Erina ly’oMungu yo Yehova kandi likasobolibawa mo “Akaleka Ikyabya.” Yehova ni Mungu omutoki w’ebyosi, kandi yowahangika obuli kindu. Awite obutoki bw’erikola ekyosi-kyosi eky’akayisogha erikola.

Omo Kiebrania, erina ly’oMungu irikahandikawa omo syonzakano ini. Omo Kinande esyonzakano esyo ni YHWH kutse YHVH. Erina ly’oMungu likabanika omo masako w’Ekiebrania aw’erimbere mo ngendo hakuhi na 7 000. Abandu b’omo kihugho kyosi bawite esyonzira sisighene esy’erihandika erina Yehova, n’eriryahula rikakwamana n’omubughe wabo.

▸ Esura 1, fu. 15

Omwenye eBiblia y’oMungu, aliwe mwakolesya abandu erihandikayo. Kovine ng’omughulu omukulu w’omubiri akabwira omukarani wiwe y’eby’erihandika omo baruha. OMungu mwakolesya ekirimu kiwe kibuyirire erisondola abahandiki b’eBiblia bahandike amalengekania wiwe. Ekirimu ky’oMungu mokyabasondola omo syonzira sisighene, eyindi ndambi eribakolesya balangire erikumbulirwa kutse erilota esyonzoli neryo ibabihandika.

▸ Esura 2, fu. 5

Ayo ni makangirirya w’eBiblia awakasobolaya ekwenene y’erighenderako. Eky’erileberyako, akanuni ‘abira babi bakatsandaya omutima mubuya’ kakatukangiriraya ngoko emibere yetu yanganuwana kutse eritsanda erikwamana n’abira abo tukatamba nabo. (1 Abanya Korinto 15:33) N’akandi kanuni “eky’omundu akahera, kyo anemwendisyahulula” kakatukangiriraya ngoko sitwangabala ebyo emikolere yetu ikatubutira.​—Abanya Galatia 6:7.

▸ Esura 2, fu. 12

Ni mwatsi owakalua ew’oMungu. Bwanganabya erisobolya erisonda ly’oMungu, erikangirirya emibere yuwene, ekilayiro, kutse eritswera. Kandi bwanganabya mwatsi owalebirye ekikasyakoleka omo biro bikasa. Omo Biblia muli amaminyereri mangyi awabiribererera.

▸ Esura 2, fu. 13

Yesu yo waberereraya amaminyereri mangyi w’eBiblia awakakanaya oko Masiya. Lebaya akasanduku “ Amaminyereri awalebirye Masiya.”

▸ Esura 2, fu. 17.

Yehova ahangika ekihugho kibye paradiso, obwikalo obw’abandu abamwanzire. Erisonda liwe siritabinduka. Hakisiya hake, oMungu inialusyaho obubi n’eriha abandu biwe b’engebe y’erikota.

▸ Esura 3, fu. 1

Sitani yo mumalaika oyowatsuka erighana obusondoli bw’oMungu. Akahulawa mo Sitani, ekikasobolibawa mo “Oyukahanganira oko mundu,” kundi akalwa na Yehova. Kandi akahulawa mo Diabolo, ni bughambu “Omutsongeri.” Mwahabwa erina eryo kundi akabugha oko Mungu kw’amabehi n’eriteba abandu.

▸ Esura 3, fu. 4

Yehova mwahangika abamalaika bo kera embere sy’erihangika ekihugho. Bahangikawa busana n’erikala elubula. Omughanzo wa bamalaika alabire okw’esyomiliyoni ighana. (Danieli 7:10) Bawite amena n’emibere eyisighene, kandi kundi bakayikehaya, abamalaika abateleghula sibalyanza eriramibwa n’abandu. Bawite obukulu obusighene kandi bakahebawa emibiri eyisighene. Emighuma y’oko mibiri eyo hane ng’abakakolera Yehova embere sy’ekitumbi kiwe ky’obwami, abakatumawa eritwala emyatsi, eriteya n’erisondola abaghombe biwe b’oko kihugho, eriberererya eritswera liwe, n’eriwatikya omubiri w’eritulaghania engulu yuwene. (Esyonyimbo 34:7; Eribisulirwa 14:6; 22:8, 9) Omo Biro ebikasa, bakendisyabya haghuma na Yesu omo malwa w’eHarmagedoni.​—Eribisulirwa 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ Esura 3, fu. 5; Esura 10, fu. 1

Erilolo ly’erilengekania kutse erikola ekindu kyosi-kyosi ekitetsemesaya Yehova n’ekitahambene n’erisonda liwe. Kundi erilolo likatsandaya obughuma bwetu n’oMungu, mw’atuha ebilayiro n’esyokanuni esikatuwatikaya eritendikola erilolo ly’eriyiririra. Oko nzuko, Yehova mwahangika ebindu byosi ibinahikahikene, aliwe omughulu Adamu na Eva basombola eritendihulikirira Yehova, mobakola erilolo neryo bamaherya emibere y’eribya abahikahikene. Mobakekeluha n’erihola, neryo kundi Adamu mwatusighalirya erilolo, netu tukakekeluha n’erihola.

▸ Esura 3, fu. 7; Esura 5, fu. 3

Ayo w’amalwa w’oMungu awakasyatoghotaya ekihugho kya Sitani n’obubi bwosi.

▸ Esura 3, fu. 13; Esura 8, fu. 18

OBwami bw’oMungu ni butabali obo Yehova abirihira omo lubula. Yesu Kristo anemutabala mo Mwami wabo. Ebiro ebikasa, Yehova akasyakolesaya oBwami obo erilusyaho obubi bwosi. OBwami bw’oMungu bukasyatabala oko kihugho.

▸ Esura 3, fu. 14

OMungu mwahangika Yesu embere sy’ebindi bindu byosi. Yehova mwatuma Yesu y’oko kihugho eriholera abandu bosi. Babere babita Yesu, Yehova mwamulubukya. Lino Yesu anemutabala elubula mo Mwami w’oBwami bw’oMungu.

▸ Esura 4, fu. 2

EBiblia yiri m’obuminyereri obwakanganaya embere omughulu owo Masiya angahikireko. Masiya angahikire oko ndulya y’omughulu ow’akahulawa mw’amayenga 69, owatsuka oko mwaka 455 M.M.W. (eMbere sy’oMughulu Wetu) n’erihwererera omo mwaka 29 M.W. (Mughulu Wetu).

Tukaminya tuti ngoko omughulu oyo mwahwererera oko mwaka 29 M.W.? Amayenga 69 atsuka omo mwaka 455 M.M.W. omughulu Nehemia ahika eYerusalemu, akatsuka erisyahimba omuyi. (Danieli 9:25; Nehemia 2:1, 5-8) Ekinywa “eyenga” kikatwibukaya ebiro 7. Amayenga w’omo buminyereri obo si mayenga w’ebiro irinda aliwe ni mayenga w’emyaka irinda, okw’ikwama emighanzire y’obuminyereri, ni bughambu “obuli kiro mwaka mughuma.” (Emiganzo 14:34; Ezekieli 4:6) Ni bughambu obuli yenga ni myaka irinda, neryo amayenga 69 ni myaka 483 (69 x 7). Twamaghanza emyaka 483 eritsuka oko 455 M.M.W., ikatuhikaya oko mwaka 29 M.W. Kwenene oyo w’omwaka owo Yesu abatisibawako n’eribya Masiya!​—Luka 3:1, 2, 21, 22.

 Obuminyereri bughumerera obo bukanirye oko yindi yenga nguma, nayo ni yindi myaka irinda. Omo mughulu oyo, omo mwaka 33 M.W., bang’itiremo Masiya, n’eritsuka oko mwaka 36 M.W., engulu yuwene y’oBwami bw’oMungu yangatulughanibwe omo bihanda byosi butsira oko Bayuda basa.​—Danieli 9:24-27.

▸ Esura 4, fu. 7

EBiblia yikakangiriraya yiti Yehova Mungu y’oMuhangiki kandi yiti mwahangika Yesu embere sy’erihangika ebindi bindu byosi. (Abanya Kolosai 1:15, 16) Yesu si Mungu Mutoki w’Ebyosi. Mwatayihalamba ati alingene n’oMungu. Kwenene mwabugha ati: ‘Tata anyilengire.’ (Yoane 14:28; 1 Abanya Korinto 15:28) Aliwe ebindi bisomo bikakangiriraya oBusatu, biti oMungu ni bandu basatu omo mughuma: Tata, Mughala, n’ekirimu kibuyirire. Ekinywa “oBusatu” sikiri omo Biblia. Obo ni bukangirirya bw’amabehi.

Ekirimu kibuyirire ni kaghala k’oMungu akakakola, obutoki bwiwe obutelangirawa obw’akakolesaya erikola erisonda liwe. Si mundu. Eky’erileberyako, Abakristo ab’erimbere ‘mobusulibwa n’ekirimu kibuyirire,’ kandi Yehova mwabugha ati: ‘Nasyutulira ekirimu kyaghe oko bandu bosi.’​—Emibiri 2:1-4, 17.

▸ Esura 4, fu. 12; Esura 15, fu. 17

Abakristo b’ekwenene sibalikolesaya omusalaba omughulu bakaramaya oMungu. Busana naki?

1.  Erilua kera, ebisomo by’amabehi bikakolesaya omusalaba. Omughulu wa kera ibakakolesaya omusalaba w’omo myatsi y’eriramya omulimu w’ebihangikwa n’eriramya ly’ekipakani eryabya m’oluteto. Omo myaka 300 enyuma sy’erihola lya Yesu, Abakristo sibabya bakakolesya omusalaba omughulu w’eriramya oMungu. Enyuma sy’aho, oMutabali we Roma, ye Kostantino mwayira omusalaba mo kiminyikalo ky’oBukristo. Ekiminyikalo ekyo bakihiraho bakasonda eriyira oBukristo mo kisomo ekiminyikere n’abandu bangyi. Aliwe, sihali erihulikirirana omo kati k’omusalaba na Yesu Kristo. Ekitabu New Catholic Encyclopedia kikabugha kiti: “Erikolesya omusalaba likabanika omo mitsye y’abandu ababya embere sya Yesu, n’omo mitsye y’abate Bakristo.”

2.  Yesu mwataholera oko musalaba. Ebinywa by’Ekigiriki ebikahindulawa mo “musalaba” nibughambu “omuti  owalungukere,” kutse “enduyi” Kutse “omuti.” Ekitabu Companion Bible kikabugha kiti: “Omo masako w’eKigiriki w’[Erilagana Lihya-lihya] simuli aho bakakanaya oko miti eyibiri eyitsitsikenie.” Yesu mwaholera oko muti mughuma owalungukere.

3.  Yehova syanzire ati tukolesaye ebisosekanio kutse esyosanamu omughulu tukamuramaya.​—Eriluayo 20:4, 5; 1 Abanya Korinto 10:14.

▸ Esura 5, fu. 12

Yesu mwaha abigha biwe b’ekilayiro ati babye b’akibûka oluholo lwiwe. Bakibûka oluholo lwiwe obuli mwaka, ekiro 14, oko Mwisi we Nisani, ky’ekiro ekyo Abaisraeli babya bakasikya Epasika. Omukati n’edivai ebikasosekanaya omubiri wa Yesu n’omusasi wiwe bakabilabaya ok’obuli mundu oyukahika oko muhindano oyo. Abakasyatabala haghuma na Yesu elubula bo bakalya omukati n’erinywa edivai. Abakasyikala kera na kera oko kihugho bakahika oko muhindano oyo sibalirya oko mukati n’erinywa oko divai.

▸ Esura 5, fu. 21

Omo Biblia Tafsiri ya Ulimwengu Mupya, ekinywa “nafsi” nibughambu (1) omundu, (2) enyama, kutse (3) engebe y’omundu kutse ey’enyama. Eby’erileberyako:

• Omundu. “Oko biro bya Noa . . . abandu bake, nibughambu, omunani musa [kutse, esyonafsi munani NWT], mobalamibwa omo maghetse.” (1 Petero 3:20) Aho ekinywa “esyonafsi” nibughambu abandu​—ye Noa na mukali wiwe, abaghala biwe basatu, n’abakali b’abaghala biwe.

• Enyama. “[OMungu] mwabugha ati: ‘Amaghetse osulemo n’erikanya n’ebihangikwa ebiriho [“esyonafsi,” oko kabuno k’akayani] n’esyonyunyu sighulukire endata oko kihugho omo kyanya ky’olubula.’ Kandi oMungu mwabugha ati: ‘Ekihugho kikanye mw’esyonyama esyahangikawa esiriho  [“esyonafsi,” oko kabuno k’akayani] ng’omusindo wasyo, esyonyama sy’eka n’obuli kindu ekikakululuka n’esyonyama sy’omoli sy’oko kihugho ng’omusindo wasyo.’ Neryo mobyabya bitya.”​—Enzuko 1:20, 24, NWT.

• Engebe y’omundu kutse ey’enyama. Yehova mwabwira Musa ati: “Abandu bosi abasonda engebe yaghu [“abasonda enafsi yaghu,” NWT] babirihola.” (Eriluayo 4:19) Omughulu Yesu abya oko kihugho, mwabugha ati: ‘Ingye indi mulisya wowene; omulisya wowene akasigha engebe [“enafsi,” NWT] yiwe busana n’esyombuli.’​—Yoane 10:11.

  Kandi, omughulu omundu akakola omwatsi mulebe “n’enafsi yiwe yosi,” ni bughambu akakolagho ndeke-ndeke kusangwa anzire. (Matayo 22:37; Eryibuka Ebihano 6:5) EBiblia yanganahula omundu oyuholire kutse enyama eyiholire mo nafsi eyiholire.​—Emiganzo 6:6; Emisyo 23:2; Hagai 2:13.

▸ Esura 6, fu. 5; Esura 15, fu. 17

Ebinywa by’Ekiebrania n’eby’Ekigiriki ebikahindulawa mo “kirimu” omo Biblia Tafsiri ya Ulimwengu Mupya byanganasobolya ebindu bingyi. Aliwe, bikasobolaya ekindu kitelangirika, ng’erihunga kutse omuka w’omundu kutse ow’enyama. Kandi ebinywa ebyo byanganasobolya omundu w’ekirimu ng’abamalaika kutse ekirimu kibuyirire, nibughambu akaghala k’oMungu akakakola. EBiblia siyirikangiriraya yiti omundu ali mw’akandu akatehola.​—Emisyo 1:23; Hagai 1:14; Matayo 12:43; Luka 11:13.

▸ Esura 6, fu. 5; Esura 15, fu. 17

Egehena ni rina ly’omusya owali hakuhi ne Yerusalemu, kyabya kyabu eky’abandu babya bakaghusa mw’ebyo bakabiraya n’eritimirya by’omo. Sihali ekikakanganya kiti esyonyama kutse abandu ibakaghusawa n’eritimibwa omo musya oyo omughulu wa Yesu. Ekyo kikakanganaya ngoko Egehena si handu ahatelangirawa aho abaholi bakaghalibawa  n’eritimibwa kera na kera. Omughulu Yesu akanaya oko abandu abakasyaghusawa omo Gehena, abya akakania okw’itoghotibwa olosi.​—Matayo 5:22; 10:28.

▸ Esura 7, fu. 20

W’omusabe owo Yesu aha abigha biwe omughulu abakangiriraya ngoko bangabya bakasaba. Kandi akahulawa m’omusabe wa Thatha Wetu, kutse omusabe w’erileberyako. Eky’erileberyako, Yesu mwabuga ati tubye tukasaba tuti:

• “Erina ryawe ribye ribuyirirye”

  Tukasaba tuti Yehova eraye erina liwe, kutse olukengerwa luwe, eraye kulyo kw’amabehi wosi. Erisaba tutya, tukasonda tuti abandu bosi abali omo lubula n’abali oko kihugho b’asikaye erina ly’oMungu.

• ‘Obwami bwaghu bwase’

  Tukasaba tuti obutabali bw’oMungu butsandaye ekihugho kibi kya Sitani, n’eryo butabale ekihugho n’eriyirakyo mo paradiso.

• ‘Erisonda ryaghu riyirawe omo kihugho’

  Tukasaba tuti erisonda ly’oMungu oko kihugho libererere, neryo abandu abakowa abahikahikene b’atoke erikala omo paradiso kera na kera, ngoko Yehova abya asondire omughulu ahangika abandu.

▸ Esura 8, fu. 2

Yehova mwaliha endihi eyikabohola busana n’erilamya abandu b’omo rilolo n’oluholo. Endihi eyikabohola yo yabya obughuli obutolere obw’erikombola engebe eyihikahikene eyo mundu w’erimbere yo Adamu aheraya, n’erisubya obwira obwatsanda omo kati k’omundu na Yehova. OMungu mwatuma Yesu y’oko kihugho atoke erikwa busana n’abosi abakakola amalolo. Busana n’oluholo lwa Yesu, abandu bosi bali n’akanya k’eribyaho kera na kera n’eribya abahikahikene.

▸ Esura 8, fu. 21; Esura 9, fu. 13

Obuminyereri obuli omo Danieli esura 4 bukatukangiriraya ngoko oMungu angasingirye oBwami bwiwe bw’omo mwaka we 1914.

Obuminyereri: Omo nzoli y’obuminyereri Yehova mwakangania Omwami Nebukadneza y’omuti munene ibanemukondagho. Omo nzoli eyo, mobatimbya oko kisiki k’omukoba w’ekyuma n’omulinga kusangwa sikilase omo ‘migulu irinda.’ Enyuma sy’emighulu eyo, omuti oyo angalasire.​—Danieli 4:1, 10-16.

Obuminyereri obo bukatukangiriraya ki: Omuti akasosekanaya obutabali bw’oMungu. Omo myaka mingyi, Yehova mwahira eYerusalemu y’abami eritabala ekihanda kye Israeli. (1 Emyatsi y’Emigulu 29:23) Aliwe mobasighania eribya abatereghula oko Mungu, neryo obutabali bwabo mobwahika oko nduli. E Yerusalema moyatoghotibwa omo mwaka we 607 M.M.W. (eMbere sy’oMughulu Wetu.) ‘Emighulu irinda’ moyatsuka oko mwaka oyo. (2 Abami 25:1, 8-10; Ezekieli 21:25-27) Omughulu Yesu abugha ati: ‘Ab’ebihanda basyalyatangyirira eYerusalema erihika aho emighulu y’Ebihanda yasyabererera,’ abya iniakakanaya oko ‘mighulu irinda.’ (Luka 21:24) Omughulu Yesu abya oko kihugho ‘emighulu irinda’ eyo yabya isiyiriyahwa. Yehova mwalagha erisingya oMwami y’oko nduli eye ‘migulu irinda.’ Obutabali b’oMwami muhya oyo, yo Yesu, bukasyaletera abandu b’oMungu b’emiyisa minene oko kihugho kyosi kera na kera.​—Luka 1:30-33.

‘Emighulu irinda’ yikaghanzawa yiti?: ‘Emighulu irinda’ moyaghunza emyaka 2 520. Twamaghanza emyaka 2 520 eritsuka oko mwaka we 607 embere sy’omughulu wetu, yikatuhikaya oko mwaka we 1914. Oyo w’omwaka owo Yehova ayira Yesu Kristo m’oMwami w’oBwami bw’oMungu elubula.

 Emyaka 2 520 tukahika kuyo ko tuti? EBiblia yikabuga yiti emighulu isatu n’embindi yiringene n’ebiro 1 260. (Eribisulirwa 12:6, 14) Neryo, ‘emighulu irinda’ ni biro 1 260 ngendo ibiri, ni bughambu ebiro 2 520. Erikwamana n’akanuni k’emyatsi y’obuminyereri, ‘obuli kiro busana n’omwaka mughuma,’ ebiro 2 520 bilingene n’emyaka 2 520.​—Emiganzo 14:34; Ezekieli 4:6.

▸ Esura 8, fu. 23

Ekinywa “omulaika mukulu” ni bughambu “omukulu w’abamalaika.” EBiblia yikakanaya oko mulaika mukulu mughuma musa, n’erina liwe ni Mikaeli.​—Danieli 12:1; Yuda 9.

Mikaeli yo Mukulu w’emilondo y’abamalaika b’oMungu abateleghula. Eribisulirwa 12:7 likabugha liti: “Mikaeli n’abamalaika biwe mobalwa n’ekiyoka ekyo . . . n’abamalaika bakyo.” Ekitabu ky’Eribisulirwa kikabugha kiti Omukulu w’emilondo y’abamalaika b’oMungu ni Yesu, neryo Mikaeli ni rindi lina lya Yesu.​—Eribisulirwa 19:14-16.

▸ Esura 9, fu. 4

Ebinywa ‘ebiro by’enduli’ w’omughulu ow’ekihugho kyangalabire mw’emyatsi minene-minene embere oBwami bw’oMungu butoghotaye ekihugho kya Sitani. Ebindi binywa ng’ebikwamire hano: “erihwererera ly’emighulu,” ‘eribyaho ly’oMughala w’omundu,’ ebiri omo maminyereri w’eBiblia nabyo bikanirie oko mughulu oyo. (Matayo 24:3, 27, 37) ‘Ebiro by’enduli’ byatsuka omughulu oBwami bw’oMungu bwatsuka eritabala elubula omo mwaka we 1914 kandi bikasyahwa omughulu ekihugho kya Sitani kikasyatoghotibawa oko Harmagedoni.​—2 Timoteo 3:1; 2 Petero 3:3.

▸ Esura 9, fu. 5

Erilubuka wo mughulu oMungu akasubaya omundu oyo wabirihola. EBiblia yikakanaya oko bandu mwenda abalubukibawa. Eliya, Elisa, Yesu, Petero, na Paulo, abosi mobalubukya abandu. Ebitiko-tiko ebyo byatokekana busana n’obutoki bw’oMungu. Yehova akalagha ati akasyalubukaya ‘abatunganene n’abatatunganene’ oko kihugho. (Emibiri 24:15) EBiblia yikakanaya n’okw’ilubuka ly’eriya elubula. Erilubuka eryo likabya omughulu abasombwerwe kutse abahirirwe kw’amaghuta, bakalubuka n’eriyabya elubula haghuma na Yesu.​—Yoane 5:28, 29; 11:25; Abanya Filipi 3:11; Eribisulirwa 20:5, 6.

▸ Esura 9, fu. 13

Erikania n’esyombinga kutse eriramya esyombinga w’omutsye mubi ow’erikania n’ebirimu, omundu iyuwene-wene kutse erilabira omo ghundi mundu, omukumu kutse omulaghuli. Abandu abak’ingira omo myatsi y’erikania n’esyombinga bakakola batya kundi bakaligha amakangirirya w’amabehi awakabugha ati emirimu y’abandu yikabya iyineho omundu abihola neryo yikabya balimu. Kandi esyombinga sikasonda eritebya abandu baleke eriowa oMungu. OBukumu bw’erisamalira esyongununu, erilaghula, emyatsi y’amaji, ebihaniriro, erigha emyatsi y’amaji, n’emyatsi y’esyombinga eyikaswekaya. Ebitabu bingyi, amagazeti, emyatsi y’erilebya esyongununu, esyosinema, n’esyofoto esikakanganaya emyatsi y’amaji, nibya n’esyonyimbo sikaleka esyombinga, emyatsi y’amaji, kutse emyatsi y’esyombinga eyikaswekaya iyalangirika nga masata kutse nga siyangahutalya. Emitsye mingyi eyikabya oko kyiriro, ng’eriherera abaholi, ebikakoleka omugulu b’akata omuholi, ery’ibuka ekiro ekyo omundu ahola ky’obuli mwaka, ebyo bakakolera abakali bakwirwa, n’emitsye milebe y’erighotsera oko kyiriko, nabyo ni nzira sy’erikania n’esyombinga. Ngendo nyingyi abandu bakanywa esyodawa  esikatamiraya omughulu bakasonda erikolesya obutoki bw’esyombinga.​—Abanya Galatia 5:20; Eribisulirwa 21:8.

▸ Esura 10, fu. 10; Esura 16, fu. 4

Yehova ni Mungu Mutoki w’Ebyosi, kandi mwahangika ekihugho n’ekyanya kyosi. (Eribisulirwa 15:3) Busana n’ekyo iye yo Mwenyebindu byosi kandi asingene eribya mutabali mukulu kutse awite ehamuli yosi, ey’eritabala ebihangikwa biwe. (Esyonyimbo 24:1; Isaya 40:21-23; Eribisulirwa 4:11) Abirihira h’ebilayiro ebikasondola ebyosi eby’ahangika. Kandi Yehova awite ehamuli ey’eriyira abandi mo batabali. Tukaligha ehamuli y’oMungu ey’eribya mutabali mukulu omughulu tukamwanza n’erimowa.​—1 Emyatsi y’Emighulu 29:11.

▸ Esura 11, fu. 10

Eritwa obukule rikakolawa n’omundu oyukayiririra er’ita omwana oyutewabutwa. Siriri ng’obukule erilwamo omw’ ibulikirania kutse busana n’eritendihikahikana ly’omubîri w’omundu. Erilua ekiro omundu akabya mukule, omwana si katswe k’oko mubiri wa mama wiwe. Omwona oyuli omo nda naye ni ghundi mundu.

▸ Esura 13, fu. 5

Eyi ni mikolere y’ekinganga y’erikolesya omusasi kutse ekiguma ky’oko bihande bini by’omusasi w’owundi eringirya w’omo miki y’omundu kutse erikolesya omusasi owalwa abikire. Ebihande bini eby’omusasi ye plasma, n’esyo globule rouge, esyo globule blanc, n’esyo plaquetes.

▸ Esura 13, fu. 13

Omo Biblia, “erikunga” siry’erisuyira lisa. Erikunga lirimw’ erisondolya, erikangirirya, kutse erihabula. Omugulu Yehova akakunga kutse erihabula syalibya mutsibu kutse syalitsuma. (Emisyo 4:1, 2) Yehova iye ni kyerileberyako ekyuwene oko babuti. Emibere ya Yehova y’erikunga ikaleka omundu iniatsemera erikungwa. (Emisyo 12:1) Yehova anzire abandu biwe kandi akabakangiriraya. Akabaha obusondoli obukahabula amalengekania awatuwene kandi akabawatikaya eriminya ngoko bangalengekania n’erikola omo nzira eyikamutsemesaya. Ababuti nabo erikunga abana, litolere ibabawatikya eriminya ekyangaleka ibabya abak’owa. Kandi ly’eribakangirirya erianza Yehova, erianza Ekinywa kiwe, eBiblia, n’eriminya esyokanuni siwe.

▸ Esura 14, fu. 13

Ni bihangikwa by’ekirimu ebitelangirawa, ebiwite akaghala akalabire ak’abandu. Esyombinga ba bamalaika ababi. Mobabya babi omughulu bayiyira mo nzighu sy’oMungu omw’itendimwowa. (Enzuko 6:2; Yuda 6) Mobakwama Sitani omo mibere y’erighana obusondolya bwa Yehova.​—Eryibuka Ebihano 32:17; Luka 8:30; Emibiri 16:16; Yakobo 2:19.

▸ Esura 16, fu. 4