oko kibi.​—1 Abanya Korinto 10:21.

15. Litolere itwakola ekindi kindu kyahi eritoka erihanganira oko Sitani n’esyombinga?

¹⁵ Enyuma sy’emyaka milebe Abakristo be Efeso babihisya ebitabu byabo by’emyatsi y’amaji, omukwenda Paulo mwabahandikira ati bakine m’omwinda ‘w’erilwa n’ebirimu bibi by’amaka.’ (Abanya Efeso 6:12) N’omo babya ibabirihisya ebitabu byabo, esyombinga syabya isikinasondaya eribakola nabi. Neryo babya batolere erikola oghundi mwatsi wahi? Paulo mwababwira ati: “Kandi oko mighulu yosi muhambe engabo y’erikirirya eritoka eririmya emisoha (emisale) yosi y’omuliro w’omubi.” (Abanya Efeso 6:16) Ngoko engabo yikateghaya omusuda omughulu w’amalwa, erikirirya lyanganatuteya. Twamayiketera kutsibu ngoko Yehova anganatuteya, itukenditoka erihanganira oko Sitani n’esyombinga.​—Matayo 17:20.

16. Twangawatya erikirirya eryo tuli nalyo oko Yehova lyo tuti?

¹⁶ Erikirirya eryo tuli nalyo oko Yehova twangawatya  lyo tuti? Litolere itwasoma eBiblia y’obuli kiro n’erigha ngoko twangayiketera eriteyibwa n’oMungu. Twamabya n’eriyiketera Yehova erisikire, Sitani n’esyombinga sibenditoka erituhutalya.​—1 Yoane 5:5.

17. Ekindi ekikendituteya oko syombinga ni kyahi?

¹⁷ Ni kindi kyahi ekyo Abakristo abe Efeso babya batolere erikola? Babya bikere omo muyi owuswire mw’eriramya esyombinga. Neryo Paulo mwababwira ati: “Musabe omo mighulu yosi.” (Abanya Efeso 6:18) Babya batolere erisaba Yehova y’obuteya bwiwe oko buli mughulu. Neryo netu? Netu tuli omo kihugho ekyoswire mw’eriramya esyombinga. Busana n’ekyo, netu tutolere itwasaba Yehova y’obuteya bwiwe, kandi tutolere itwahula erina liwe omughulu tukasaba. (Soma Emisyo 18:10.) Twamalolya embere erisaba Yehova tuti atubalaye oko Sitani, Yehova iniakendiowa emisabe yetu.​—Esyonyimbo 145:19; Matayo 6:13.

18, 19. (a) Twangakinda tuti Sitani n’esyombinga? (b) Ni ribulyo lyahi erikendikanibwako omo sura eyikwamire?

¹⁸ Twamayihighula kw’ebindu byosi ebilebirye erikania n’esyombinga n’eriyiketera Yehova tuti yukendituteya, itukendihanganira oko Sitani n’esyombinga. Situtolere eribakwa obuba. (Soma Yakobo 4:7, 8.) Yehova awite butoki bunene kutsibu kulenga esyombinga. Mwasuyira esyombinga sy’omo biro bya Noa, kandi omo biro bikasa akasyatoghotya syo. (Yuda 6) W’ibuke ngoko situli itwibene omo malwa. Yehova anemutuma abamalaika biwe erituteya. (2 Abami 6:15-17) Twanganayiketera ngoko busana n’obuwatikya bwa Yehova, twanganakinda Sitani n’esyombinga.​—1 Petero 5:6, 7; 2 Petero 2:9.

¹⁹ Aliwe Sitani n’esyombinga bamabya ibobakaleta eriaghalwa lingyi, busana naki oMungu syalyabatoghotya? Eribulyo eryo rikendikanibwako omo sura eyikwamire.