Mu vyaka vam’ma 1920 makolo ŵangu akaliyelungulana, ephunzila choonadi. Newo nivyalika kumayambililo kwa chaka cha 1939. Nikali kamulumbwana katontho ku England, nenzeluta ku misonkhano ya Chikhilisitu pamozi na makolo ŵangu, ndipo nenzesangalala na mbali ya Sikulu ya Utumiki. Mpaka lelo, nukumbukila mwenimvwila penikwela pa kabokosi kuti nitalimpheko nokwanisha kulaŵila nkhani yangu yoyamba pa pulatifomu. Newo nenze na vyaka 6 ndipo nenze na wowa ngako pololesha akulu-akulu onse amene enzenitetekela.

Pokonzekela utumiki wa kumunda, atata ŵangu enzelemba pa kakhadi ulaliki wosavuta kuti nikoukatishila ntchito mu utumiki. Newo nenze na vyaka 8 peniluta ulwendo woyamba pa ng’anda iyakine neka. Ninkhala wokondwela ngako munecho wa ng’anda pechiŵelenga khadi yangu ndipo nthawe yamene iyo elondela buku yachingelezi yakuti “Let God Be True”! Niutukila munsewu kuyauja atata ŵangu. Kulalikila komasoti misonkhano vinipasa chisangalalo ndipo viniyavya kukulisha chifuno chotumikila Yehova nthawe zonse.

Chendi cha m’Baibolo chiyamba kunifwika pantima ngako pavuli pakuti atata anilembeshela magazini ya Nsanja ya Mulonda. Nenzechita chidwi ngako na magazini iliyonse ikangowela pa lota. Chidalilo changu mwa Yehova chikula ndipo chinichitisha kulipeleka kuli yove.

Monga banja, mu chaka cha 1950 sewo tipezeka pa nsonkhano wadela wakuti, Kuwonjezeka Kwa Teokalase ku New York. Pachinayi, 3 August, mutu wa nsiku yamene iyo wenze wakuti “Nsiku ya Amishonale.” Nsiku yamene iyo, M’bale Carey Barber, wamene pavuli pake echizankhala m’Bungwe Yutonga, niye elaŵila nkhani ya ubatizo. Pechikonsha ofuna kubatiziwa makonsho aŵili kumapeto kwa  nkhani yake, nipanama ndipo niyankha kuti, “Eye!” nenze na vyaka 11 koma neziŵa kuti nachita chinthu chofunika. Koma newo nenzeyopa kungena mmanzi chifukwa chakuti nenzeziŵalini kunyaya. Amalume ŵangu enipelekeja mpaka patenga nonisimikijila kuti vonse vinkhale luweme. Kulaŵila chendi, paliyetole nthawe ikulu mwakuti mendo ŵangu aliyefwike pansi pa tenga. M’bale muyakine enitola nonilutisha ku m’bale muyakine, muyake enibatiza ndipo muyake enichosa patenga. Kufumila pa nsiku yofunika ngako yamene iyo, Yehova wankhala opitilija kusogolela njila yangu.

Penisilija sikulu, nenzefuna kunkhala mpainiya, koma maticha ŵangu enilimbikisa kuti nichite maphunzilo apalulu. Newo nimvwila penzenikakamija ndipo neluta ku yunivesiti, koma paliyepite nthawe ikulu newo niziŵa kuti ningankhazikike lini mu choonadi noika nzelu zangu pa maphunzilo nthawe imo na imo, tetyo, niganiza zosiya maphunzilo. Nipemphela kwa Yehova nomuuja nkhani yamene iyi ndipo nilemba kalata kutumijila aticha ŵangu, noŵafotokozela mowama ntima kuti nufuna nisiye maphunzilo, ndipo nisiya kumapeto kwa chaka choyamba. Chifukwa chodalila Yehova na ntima wonse, nthawe yamene iyo niyamba kuchita upainiya.

Mu July 1957, niyamba kuchita utumiki wa nthawe zonse mu tawuni ya Wellingborough. Nisenga abale aku Beteli ya ku London kuti atumije m’bale wamene ni mpainiya waluso kuti nitumikile naye pamozi. M’bale Bert Vaisey eniphunzisa vinthu vinyinji. Yove enzelalikila mwakhama ndipo enzeniyavya kunkhala na ndandanda iweme yolalikilila. Mumpingo mwenze alongo 6 achikulile, m’Bale Vaisey na newo. Kukonzekela kuti nikayankheko pa misonkhano yonse, kwinipasa mwayi wotang’isha chidalilo changu mwa Yehova komasoti kufotokoza za chikhulupililo changu.

Peninkhalako nthawe itontho ku djeli chifukwa chokana kungena usodja, niziŵana na mulongo muyakine wamene enze mpainiya wapadela zina yake Barbara. Tilungulana mu chaka cha 1959, ndipo tenze okonzeka kuluta kulikonse kwangatiuje. Koyambilila, kwenze ku Lancashire cha kunchingulo kwa England. Pavuli pake, mu January 1961, neitiwa kuti nikachite maphunzilo a mwezi umozi a Sikulu ya Utumiki wa Ufumu ku Beteli ya ku London. Vinidabwisa kuti pamapeto pa sikulu, neikiwa kunkhala wopanamila dela. Kwa masondo aŵili, nichitishiwa kosi m’tauni ya Birmingham na wopanamila dela wamene enzeziŵa vinthu vinyinji, ndipo Barbara naye evomelejewa kuti tiŵe pamozi. Pavuli pake tijokela ku dela yetipasiwa ya Lancashire na Cheshire.

Tili nkati mwa holide mu August 1962, tilondela kalata kufumila ku ofesi ya nthambi. Nkati mwake, mwenze mafomu osenga kuyalowa Sikulu ya Giliyadi! Petiyipemphelela nkhani yamene iyi, newo na Barbara tisilija kulemba mafomu amene awo ndipo tiŵajosha mokulumija ku ofesi ya nthambi monga ni mwenze enenela. Papita miyezi 5, tiluta ku Brooklyn, New York, kuyaloŵa kalasi N.° 38 ya Giliyadi, yamene yenze ya maphunzilo a Baibolo ya miyezi 10.

Ku Sikulu ya Giliyadi, tiliye phunzile tyala  vinthu vokhuza Mawu a Mulungu na gulu yake, koma tiphunzilasoti vokhuza ubale wasu wapa pachalo chonse. Olo kuti newo na nkazi wangu tenze na vyaka vam’ma 20, sewo tiphunzila vinyinji kufumila kuli ŵana a sikulu ayakine amu kalasi mwasu. Wenze mwayi wangu kukata ntchito nsiku iliyonse pamozi na M’bale  Fred Rusk, mmozi mwa aphunzisi ŵasu. Phunzilo imozi yechipeleka yove yofunika ngako nthawe zonse ni kupeleka uphungu mwa sitiliti, ivi vutanthauza, kuwoneshesha kuti malangizo amene awo afumila m’Malemba. Ayakine mwa amene enzelaŵila nkhani pa kosi yasu enze abale oziŵa vinthu vinyinji monga Nathan Knorr, Frederick Franz, na Karl Klein. Ndipo sewo ŵana a sikulu, tiphunzilapo vinyinji pa chisanzo cholichefya cha M’bale A. H. Macmillan, wamene etiphunzisa mwamene Yehova mwechiyavyila ŵanthu ŵake pa nthawe yechikumana na mavuto abale ŵasu kuyambila mu 1914 mpaka kumayambililo kwa chaka cha 1919!

Tasala patontho kuti tisilije kosi, M’bale Knorr euja newo pamozi na Barbara kuti tikatumijiwe ku Burundi, ku Africa. Tiutuka kuluta mu Laibulale yapa Beteli kuti tikawone mu Buku yapa chaka (Yearbook) kupaka kwa ofalisa amene enzetumikila ku Burundi pa nthawe yamene iyo. Tidabwa kuwona kuti paliye petifwana penzelembe chiŵelengelo cha ofalisa aku chalo chamene icho! Ni chendi, tenzekuya ku dela yamene yenze ikaliyelalikiliwapo, ku Africa, ndipo tenzeziŵalini vinyinji vokhuza kwamene uko.Tenze na nkhaŵa ngako pa nthawe yamene iyo! Kupemphela mofumila pansi pa ntima kwetiyavya kunkhazika ntima pansi.

Ku dela yanyowani yamene iyi, vonse venze vosiyana ngako na vetenze tidjaila—nyengo, chinkhalidwe, na chilaŵilo. Tetyo, tenzefunika kuphunzila Chifalansa. Tikumanasoti na vuto yosoŵa malo onkhala, papita masiku aŵili petifwika, mmozi mwa ayasu ŵetenzenawo mu kalasi ya Giliyadi, Harry Arnott, etitandaja pojokela kwenze etumijiwa ku Zambia. Yove etiyavya kupeza ng’anda, yamene inkhala ng’anda yasu yoyamba yaumishonale. Papita nthawe itontho, tiyamba kushushiwa na akulu-akulu aboma, amene enzeziŵalini chilichonse chokuza a Mboni za Yehova. Petiyamba kuwamijiwa na utumiki wasu, akulu-akulu aboma etiuja kuti tinkhalelini paliye chilolezo cha ntchito yasu. Ni vomvwisha chisoni kuti tenzefunika kuchoka noluta kuchalo chiyakine, pa nthawe yamene iyi lomba, ni ku Uganda.

Tenze na nkhaŵa ngako kuluta ku Uganda tiliye chilolezo, koma kudalila Yehova kwisilija nkhaŵa  yasu. M’bale muyakine waku Canada wamene enzetumikila ku dela yosoŵa ku Uganda, ekwanisha kuyalaŵila na nkulu wamagilisheni (immigration), nomufotokozela mwevenzele vinthu pa moyo wasu ndipo nkulu wamene uyo eyamba watipasako chilolezo cha miyezi yoŵelengeka, poyembekeza kuti atipase chilolezo chakuti tinkhaliletu m’chalo chamene icho. Vamene ivi vitiwonesha kuti Yehova enzetiyavya.

Vinthu vonse ku Uganda venze vosiyana ngako na ku Burundi. Ntchito yolalikila yenze iyamba kale ku Uganda, olo kuti m’chalo chonse chamene icho mwenze Mboni 28 tyala. Mu dela yamene iyo, tipezamo ŵanthu anyinji amene enzelaŵila Chingelezi. Tetyo, papita nthawe itontho tiziŵa kuti tufunika kuphunzilako chimozi mwa vilaŵilo vinyiji va kwameneuko kuti tiyavye ŵanthu achidwi kupita pasogolo. Tiyamba kulalikila mu tauni ya Kampala, mwamene ŵanthu anyinji enzelaŵila Chiluganda, Tetyo tiganiza zophunzila chilaŵilo chamene icho. Pepita vyaka kuti tichiziŵe luweme, koma kuziŵa Chiluganda kwetiyavya kuti tikolalikila mwaluso. Tiyamba kumvwisha vosowa vauzimu venzefunikila maphunzilo ŵasu a Baibolo. Ove nawo, esegula mitima yawo nofotokoza mwenzemvwila chifukwa cha venzephunzila.

Chisangalalo chasu chofwana ŵanthu olichefya amene enzephunzila choonadi, chiyangijilikasoti na mwayi uyakine wosayembekezeleka—wotumikila monga woyenda-yenda mu chalo chonse chamene icho. Mosogolelewa na nthambi yaku Kenya, “tiyenda-yenda” mu chalo chonse chamene icho posakila malo amene angafunikile ngako apainiya apadela. Maulwendo anyinji tenzelondelewa luweme na ŵanthu amene enze akaliyewonapo Mboni. Ove enzetichitisha kumvwa kuti talondelewa luweme mpaka nofwika potikonzela chakulya.

Pavuli pake, tiluta kuyawona malo ayakine. Tifuma ku Kampala ndipo tiyenda ulwendo wa masiku aŵili pa sitima yapa njanji, tichiyaselukila pa sitesheni yaku Kenya m’tauni ya Mombasa, ndipo tikwelasoti sitima yapa manzi kuluta ku Seychelles, imozi mwa nsuwa zamene zili kunyanja yaku India (Indian Ocean). Pavuli pake, kufumila mu 1965 mpaka 1972, Barbara eyamba kuyendayenda nane pamozi ku Seychelles. Pa nthawi yamene iyo, ofalisa aŵili echizankhala kagulu, pavuli pake nonkhala mpingo ukulu. Tichizayenda “maulwendo” ayakine kuti tikanyungile abale ku Eritrea, Ethiopia, na ku Sudan.

Tijokela ku Uganda. Ku Uganda, vinthu visintha mokulumija pavuli pakuti gulu ya masodja yaukila boma. Vokonkhapo vake venze vovuta ngako ndipo veniphunzisa kuti ni bwino kukonkheja lamulo ya m’Baibolo yomvwila boma yopeleka “vinthu va Kaisara kwa Kaisara.” (Mk. 12:17) Mpaka nthawe iyakine, onse amene efumila ku chalo chiyakine ekakamijiwa kulembesha ku polisi yapafupi na ng’anda yawo. Mokulumija sewo timvwila. Papita masiku atontho, penenzeyendesha motoka ku Kampala, mapolisi achisinsi evwendela kwenze newo pamozi na mmishonale muyakine. Sewo techita wowa ngako! Ove etiuja kuti nimwe akazitape ndipo etitola noluta nase ku polisi ikulu, kwamene tichiyafotokoza kuti tenze amishonale antendele. Sewo tiŵauja kuti tenze tilembesha kale ku polisi, koma aliyetimvwile. Etimanga ndipo etilutisha ku ofesi ya mapolisi yamene yenze kufupi na ng’anda ya amishonale. Tinkhala omasuka ngako nkulu wapolisi, pechiziŵa kuti sewo tenze tilembesha kale masiku akuvuli, pechitiziŵa elamula kamalonda kuti atimasule.

M’masiku amene awo, nthawe zinyiji tenzekumana na mavuto ovaliliwa misewu na masodja, amene aŵa enzenkhala mavuto akulu makamaka  tikapanamikiwa na masodja amene ali kolwe ngako. Koma nthawe iliyonse tenzepemphela ndipo tenzenkhazikiwa ntima pansi akatilola kuti tipite bwino-bwino. Chomvwisha chisoni ni chakuti, mu 1973, amishonale onse ochokela ku chalo chiyakine eujiwa kuti achoke ku Uganda.

Tipasiwasoti dela iyakine, apa lomba, niku Côte d’Ivoire, cha kunchingulo kwa Africa. Kwamene uku kwenze kusintha kuyakine kukulu ngako kuli sewo: tenzefunika kujaila chinkhalidwe chiyakine na kuyambasoti kulaŵila Chifalansa nthawe zonse komasoti kujailana na amishonale ofumila mu vyalo vosiyana-siyana! Tetyo, tiwonasoti kusogolela kwenzechita Yehova, mwakuti tifwana ŵanthu olichefya komasoti ofunishisha kulondela mokulumija uthenga uweme. Tonse tiwona mwamene chidalilo chasu mwa Yehova mwechisogolelela njila zasu.

Pavuli pake, mwazizizi Barbara epezeka na matenda a khansa. Tenzeluta kwasu ku Europa moweleja-weleja kuti akalondeleko thandizo ya mankhwala yokatijana na matenda amene awo, ndipo mu 1983 tiziŵa kuti tingapitilije linisoti kutumikila mu gawo yetenze tipasiwa ku Africa. Chenze chinthu chokhumudwisa ngako kuli sewo.

Khansa ya Barbara ipitilija petenzetumikila pa Beteli ya ku London, ndipo pavuli pake emwalila. Banja ya Beteli iniyavya ngako. Banja iyakikne payeka iniyavya kusintha nopitilija kudalila Yehova. Pavuli pake, neziŵana na mulongo muyakine wamene enzethandizila pa Beteli, ndipo enze etumikilapo monga mpainiya wapadela ndipo chikondi chake mwa Yehova chenzewonesha kuti yove enze munthu wauzimu. Newo na Ann tilungulana mu 1989, ndipo kuyambila nthawe yamene iyo tankhala tutumikila pa Beteli yaku London.

Kufumila mu 1995 mpaka mu 2018, nenze na mwayi wotumikila monga wopanamila likulu ya pachalo chonse (kale enzeitiwa kuti wopanamila nthambi), poyenda m’vyalo vosiyana-siyana pafupifupi 60. Pa ulwendo uliwonse, nenzewona kuti Yehova osamalila ŵanthu ŵake, olo vivute ntundu wanji.

Mu 2017, ulwendo uyakine nichiyafwikasoti ku Africa. Chinkhala chinthu chokondwelesha ngako kuluta ku Burundi na Ann pa ulwendo woyamba, ndipo tonse tidabwa ngako kuwona kuti ŵanthu anyinji ali mu choonadi! Mu dela yenenzelalikila ng’anda na ng’anda mu 1964, lomba kuli malo a Beteli aweme ngako kwamene kuli ofalisa opitilila 15.500.

Mu 2018, nilondela ndandanda ya maulwendo akuti nichite, ndipo nikondwela ngakosoti. Pa ndandanda yamene iyo penze chalo cha Côte d’Ivoire. Kunkhala ku Abidjan ku likulu, kwenze monga nili ku ng’anda. Kufumila pa ndandanda ya manamba a foni ŵa abale amene okata ntchito pa Beteli, neziŵa kuti m’bale wamene onkhala pafupi na chipinda cha alwendo enze m’bale Sossou. Newo nekumbukila kuti yove enze etumikilapo monga wopanamila chigawo newo penenze ku Abidjan. Koma nenze nikanganisha. Enze Sossou muyakine—mwana wake.

Yehova ekwanilisha mawu ŵake. Kupitila mu mavuto osiyanasiya, naziŵa kuti, tikondalila Yehova, yove osogolela chendi njila zasu. Lomba, nise ofunishisha kukonkheja njila yamene iyi, ndaŵa yove ikatiloŵeshe m’chalo chanyowani cha Mulungu kuti tikalondele moyo wosasila.—Miy. 4:18.