Kanganaya emyatsi eyirimo

Kanganaya emyatsi eyirimo

Esyondomeko

Esyondomeko

 1 ESYOKANUNI

Ebyalayiro by’oMungu akabilusaya omo syokanuni siwe. Esyokanuni ni kwenene ngulu-ngulu esikabanika omo Biblia. Sikatuwatikaya eriminya ngoko oMungu akayowa n’eriminya amalengekania wiwe. Esyokanuni sikatuwatikaya erisombola ndeke eby’erikola omo ngebe yetu n’eribya n’amategheko awuwene. Sikawatikaya kutsibu eriminya eky’erikola omughulu omo kinywa ky’oMungu simuli ekyalayiro ekikakanganaya ndeke-ndeke ekyo twangakola.

Esura 1, enungu 8

 2 ERIOWA OMUNGU

Eriowa Yehova kutse erimuhulikirira ly’erikola n’obutseme ebyo akatubwira ati tukole. Yehova anzire ati itwamw’owa kundi tumwanzire. (1 Yoane 5:3) Twamabya itwanzire n’eriyiketera oMungu, itukendikwama amahano wiwe w’omo myatsi yosi. Kandi itukendimw’owa n’omughulu erikola eby’akabugha likalire okw’itwe. Erihulikirira Yehova ni mwatsi mubuya okw’itwe kundi akatukangiriraya ngoko twangabya n’engebe eyuwene lino kandi akatulagha ati tukasyabya n’emiyisa mingyi omo biro ebikasa.​—Isaya 48:17.

Esura 1, enungu 10

 3 OBWIRANDA BW’ERIYISOMBOLERA

Yehova mw’aha obuli mundu y’obwiranda bw’eriyisombolera. Mwatatuhangika ati tubye ng’amasini. (Eryibuka Ebihano 30:19; Yosua 24:15) Twanganakolesya obwiranda bwetu erisombola ndeke eby’erikola. Aliwe tutetayiteya, itwanganasombola erikola ebitatolere. Eribya n’obwiranda bw’eriyisombolera ni bughambu litolere itwasombola itw’ibene-bene nga tukendibya bandu abataleghula oko Yehova n’erimukangania kwenene ngoko tumwanzire.

Esura 1, enungu 12

 4 ESYOKANUNI ESILEBIRYE EMIGHENDERE

Yehova ahirire hw’esyokanuni kutse ebyalayiro ebilebirye emighendere, ni bughambu bikasondola emighendere n’amategheko wetu. EBiblia yikatukangiriraya ebyalayiro ebyo n’eritubwira nga byangatuwatikya biti eribya n’engebe eyuwene. (Emisyo 6:16-19; 1 Abanya Korinto 6:9-11) Ebyalayiro ebyo bikatuwatikaya eriminya ebyo Mungu akalangira mo bibi n’ebyo akalangira mo bibuya. Kandi bikatuwatikaya eriminya ngoko twangakangania olwanzo, ngoko twangasombola ndeke eby’erikola, kandi ngoko twangakangania abandi b’olukogho. Esyokanuni sy’ekihugho n’omo syangabya isinemutsanda obuli kiro, esyokanuni sya Yehova isyo sisiribinduka. (Eryibuka Ebihano 32:4-6; Malaki 3:6) Twamakwamasyo isikendituteya oko myatsi mingyi eyangatuhutalya kinya-mubiri kutse omo mutima.

Esura 1, enungu 17

 5 OBUNYA-MUTIMA

Obunya-mutima ni butoki obuli emwisi syetu obukatuwatikaya eriminya ekibi n’ekibuya. Yehova abiriha obuli mundu y’obunya-mutima. (Abanya Roma 2:14, 15) Twamanza tuti obunya-mutima bwetu bukole ndeke litolere itwabegheryabo erikwama ebyalayiro bya Yehova ebilebirye emighendere. Neryo obunya-mutima bwetu bwanganatuwatikya erisombola ndeke erikola ebikatsemesaya oMungu. (1 Petero 3:16) Ebunya-mutima bwetu bwanganatukunga omughulu tukasonda erikola ekituwene, kutse bwanganaleka itwayowa muhanda twabikola ekituwene. Ebunya-mutima bwetu bwangan’oloberera, aliwe Yehova anganatuwatikya eritasyakalya-kalyabo. Obunya-mutima obuwene bukatuletera amalengekania awahehere kutse awatekene.

Esura 2, enungu 3

 6 ERY’UBAHA OMUNGU

Ery’ubaha oMungu ly’erimwanza n’erimusikya kutsibu, neryo likaleka itutanza erikola ekindu kyosi-kyosi ekyangamuhitania. Ery’ubaha oMungu likatuwatikaya erikola ebyuwene, n’erighana erikola ebituwene. (Esyonyimbo 111:10) Likaleka itwahulikirira ndeke ebyosi ebyo Yehova akabugha. Kandi likatuwatikaya eriberererya ebyo twabirimulagha kundi tumusikirye kundu. Ery’ubaha oMungu likaleka itwalengekania ndeke, itwakolera abandi bo ndeke, kandi itwasombola ndeke eby’erikola omo ngebe yetu y’obuli kiro.

Esura 2, enungu 9

 7 ERIBINDULA OMUTIMA

Eribindula omutima ly’eriyikubya bomo kutsibu eryo omundu akabya nalyo kundi abirikola ekibi. Abanzire oMungu bakayikubaya b’omo omughulu bakaminya ngoko babirikola kindu kilebe ekitahambene n’ebyalayiro biwe. Twamabikola erilolo, litolere itwasaba Yehova tuti atughanyire erilabira omo ndihi eyikabohola ya Yesu. (Matayo 26:28; 1 Yoane 2:1, 2) Twamabindula kwenene omutima n’erileka erikola ebibi, twanganayiketera ngoko Yehova akenditughanyira. Siritolere eritasyabya tukayowa nga tukineko olubanza busana n’ebyo twakola kera. (Esyonyimbo 103:10-14; 1 Yoane 1:9; 3:19-22) Litolere itwayikasa er’ighira omo malolo awo twakola kera, ekyo ikikendituwatikya erileka amalengekania awatuwene, n’eribya tukakwama ebyalayiro bya Yehova.

Esura 2, enungu 18

 8 ERIHIGHA OMUNDU Y’OMO NDEKO

Omundu amakola erilolo erikalire neryo iniaghana eribindula omutima, kandi iniaghana erikwama ebyalayiro bya Yehova, syakitolere eribya mughuma w’oko bali omo ndeko. Litolere iniahiwa omo ndeko. Omundu amahiwa omo ndeko, sitwangasyabya n’obwira naye, kandi tukaleka erikania naye. (1 Abanya Korinto 5:11; 2 Yoane 9-11) Erihigha omundu y’omo ndeko likaleka olukengerwa lw’erina lya Yehova ilutatsanda n’endeko iyitakwa esisoni. (1 Abanya Korinto 5:6) Kandi erihigha omundu y’omo ndeko ni nzira y’erimukunga kusangwa ryanganamuwatikya eribindula omutima n’eritasyasubira Yehova.​—Luka 15:17.

Esura 3, enungu 19

 9 OBUSONDOLI N’AMAHANO

Yehova atwanzire kandi anzire erituwatikya. Ekyo kikaleka iniatuha obusondoli n’amahano erilabira omo Biblia n’omo bandu abamwanzire. Kundi tuli bandu abatahikahikene, obuwatikya obo ni b’omughaso munene okw’itwe. (Yeremia 17:9) Twamahulikirira n’erisikya abo Yehova akakolesaya eritusondola, itukendikangania ngoko tumusikirye kandi ngoko twanzire erimw’owa.​—Abaebrania 13:7.

Esura 4, enungu 2

 10 ERIYIHEKA N’ERIYIKEHYA

Kundi situhikahikene, eriyitsomana itwibene n’eriyihalamba bikatuhikira bweghu-bweghu. Aliwe Yehova anzire ati itwabya bandu abakayikehaya. Kangyi-kangyi, tukatsuka er’igha eriyikehya omughulu tukayilinganisaya na Yehova n’erilangira ngoko tuli bandu ab’ahisi kutsibu. (Yobu 38:1-4) Eyindi nzira y’omughaso eyikakangiriraya eriyikehya ly’erigha eritsomana abandi bo kutsibu n’erilengekania oko bibuya ebyo twangabakolera omo mwanya w’eriyitsomana itwibene. Ngendo nyingyi eriyiheka kutse eriyihalamba likaleka omundu inialangira ng’alengire abandi. Omundu oyukayikehaya akayilangira ngoko ali kwenene, kandi akaminya emibere yiwe mibuya n’obulema bwiwe. Syaly’ubaha eriligha amakosa wiwe n’erisaba obughanyiri, kandi akaligha amahano w’abandi. Omundu oyukayikehaya akayiketera Yehova n’erikwama obusondoli bwiwe.​—1 Petero 5:5.

Esura 4, enungu 4

 11 EHAMULI

Ehamuli b’obutoki bw’erihira h’ebyalayiro n’erihamulira abandi b’eby’erikola. Yehova yuwite obukulu kutse obukama obulengire obw’abosi omo lubula n’oko kihugho. Kundi iye yw’ahangika ebindu byosi, iye y’omutoki w’ebyosi omo kihugho kyosi n’omo kyanya. Mughulu wosi akakolesaya ehamuli yiwe eriletera abandi b’endundi. Yehova abiriha abandu balebe b’omubírí w’erituteya n’eritutsomana. Eky’erileberyako, ababuti, abasyakulu b’endeko n’abakulu b’eguvernema bawite ehamuli nyilebe kandi Yehova anzire itwakola n’abo omo bughuma. (Abanya Roma 13:1-5; 1 Timoteo 5:17) Aliwe omughulu abandu bakahira h’ebyalayiro ebitahambene n’ebyalayiro by’oMungu tuk’owa oMungu omo mwanya w’eryowa abandu. (Emibiri 5:29) Omughulu tukaligha erisikya ehamuli y’abandu abo Yehova akakolesaya, tukakanganaya Yehova ngoko tusikirye eriyisogha liwe.

Esura 4, enungu 7

 12 ABASYAKULU B’OMO NDEKO

Yehova akakolesaya abasyakulu b’omo ndeko, abaghala betu abakulire bunya-kirimu, eriteya endeko. (Eryibuka Ebihano 1:13; Emibiri 20:28) Abalume abo bakatuwatikaya tutoke eribya n’obwira obuwatire haghuma na Yehova n’erimuramya omo buholo n’omo nzira eyiteghekanibwe. (1 Abanya Korinto 14:33, 40) Omulume erisombolwa n’ekirimu kibuyirire mo musyakulu w’omo ndeko, litolere iniayikasa eribya n’emibere eyiri omo Biblia. (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9; 1 Petero 5:2, 3) Kundi tukayiketera n’erisikya endeko ya Yehova, tukatsema erikola omo bughuma n’abasyakulu b’omo ndeko.​—Esyonyimbo 138:6; Abaebrania 13:17.

Esura 4, enungu 8

 13 OMUTWE W’OBUNYUMBA

Yehova abiriha ababuti b’omubírí w’eriteya n’eritsomana abana n’abosi ab’omo nyumba yabo. Aliwe, eBiblia yikabugha yiti omulume y’omutwe w’obunyumba. Obunyumba obutemo thatha, mama y’ukabya mutwe wa mubo. Emibírí milebe y’omutwe w’obunyumba ly’erironderya ekihanda kiwe ky’eby’erirya, eby’eryambala n’aherikala. Ni mwatsi w’omughaso omutwe w’obunyumba erisondolya ab’omo nyumba yiwe n’eribawatikya omw’iramya Yehova. Eky’erileberyako, litolere iniayikasa eribawatikya erihika oko mihindano y’endeko k’omughulu wosi, eriya omo mubírí w’eritulughania engulu mbuya, n’eribya ak’igha eBiblia yo haghuma nabo. Omutwe w’obunyumba, yukabugha eky’omwiso omughulu w’erisombola eky’erikola omo bunyumba. Mughulu wosi, akayikasa erikwama emibere ya Yesu omwibya w’olukogho n’erihulikirira amalengekania w’abandi, si mutsibu kutse si mundu oy’ukalire popopo n’ahake. Emibere eyo yikaleka omo kihanda imwabya olwanzo, n’abosi ab’omo bunyumba ibayowa omo buholo n’eriwatya obwira bwabo na Yehova.

Esura 4, enungu 12

 14 AKATUNGA AKAKASONDOLA

Akatunga Akakasondola ni katunga k’abalume abali n’eriyiketera ly’erisyaya elubula ab’oMungu akakolesaya erisondolya omubírí w’abandu biwe. Omo mughulu w’abakwenda, Yehova mwakolesya Akatunga Akakasondola erisondolya endeko y’aBakristo b’erimbere omo mubírí wabo w’eritulira abandu b’engulu yuwene n’omw’iramya lyabo. (Emibiri 15:2) Munabwire, akatunga k’abaghala betu abakahulawa mo ‘Akatunga Akakasondola’ bakateghekanaya abandu b’oMungu, bakabasondolaya, n’eribateya. Omughulu abaghala betu abo bakasombola eby’erikola, bakakwama obusondoli bw’Ekinywa ky’oMungu n’obw’ekirimu kiwe kibuyirire. Yesu mwahula akatunga k’abahirirwe kw’amaghuta ako mo ‘mugombe oyuteregula n’ow’amenge.’​—Matayo 24:45-47.

Esura 4, enungu 15

 15 ERISWIKA OMUTWE

Hanganabya endambi omwali wetu iniahabwa omubírí mulebe w’omo ndeko owatolere erikolwa n’omughala wetu. Omughulu akakola omubírí oyo, akakanganaya ngoko asikirye endegheka ya Yehova, omwiswika omutwe wiwe. Aliwe, si bughambu litolere omwali wetu iniaswika omutwe mughulu wosi. Eky’erilebyeryako, litolere omwali wetu iniaswika omutwe wiwe omughulu akakangiriraya omwigha w’eBiblia iniane n’iba wiwe kutse n’omughala wetu oyubatisibwe.​—1 Abanya Korinto 11:11-15.

Esura 4, enungu 17

 16 ERITENDIBYA OKO LUHANDE LULEBE

Eritendibya oko luhande lulebe likaleka itwaghana eriyighemerya oko luhande losi-losi lw’ekipolitike. (Yoane 17:16) Abandu ba Yehova b’akimira oBwami bwiwe. Itwe situlibya oko luhande lulebe lw’emyatsi y’ekihugho kino, ngoko Yesu abya.

Yehova akatuhana ati ‘tukenge abatabali b’ekihugho.’ (Tito 3:1, 2; Abanya Roma 13:1-7) Aliwe, ekyalayiro ky’oMungu kandi kikabugha kiti siritolere er’ita. Busana n’ekyo, obunya-mutima b’oMukristo sibwangamulighira eriya oko malwa. OMukristo amasombola erikola omubírí mulebe owo abakulu bakaha abikalani omo mwanya w’eriya oko malwa, litolere iniayibulya obunya-mutima bwiwe nga bwanamamulighira erikola omubírí oyo.

Tukaramaya Yehova iye musa kundi iye y’oMuhangiki wetu. N’omo tunasikirye ebisosekanio by’ekihugho, sitwangunamira ebendera, kutse sitwang’imba olwimbo olukapipa ekihugho. (Isaya 43:11; Danieli 3:1-30; 1 Abanya Korinto 10:14) Kandi, obuli mughuma w’oko bandu ba Yehova yukayisombolera erighana eritsakura ekitongole kilebe ky’ekipolitike kutse omundu mulebe w’ekipolitike. Ni busana twabirisombola eribya oko luhande lw’obutabali b’oMungu.​—Matayo 22:21; Yoane 15:19; 18:36.

Esura 5, enungu 2

 17 EKIRIMU KY’EKIHUGHO

Ekihugho kino kikakuna abandu eribya n’amalengekania wa Sitani. Abandu bangyi abatanzire Yehova kandi abatanzire erikwama emibere yiwe, bakakwama amalengekenia wa Sitani, kandi sibasikirye ebyalayiro by’oMungu. (1 Yoane 5:19) Amalengekania awali atya n’emikolere eyo amalengekania ayo akaletera abandu ky’ekirimu ky’ekihugho. (Abanya Efeso 2:2) Abandu ba Yehova bakayikasa eritendibya n’ekirimu ky’ekihugho. (Abanya Efeso 6:10-18) Aliwe, banzire esyonzira sya Yehova kandi bakayikasa kutsibu eribya n’amalekengekania wiwe.

Esura 5, enungu 7

 18 ERISIGHANIA ERIKIRIRYA

Erisighania erikirirya ly’erihanganira oko kwenene eyiri omo Biblia. Abandu abakasighanaya erikirirya bakayisamambula kutse erihanganira oko Yehova n’oko Yesu oyo oMungu abirisombola mo Mwami w’obwami bwiwe, kandi abandu abo bakasonda erilendya abandi bahike okw’ibakwama. (Abanya Roma 1:25) Bakasonda eringirya omo malengekania w’abakaramaya Yehova mw’eritika-tika. Abandu balebe b’omo ndeko y’omughulu w’abakwenda mobasighania erikirirya, ko bine bitya n’omo biro byetu. (2 Abanya Tesalonika 2:3) Abandu abataleghula oko Yehova sibangahulikirirana n’ahake n’abakasighanaya erikirirya. Sitwangaligha n’ahake engumbu y’erisonda eriminya emyatsi kutse erikunwa n’abandi bitukolaye okw’isoma kutse okw’ihulikirira amakangirirya w’abakasighanaya erikirirya. Tuli bataleghula oko Yehova na kandi niye musa yo tukaramaya.

Esura 5, enungu 9

 19 ERISUBYA OBWIRA HAGHUMA N’OMUNGU

Omughulu w’eMighambo ya Musa, aBaisraeli ibakasaba Yehova erighanyira amalolo wabo. Babya ibakaleta omo hekalu m’obuhere bw’erisubya obwira haghuma n’oMungu, obw’engano, amaghuta, n’esyonyama. Obuhere obo, ibuk’ibukaya aBaisraeli ngoko Yehova anzire erighanyira amalolo w’obuli mundu n’aw’ekihanda kyosi. Enyuma sy’aho, Yesu abere abiherera engebe yiwe busana n’erighanyirwa ly’amalolo wetu, obuhere bw’erisubya obwira haghuma n’oMungu obo, bwabya isibukiri n’omughaso. Yesu mwaherera obuhere obuhikahikene “ngendo nguma busana na kera na kera.”​—Abaebrania 10:1, 4, 10.

Esura 7, enungu 6

 20 ERISIKYA ENGEBE Y’ESYONYAMA

Omo mighambo ya Musa, oMungu mwahamulira abandu erirya esyonyama. Kandi mwabasaba obuhere bw’esyonyama. (Abalawi 1:5, 6) Aliwe Yehova syalyatahamulira abandu biwe eryaghalya esyonyama n’ahake. (Emisyo 12:10) Omo mighambo eyo mwabya ebyalayiro ebikaghanaya erikolera esyonyama sy’ebitsibu. ABaisraeli babya ibakasabawa eriteya esyonyama syabo syo ndeke.​—Eryibuka Ebihano 22:6, 7.

Esura 7, enungu 6

 21 EBIHANDE BY’OMUSASI N’OBUBALYA

Ebihande by’omusasi. Omusasi ali mw’bihande bikulu-bikulu bini​—esyo globules blancs (ebihande byeru), esyo plaquettes (ebihande ebikawataya omusasi), esyo globules rouges (ebihande by’engula), ne plasma. Ebihande bikulu-bikulu bini eby’omusasi ebyo byanganatasyalusibwa mw’ehindi hihande hike-hike hy’omusasi ehikahulawamo fractions du sang. *

Abakristo sibalirigha erihirwa m’omusasi kutse ebihande bikulu-bikulu bini byagho. Nikwa banganaligha ehihande hike-hike hy’omusasi kwehi? EBiblia siyikanganirye ndeke-ndeke eky’erikola omo mwatsi oyo. Neryo, litolere obuli Mukristo iniasombola iyuwene-wene omwikolesya obunya-mutima bwiwe obubegheribwe n’eBiblia.

Abakristo balebe bakasombola eritendikolesya ehihande hike-hike ehyosi hy’omusasi. Banganalengekania bati eMighambo ey’oMungu aha aBaisraeli yabya ikabasaba yiti litolere ibalusya omusasi w’omo nyama n’eryutagho “oko kitaka ng’amaghetse.”​—Eryibuka Ebihano 12:22-24.

N’abandi banganasombola erikola ghundi muhanda. Obunya-mutima bwabo bukabalighira erihirwa mw’ehihande hike-hike hilebe hy’omusasi. Banganalengekania bati ehihande hike-hike hy’omusasi sihikiri kisosekanio ky’engebe y’enyama kutse ey’omundu oyulyalusibawa m’omusasi oyo.

Omughulu ukasombola eky’erikola oko bilebirye ehihande hike-hike hy’omusasi, lengekanaya oko mabulyo awakwamire hano:

  • Ninasi ngoko erighana ehihande hike-hike ehyosi hy’omusasi likakanganaya ngoko sinangaligha esyodawa sirebe esikalamaya kutse esyangakakirirya erisenda ly’omusasi?

  • Nangabwira nyiti omunganga y’ekikaleka inaghana kutse inaligha erikolesya akahande kake kaghuma k’omusasi kutse ehihande hike-hike hingyi?

Obubalya. Itwe Bakristo situliha abandi b’omusasi wetu, kandi situlibika omusasi wetu w’esyoyenga nyirebe embere sy’eriya kw’emihamba. Aliwe, hane awandi mabalya awakakolesaya omusasi w’omukoni iyuwene-wene. Litolere obuli Mukristo iniasombola eky’erikola omw’iminya omusasi wiwe ng’akendikolesibwa ati omughulu akahirawa kw’emihamba, akapimawa, kutse omughulu akahabawa obubalya. Omo mabalya ayo, omusasi w’omukoni anganabikwa handu halebe eyihya sy’omubiri wiwe.​—Wamasonda eriminya eyindi myatsi, lebaya egazeti Mnara wa Mlinzi, Octoba 15, 2000, akayani 30-31.

Eky’erileberyako, hane obubalya obukahulawamo hémodilution: Embere sy’erihira oko mundu kw’emihamba, bakamulusaya mw’olulengo lulebe l’omusasi, neryo omo mwanya wagho bakamusubaya mw’amaghetse awakasubaya omusasi (liquide de remplissage). Enyuma sy’aho, bakamuhira kw’emihamba kutse babibugha erimuhira kw’emihamba, bakamusubaya m’omusasi oyo.

Obundi bubalya bukahulawamo récupération du sang perdu. Omusasi owo omukoni akaheraya omughulu akaya kw’emihamba akakuma-kumawa, ak’eribawa, n’erisubibwa omo mubiri wiwe bakamuhira kw’emihamba kutse babibugha erimuhira kw’emihamba.

Obuli munganga anganakolesya obubalya obo omo mibere eyisighene hake n’ey’oghundi. Busana n’ekyo, embere sy’eriligha erihirwa kw’emihamba, eripimwa, kutse obubalya bulebe, litolere oMukristo iniaminya ndeke omusasi wiwe ng’akendikolesibwa ati.

Omughulu ukasombola eky’erikola omo myatsi y’obubalya obukendikolesya omusasi waghu, lengekanaya oko mabulyo awakwamire ano:

  • Bamabya ibakendikitya oghundi musasi waghe eyihya sy’omubiri waghe n’eritimba lyagho eyihya sy’omubiri waghe iry’imanibwa omo katambi kalebe, obunya-mutima bwaghe bunemwendinyilighira erilangira omusasi oyo ng’ekihande ky’oko mubiri waghe, neryo isiritolere ‘iniutwa oko kitaka’?​—Eryibuka Ebihano 12:23, 24.

  • Obunya-mutima bwaghe obubegheribwe n’eBiblia bwangananyikenderya n’amakolesya obubalya bulebe obuli mw’erimya omusasi waghe, neryo enyuma sy’eribindulagho, ibatasyanyisubya w’omo kutse ibakolesyagho omwiliba ekironda?

  • Nyinasi ngoko erighana obubalya bosi obuli mw’erikolesya omusasi waghe likakanganaya liti sinangaligha ebipimo by’omusasi, hémodilution, kutse erikolesya ekyuma ekikakola omo mwanya w’omutima n’efuku-fuku?

Embere sy’erisombola eky’erikola omo myatsi eyilebirye ebihande by’omusasi n’obubalya obukakolesaya omusasi wetu, litolere itwasaba Yehova atuhe obusondoli n’erikwesa omo bitabu byetu. (Yakobo 1:5, 6) Enyuma syaho, litolere itwakolesya obunya-mutima bwetu obubegheribwe n’eBiblia erituwatikya erisombola ndeke. Siritolere eribulya abandi b’ekyo bangakolire omo mibere yetu eyo, n’abandi n’abo sibangasonda erisombola omo mwanya wetu.​—Abanya Roma 14:12; Abanya Galatia 6:5.

Esura 7, enungu 11

 22 EMIGHENDERE EY’ERIRE

Eribya n’emighendere ey’erire ni bughambu emighendere n’emikolere yetu y’erire embere sy’oMungu. Omo mighendere ey’erire muli ebyo tukalengekanayako, ebyo tukabugha, n’ebyo tukakola. Yehova akatuhana ati tuyihighule oko mihanda yosi y’eritendy’era oko myatsi y’engyingo n’eyindi mighendere mibi eyiri ng’eyo. (Emisyo 1:10; 3:1) Litolere itwasombola erikwama ebyalayiro eby’erire bya Yehova ebilebirye emighendere ey’erire embere tuhindane n’emibere eyangatukuna erikola ekibi. Mughulu wosi litolere itwasaba obuwatikya bw’oMungu tutoke eribya n’amalengekania aw’erire, kandi litolere itwasombola eriyihighula oko ebyangaleka itwalengwako omo myatsi y’obusingiri.​—1 Abanya Korinto 6:9, 10, 18; Abanya Efeso 5:5.

Esura 8, enungu 11

 23 EMIGHENDERE Y’OBUTAKW’ISONI N’OBUKINE

Emighendere y’obutakw’isoni ly’eribugha ebinywa kutse erikola emyatsi ey’eritendisikya ebyalayiro by’oMungu kandi butakw’isoni. Omundu oyukakola atya akakanganaya ngoko syasikirye ebyalayiro by’oMungu. Omundu oyukakola ebiri bitya, litolere inyawatikibwa n’akatunga k’abasyakulu akakatswera oyuly’akola erilolo. Obukíne kutse emikolere eyitundatundire ni mikolere mbiriri-mbiriri eyituwene. Erikwamana n’obulito bw’emikolere eyo, emikolere eyitundatundire milebe yanganasohwa n’akatunga k’abasyakulu b’endeko akakatswera oyuly’akola erilolo.​—Abanya Galatia 5:19-21; Abanya Efeso 4:19; wamanza eriminya eyindi myatsi, lebaya “Maswali kutoka kwa wasomaji” omo Mnara wa Mlinzi w’ekiro 15 oMwisi 7, 2006.

Esura 9, enungu 7; Esura 12, enungu 10

 24 ERINYIGHITSA EBITSUKO BY’OLUBUTO

Yehova mwateghekania emyatsi y’engyingo mo nzira eyuwene y’erikangania m’olwanzo omo kati k’omulume n’omukali abatahenie. Aliwe omundu amanyighitsa ebitsuko biwe b’yolubuto, kutse eribikolesya muhanda busana n’eriyitsemesya, akabya iniamakola ebitundatundire. Emibere eyo yanganatsandya obwira b’omundu na Yehova. Yanganaleta omo mundu mw’esyongumbu nyibi n’erileka iniabya n’amalengekania awatatolere oko myatsi y’engyingo. (Abanya Kolosai 3:5) Omundu amabya n’emibere mibi eyo, kandi ikyabirimukalako erilekayo, siritolere erisuba enyuma. (Esyonyimbo 86:5; 1 Yoane 3:20) Wamabya n’emibere mibi eyo, usabe Yehova erilua oko mutima uti akuwatikaye. Isiwabya ukalebya epornografi, kundi yikaleta omo mundu mw’amalengekania mabi. Ubwire omughuma w’oko babuti baghu Bakristo kutse omwira waghu oyukulire kandi oyusikirye ebyalayiro bya Yehova. (Emisyo 1:8, 9; 1 Abanya Tesalonika 5:14; Tito 2:3-5) Uminye ngoko Yehova akatsema akalangira ngoko ukayikasa eribya n’amalengekania aw’erire.​—Esyonyimbo 51:17; Isaya 1:18.

Esura 9, enungu 9

 25 ERIHALIKANIA

Erihalikania y’emibere y’eritahya abakali bangyi. Yehova mwateghekania endwa omo kati k’omulume mughuma n’omukali mughuma. Omo Israeli ya kera, oMungu mwaleka abalume eribya n’abakali abalabire oko mughuma, aliwe eryo siryabya erisonda liwe ely’erimbere. Munabwire, Yehova syahamulire abandu biwe eritahya abakali bangyi. Omulume litolere iniabya n’omukali mughuma musa, n’omukali naye litolere iniabya n’omulume mughuma musa.​—Matayo 19:9; 1 Timoteo 3:2.

Esura 10, enungu 12

 26 ERIGHABANA N’ERITWA ENDWA

Yehova aby’anzire omulume n’omukali ibabya haghuma omo ngebe yabo yosi. (Enzuko 2:24; Malaki 2:15, 16; Matayo 19:3-6; 1 Abanya Korinto 7:39) Omulume kutse omukali w’omundu amasingira, w’omwatsi mughuma musa owo Yehova akahamulira omundu eritwa endwa. Aliwe, Yehova ahere omulume kutse omukali oyute n’ekosa y’akanya k’erisombola ng’akenditwa endwa kutse iyehe.​—Matayo 19:9.

ABakristo balebe bakanahika okw’ighabana isihatabya busingiri. (1 Abanya Korinto 7:11) Omo mibere eyikwamire hano, oMukristo anganalebya ng’akendihika okw’ighabana n’ow’omwiwe:

  • Erighana eritsomana ab’omo nyumba yiwe, omw’ikolerera: Omulume amaghana eriha abw’omwiwe b’ebyo bayitaghire kinya-mubiri neryo ibahika okw’ibula akalyo n’esyofranga.​—1 Timoteo 5:8.

  • Erinubya omundu yo kinya-mubiri: W’omughulu omundu akaswiraya kutse erihutalya omukali kutse omulume wiwe erihika oko kika iniayowa ati obuyingo bwiwe bwamabya omo bwiko.​—Abanya Galatia 5:19-21.

  • Erikolera omundu y’ebyangaleka iniaherya obwira bwiwe na Yehova: omulume kutse omukali akakolera ow’omwiwe emyatsi eyikaleka iniatatoka erikolera Yehova n’ahake.​—Emibiri 5:29.

Esura 11, enungu 19

 27 ERISIKYA ABANDI MUTIMA N’ERIBASIMA

Itwe bosi tukatsema abandi bamatusikya mutima kutse bamatusima. (Emisyo 12:25; 16:24) Twanganahimbana n’erisubania mutima omonda omw’ibwira abandi b’ebinywa by’olwanzo n’olukogho. Ebinywa ebiri ng’ebyo byanganawatikya abalikyetu eriyiyinia n’erilolya embere omw’ikolera Yehova n’omo bangabya n’amaghali manene. (Emisyo 12:18; Abanya Filipi 2:1-4) Omundu amabya iniabiribunika mutima, litolere itwamuhulikirira n’erisikya, kandi litolere itwasonda eriminya ng’akayowa ati. Neryo itukendiminya ekyo twangabugha kutse ekyo twangakola tutoke erimuwatikya. (Yakobo 1:19) Uyihe omuradi w’eriyikasa eriminya abalikyetu bo ndeke utoke eriyiteghererya ebyo bangabya nabyo ngumbu. Neryo iwukenditoka eribawatikya batoke eriyitunda hakuhi n’oMungu oyuli Nzuko y’erikirania lyosi kandi oyukasikaya emitima, aho bangabana eriluhuka ly’ekwenene.​—2 Abanya Korinto 1:3, 4; 1 Abanya Tesalonika 5:11.

Esura 12, enungu 16

 28 ERITEGHEKANIA ENDWA

EBiblia siyiritondoghola obuli mwatsi w’erikola omughulu w’eriteghekania endwa. Emibere n’ebyalayiro bye Leta eby’ekihugho kilebe bisighene n’eby’ekindi. (Enzuko 24:67; Matayo 1:24; 25:10; Luka 14:8) Eky’omughaso kutsibu ekiro ky’endwa w’amalaghano awo abalunga bakalaghana embere sya Yehova. Abalunga bangyi bakatsema aboko kihanda kyabo n’abira babo bakabya haghuma nabo omughulu bakalaghana; n’omughulu omusyakulu w’endeko akabalabiraya omukania owalwire omo Biblia. Abalunga bo bakayisombolera eky’erikola okw’iminya nga hakendibya efete y’endwa kandi nga yikendibya fete ya muhanda wahi. (Luka 14:28; Yoane 2:1-11) Ebyosi ebyo abalunga bangateghekania omo ndwa yabo, litolere ibayiteghererya endwa yabo yiletere Yehova y’olukengerwa. (Enzuko 2:18-24; Matayo 19:5, 6) Esyokanuni sy’eBiblia syanganabawatikya erisombola ndeke eby’erikola. (1 Yoane 2:16, 17) Abalunga bamasonda bati omo fete yabo mubye obwabu, litolere ibayiteghererya abandu isibalabayaho kateho. (Emisyo 20:1; Abanya Efeso 5:18) Bamasonda bati efete yabo yibye mw’emiziki n’ebindi eby’eriyitsangyatsangyamo litolere ibayiteghererya ndeke nga binemwendiletera Yehova y’olukengerwa. Abalunga Bakristo litolere ibalengekania kutsibu oko bwira bwabo n’oMungu, n’oko bwira bwabo ibo babiri omo mwanya w’erilengekania oko kiro ky’endwa kisa.​—Emisyo 18:22; wamanza eriminya eyindi myatsi, lebaya Mnara wa Mlinzi we Octoba 15, 2006, akayani 18-23, 23-27, 28-31.

Esura 13, enungu 18

 29 ERISOMBOLA NDEKE EBY’ERIKOLA

Twanzire itwabya tukasombola ndeke eby’erikola omw’ikolesya esyokanuni sy’eBiblia. Eky’erileberyako, oMukristo anganasabwa n’omwira wiwe kutse mukali wiwe oyute Mwimiri wa Yehova eriyalya haghuma n’ab’omo kihanda kiwe omo kiro kikulu ky’ekihugho. Ekyo kyamakuhikira, iwukendiyira wuti? Obunya-mutima bwaghu bwamakulighira eriyayo, litolere iwabwira mwira waghu kutse omukali waghu uti omuhindano oyo amabya mw’emibere milebe y’ekipakani, isiwendiyingirya muyo. Kandi litolere iwayibulya nga wamayayo sikyangatwikalya abandi.​—1 Abanya Korinto 8:9; 10:23, 24.

Kutse omukulu w’omubírí waghu anganakuha ekihembo omo biro by’esyofete. Linatolere iwaghana ekihembo ekyo? Si bughambu litolere iwaghanakyo. Erikiligha kutse erikighana likakwamana n’amalengekania w’omukulu waghu w’omubírí. Akakuha ekihembo busana n’erisikya ekiro kikulu ekyo kwehi? Kutse akakuha kyo busana n’erikusima? Erilengekania oko myatsi eyo n’oko yindi, lyanganakuwatikya erisombola ndeke nga ukendiligha kutse erighana ekihembo ekyo.

Omo yindi nzira omundu anganakuha ekihembo omo biro by’esyofete n’erikubwira ati: “Ninasi ngoko siulisikaya ebiro bikulu, aliwe nyanzire erikuha ekihembo kino.” Kwa muhwa omundu oyo anzire erikukangania olukogho. Oko lundi luhande, wanganayibulya nga hane ekyangaleka iwalengekania uti anzire erilenga okw’ikirirya lyaghu kutse anzire iwasikya ekiro kikulu? Ukendibya wabilengekania oko byosi ebyo, niwe ungendisombola nga ukendiligha kutse erighana ekihembo ekyo. Omo byosi ebyo tukasombola erikola, tukanza eribya n’obunya-mutima obuwene n’eribya abataleghula oko Yehova.​—Emibiri 23:1.

Esura 13, enungu 22

 30 EMYATSI Y’EKOMERESE N’EBILEBIRYE EMIGHAMBO Y’ELETA

Ngendo nyingyi, eritendihulikirirana lyamasohwa luba n’omo buholo, likaleka ihatabya lubanza lunene. (Matayo 5:​23-26) Oko Bakristo bosi, eky’omughaso ly’eriha Yehova y’olukengerwa n’eriwatikya endeko eribya omo bughuma.​—Yoane 13:​34, 35; 1 Abanya Korinto 13:4, 5.

Abakristo batetahulikirirana omo mubírí w’erirondya esyofranga kutse ekomerese, litolere ibasoha olubanza lwabo butsira eritwalana oko tribinali. Omo kitabu kya 1 Abanya Korinto 6:1-8 Paulo akaha Abakristo b’erihano erilebirye omwatsi w’eritwalana oko tribinali. Twamatwala omulikyetu y’oko tribinali, erina lya Yehova n’ery’endeko lyanganatsanda. Omo Matayo 18:15-17 muli ebika bisatu ebyo aBakristo batolere ibakwama eribugha olubanza olukasira omwibuwa kw’amabehi kutse er’iba omo nzira y’amenge. (1) Litolele ibasonda eribugha olubanza lwabo lw’ib’ibene. (2) Ekyo kitetawatikya, banganasaba omulikyetu mughuma kutse ababiri abakulire bunya-kirimu ibabawatikya. (3) Neryo, kyamabya ikitolere, banganakolya omwatsi oyo w’oko kitunga ky’abasyakulu b’endeko babawatikaye. Bamahika oko kika ekyo, abasyakulu bakakolesya esyokanuni sy’eBiblia eriwatikya abosi abali omo mwatsi oyo bahulikirirane omo buholo. Abaghuma ba kubo bamabighana erikwama esyokanuni sy’eBiblia, abasyakulu banganakola akatunga k’eritswera.

Aliwe, hane eyindi myatsi eyangaleka ilyatolera eriya oko tribinali, ng’omughulu w’eritwa endwa, erisoha nga ni mubuti wahi oyukendisighala n’abana, erilihwa n’oyukasaba eritwa endwa, erilihwa n’abe assurance, eribwira eleta eritera ly’omubírí, kutse omwandu. Omukristo amakolesya emighambo ye Leta eyo erisoha omwatsi w’omo buholo, sitwangabugha tuti amaghana erikwama erihano lya Paulo.

Hamabya olubanza olukalire ng’erimya omundu yo kinya-nganga, erikola emyatsi y’engyingo y’oko mwana mulere, erihunza omundu, obwibi obukalire kutse er’ita omundu, oMukristo oyukatwala esyombanza esiri ng’esyo sy’oko bakulu be Leta si bughambu amaghana erikwama erihano lya Paulo.

Esura 14, enungu 14

 31 EBITEGHO BY’ESITANI

Eritsuka omw’irima lye Edeni, Sitani akayikasa eritebya abandu. (Enzuko 3:1-6; Eribisulirwa 12:9) Anasi ngoko amatoka eritsandya amalengekania wetu iniakenditukolesya ebituwene. (2 Abanya Korinto 4:4; Yakobo 1:14, 15) Akakolesaya epolitike, ebisomo, ekomerese, eby’eriyitsemesyamo, akalasi, n’eyindi myatsi mingyi erikanyirirya amalengekania wiwe n’erileka alangirike ng’uwene.​​—Yoane 14:30; 1 Yoane 5:19.

Sitani asi ngoko syakiwite ndambi nene y’eritebya mw’abandu. Busana n’ekyo akayikasa kutsibu eriherya abandu bangyi kulenga. Abo akasondaya eriherya kutsibu-tsibu b’abandu abakakolera Yehova. (Eribisulirwa 12:12) Tutetayiteya, Diabolo inyanganatsandya amalengekania wetu wo lyolo-lyolo. (1 Abanya Korinto 10:12) Eky’erileberyako, Yehova anzire endwa iyakota. (Matayo 19:5, 6, 9) Aliwe abandu bangyi munabwire bakalangira amalaghano w’endwa mo w’omughulu muke aw’omundu anganatwa endambi ni ndambi. Esyofilme nyingyi n’emyatsi eyikalaba oko Televizyo nayo yikakanyiriraya amalengekania ayo. Litolere itwayilandako, isitwaligha tuti amalendekania w’ekihugho awalebirye endwa atwingiremo.

Eyindi nzira eyo Sitani akasonda eritutebyamo ly’erikanyirirya omutima w’obwiranda. (2 Timoteo 3:4) Tutetayiteya ndeke, itwanganaghana erisikya ehamuli eyo Yehova abiriha abandu balebe. Eky’erileberyako, mughala wetu mulebe anganatsuka erighana erikwama obusondoli bw’abasyakulu b’endeko. (Abaebrania 12:5) Kutse mwali wetu anganatsuka eritika-tikira endegheka ya Yehova eyilebirye oyutolere eribya mutwe w’obunyumba.​—1 Abanya Korinto 11:3.

Litolere itwayikasa isitwaligha eriha Diabolo y’akanya k’eritsandya amalengekania wetu. Aliwe, twanzire itwakwama amalengekania wa Yehova n’erilolya embere ‘erihira emitima yetu y’oko myatsi y’endata.’​—Abanya Kolosai 3:2; 2 Abanya Korinto 2:11.

Esura 16, enungu 9

 32 OBUBALYA

Itwe bosi tukanza eribya n’omubiri owakalire n’eribana obubalya obuwene omughulu tulwere. (Isaya 38:21; Mariko 5:25, 26; Luka 10:34) Munabwire, abanganga n’abandi bakakolesaya esyonzira nyingyi sy’obubalya n’esyodawa mbiriri-mbiriri. Omughulu tukasombola eky’erikola eriminya nga tukendiligha obulamya bwahi, litolere itwakwama esyokanuni sy’eBiblia. Tukibuka ngoko oBwami bw’oMungu busa bo bukendisyatulamya kera na kera. Sitwanzire tukahira amalengekania wetu wosi w’oko buyingo bwetu erihika oko kika ky’eritenditsomana obwira bwetu na Yehova​—Isaya 33:24; 1 Timoteo 4:16.

Litolere itwaghana obubalya bosi ebukabya nga bukakolesaya obutoki bw’esyombinga. (Eryibuka Ebihano 18:10-12; Isaya 1:13) Embere sy’eriligha obubalya kutse edawa yosi-yosi, litolere itwatsuka eriminya ekibisamire enyuma syabyo n’eriminya nga bikakanyiriraya amalengekania wahi. (Emisyo 14:15) Isitwibirirawa ngoko Sitani anzire iniatutebya omwitwingirya omo myatsi y’esyombinga. Twamabya n’eritika-tika busana n’obubalya bulebe omw’ilengekania tuti alinga buli mw’eby’esyombinga, litolere itwaghanabo.​—1 Petero 5:8.

Esura 16, enungu 18

^ par. 98 Abanganga balebe banganalangira ebihande bikulu-bikulu bini by’omusasi mo hihande hike-hike hy’omusasi. Busana n’ekyo, lyanganatolera iwasobolerya omunganga yo ndeke eriyisombolera lyaghu ly’eritendiligha erihirwa m’omusasi wosi kutse ebihande bikulu-bikulu byagho, ni bughambu, esyo globules blancs (ebihande byeru), esyo plaquettes (ebihande ebikawataya omusasi), esyo globules rouges (ebihande by’engula), ne plasma.