Nevyalika pa December 22, 1929 ku Noville, m’munzi utontho wa mafamu 9 wamene wenze pafupi na Bastogne, ku Belgian Ardennes. Nenzosangalala kunkhala pa famu pamozi na makolo ŵangu. Neo na msaza wangu Raymond tenzokonda kukama mkaka ku ng’ombe ndipo tenzoyavya pa nchito yowezhya. M’munzi mwasu, tenzokonda kuseŵenzela pamozi ndipo tenzoyavyana.

Makolo ŵangu a Emile na a Alice, enze m’cipembezo ca Cikatolika. Ndipo Sondo iliyonse enzokonda kucita mwambo wa Misa. Olo n’tetyo, apainiya ayakine ofumila ku England ewela m’munzi mwasu nopasa atata kope ya magazini ya Consolation (yamene lomba yuitiwa kuti Tunamani!) Atata ezindikila kuti zeyenzokamba magazini iyi zenze zacendi, ndipo izi zeŵapangisha kuti ayambe kuŵelenga Baibo. Tetyo, eleka kupezeka pa mwambo wa Misa. Izi zecitisha maneba ŵasu kuti ayambe kuŵasusha mwamphamvu. Eyamba kuwakakamizhya kuti apitilizhye kunkhala Akatolika ndipo zecitisha kuti pankhale mikangano.

Ceniŵaŵa ngako kuona atata ovutishiwa na maneba ŵasu. Tetyo, izi niye zecitisha kuti nipemphele kwa Yehova mofumila pansi pa mtima monga ni mwanafotokozela koyambilila kwa nkhani ino. Mkangano uyu pewesila, nesangalala ngako ndipo nenkhala wosimikizhya kuti Yehova ni “Wakumvwa pemphelo.”

Calo ca Germany camene cenzolamuliliwa na cipani ca Nazi celoŵelela calo ca Belgium pa May 10 1940, ndipo ŵanthu anyinji eutuka m’calo ici. Banja yasu yeutukila ca kum’mwela kwa France. Petenze m’njila kuluta ku malo aŵa, nthawi ziyakine tenzopita m’malo oyofya kwamene masoja a ku Germany na France enzoniatanilana.

 M’kuluta kwa nthawi, tewelela ku munzi kwasu ndipo tepeza kuti vinyinji mwa vinthu vasu veiŵiwa kucoselako tyala imbwa yasu Bobbie, yamene yetilandila. Zokumana nazo izi, zenipangisha kuzikonsha kuti, ‘Ndaŵa yanji pacalo pali nkhondo na kuvutika?’

Pa nthawi yamene iyi, telimbikishiwa ngako na mkwasu Emile Schrantz, a wamene enze mkulu koma soti mpainiya wokhulupilika. Yove efotokoza momvwika bwino poseŵenzesha Baibo cifukwa cake tuvutika ndipo eyankha soti makonsho ayakine yenenze nayo yokhuza moyo. Izi zecitisha kuti nikulishe ushamwali wangu na Yehova ndipo nenkhala wosimikizhya kuti Mulungu ni wacikondi.

Olo pa nthawi yakuti nkhondo yenze ikaliyosila, banja yasu yenzosangalala kukatizhyana na akwasu na azilongosi. Mu August 1943, mkwasu José-Nicolas Minet ewela kuzokamba nkhani ku munzi kwasu. Yove ekonsha kuti, “Ni ŵani ofuna kubatizika?” Atata eimya kwanja ndipo nane neimya. Tetyo tonse tebatizika mu m’mana utontho wamene wenze pafupi na munzi wasu.

Mu December 1944, masoja a ku Germany eyamba kucita nkhondo yosilizhyila ya pacalo conse yoitiwa kuti ‘the Battle of the Bulge’. Seo tenzonkhala pafupi na kwenzocitikila nkhondo ndipo kwa mwezi umozi tenzofunikila kunkhala mu ng’anda. Siku iyakine penefuma kuti nikalyeshele viŵeto, bomba yephulika ndipo yeononga mtenje wa ng’anda yasu. Koma msoja muyakine wa ku America wamene enze pafupi na malo kwetenzosungila viŵeto elaŵila mokuwa kuti, “Lala pansi!” Nthawi yamene iyo nelala pansi pafupi na yove ndipo enivwalika cisote cake cozitetezela kuti aniteteze.

Pavuli pa nkhondo, tenzokwanisha kulaŵizhyana na akwasu na azilongosi a mumpingo wa Liège, wamene wenze pa msenga wa makilomita 90 ca kum’mwela kwa malo kwetenzonkhala seo. M’kuluta kwa nthawi, tekwanisha kunkhazikisha kagulu katontho ka ophunzila ku Bastogne. Nenze na mwai woseŵenzela m’cigao coona za misonkho ndipo pavuli pake, neyamba kuseŵenza nchito yaukalaliki. Mu 1951 tepanga makonzedwe yakuti tinkhale na msonkhano wadela ku Bastogne. Ŵanthu pafupifupi 100 epezekapo pa msonkhano  uyu, kuyangizhyilapo kalongosi Elly Reuter wamene enze mpainiya wacangu. Yove echova njinga msenga wa makilomita 50 kuti akapezekepo. Nthawi itontho pavuli pake, tenkhala pa cisumbali. Apa n’kuti kalongosi Elly wangolandila ciitano cakuti akaloŵe Sukulu ya Giliyadi ku United States. Tetyo, elembela kalata likulu yasu ya pacalo conse yofotokoza cifukwa cake ekana ciitano ici. Mkwasu Knorr wamene pa nthawi iyi niye enzosogolela atumiki a Yehova eyankha kuti, payakine msogolo angankhale na mwai woloŵa Sukulu ya Giliyadi pamozi na alume ŵake. Tetyo, telungulana mu February 1953.

M’caka camene ico, neo na Elly tepezeka pa msonkhano wa mutu wakuti Ŵanthu a Calo Calomba wamene wecitikila mu Yankee Stediyamu ku New York. Tili ku malo aŵa, tekumana na mkwasu wamene enipa mwai wa nchito nonisenga kuti nikukile ku United States. Pavuli popemphelela nkhani iyi, neo na Elly tekana nchito iyi ndipo pavuli pake tewelela ku Belgium, kuti tikacilikize kagulu katontho kamene kenze na ofalisa 10 ku Bastogne. Caka cokonkhapo, tesangalala ngako Elly pecinkhala na mwana munalume wa zina yakuti Serge. Koma zacisoni n’zakuti pavuli tyala pa miyezi 7, Serge elwala ndipo ecifwa. Cifukwa ca cisoni cetenze naco, tepemphela kwa Yehova mofumila pansi pa mtima ndipo telimbikishiwa ngako cifukwa ca ciyembekezo cosimikizhyilika ca ciukililo.

Mu October 1961, nekwanisha kupeza nchito yamene yenzonilola kucita upainiya wanthawi zonse. Olo n’tetyo, siku yamene iyo nelandila foni kufumila ku ofesi ya msambo ya ku Belgium ndipo enisenga kuti niyambe kutumikila monga mtumiki wadela (wamene lomba oziŵika kuti woyanganila dela). Koma teŵasenga kuti atipaseko nthawi yakuti titumikileko monga apainiya tikaliyovomela ciitano ici, ndipo etilola. Pavuli potumikila monga apainiya kwa miyezi 8, teyamba kutumikila mu nchito yadela mu September 1962.

Pavuli potumikila mu nchito yadela kwa vyaka viŵili, teitiwa kuti tikatumikile pa Beteli ku Brussels. Teyamba kucita utumiki uyu mu October 1964. Utumiki uyu walomba wetiletela madaliso anyinji. Ndipo nthawi itontho pavuli pakuti Mkwasu Knorr wayendela Beteli yasu mu 1965, nedabwa ngako kuti nesankhiwa kunkhala mtumiki wa msambo. M’kuluta kwa nthawi, neo na Elly teitiwa kuti tikaloŵe kilasi ya namba 41 ya Sukulu ya Giliyadi. Mau yecilaŵila mkwasu Knorr vyaka 13 kuvuli, yekwanilishika. Pavuli posilizhya maphunzilo aŵa, tewelela ku ofesi ya msambo ku Belgium.

Kwa vyaka vinyinji, nankhala na mwai woseŵenzesha zanuziŵa pa nkhani ya zamalamulo kuti niteteze ufulu wa ŵanthu a Yehova kuti akolambila Yehova momasuka ku Europe na ku malo ayakine. (Afil. 1:7) Izi zenipasa mwai wolaŵizhyana na akulu-akulu aboma m’vyalo vopitilila 55 mwamene nchito yasu yenze yepanamikiwa olo kuleshewa. Tetyo, m’malo modalila zanuziŵa, nenzoziziŵikisha monga “mtumiki wa Mulungu.” Nthawi zonse nenzosenga Yehova m’pemphelo kuti anisogolele cifukwa  nenzoziŵa kuti “mtima wa mfumu uli monga ni m’mana wa manzi pa kwanja ya Yehova. Oupitisha kulikonse kwaangafune.”—Miy. 21:1.

Nikalukumbukila makambilano yenenze nayo na membala wa ng’anda ya malamulo ku Europe. Nenzomusenga nthawi zinyinji kuti tilaŵizhyane koma yove enzokana. Koma posilizhiyila pake, evomela. Yove elaŵila kuti, “Nikupase tyala maminesi 5 ndipo niyangizhyilepo lini olo imozi.” Neŵelama ndipo neyamba kupemphela. Mwamantha, munalume uyu ekonsha zenenzocita. Neimya mutu wangu nolaŵila kuti, “Nuyamikila Mulungu kuti nimwe m’mozi mwa mtumiki wake.” Yove ekonsha kuti, “Kansi utanthauza cinji?” Nemuonesha lemba ya Aroma 13:4. Cifukwa cakuti yove enze wacipembezo ca Cipulotesitanti, vesi iyi ya m’Baibo yemukhuza ngako. Tetyo, enipasa pafupifupi ola imozi kuti tilaŵizhyane ndipo makambilano yasu yenze yopindulisha ngako. Yove efwika mpaka polaŵila kuti olemekeza nchito ya Mboni za Yehova.

Kwa vyaka vinyinji atumiki a Yehova ankhala olimbana na nkhani za malamulo ku Europe zokhuza kusatolamo mbali m’zandale, kulimbilana ŵana, nkhani za misonkho na ziyakine zinyinji. Nankhala na mwai woona mwamene Yehova watiyavyila kupambana. Mboni za Yehova zankhala zupambana milandu yopitilila 140 m’Makhoti Oona za Maufulu a Ŵanthu ku Europe.

Ca m’ma 1990, neseŵenzela pamozi na mkwasu Philip Brumley wa ku likulu yasu ya pacalo conse na mkwasu Valter Farneti wa ku Italy, kuti titeteze ufulu wa akwasu ku Cuba, kwamene nchito yasu yenze yoleshewa. Nelembela kalata Kazembe wa ku Cuba mu Belgium ndipo pavuli pake, neonana na munthu esankhiwa kuseŵenzela pa pempho yasu. Pa makambilano ŵasu oyamba, tiliyokwanishe kusilizhya vuto yecitisha kuti boma ileshe nchito yasu.

Pavuli posenga cisogozo ca Yehova m’pemphelo, tesenga cilolezo cakuti titumizhye Mabaibo okwanila 5,000 ku Cuba ndipo etilola kucita izi. Mabaibo yefwika bwino ndipo yepelekewa kuli akwasu. Izi zetisimikizhyila kuti Yehova enzodalisa kuyesayesa kwasu. Pavuli pake, tesenga soti cilolezo cakuti titumizhye Mabaibo ayakine okwanila 27,500 ndipo etivomelezhya soti. Kuyavya akwasu na azilongosi okondeka ku Cuba kunkhala na kope ya Baibo, kwenipasa cimwemwe.

Neluta ku Cuba kwa maulwendo anyinji kuti niyavye kunkhazikisha mwalamulo nchito yasu. Pa maulwendo aŵa, nekwanisha kupanga ushamwali na olamulila anyinji aboma.

Mu 1994 ŵanthu acitutsi opitilila 1,000 000 epaiwa ku Rwanda. Zomvwisha cisoni n’zakuti nao akwasu ayakine epaiwa. Gulu ya akwasu yesengewa kuti akapeleke thandizo kuli akwasu na azilongosi a m’calo ici.

Kagulu kasu pekefwika ku Kigali yamene ni likulu ya Rwanda, tepeza kuti vipupa va ofesi yomasulila na mabuku vaonongewa. Tecimvwa nkhani zinyinji zomvwisha cisoni za akwasu na azilongosi amene epaiwa na manaifi. Koma tecimvwa soti nkhani zokhuza kuoneshana cikondi kwa akwasu na azilongosi. Mwacisanzo, tekumana na mkwasu wa mtundu wa Citutsi wamene enze efisama m’nkhwema kwa masiku 28 motetezewa na banja ya mtundu wa Cihutu ya Mboni za Yehova. Pa msonkhano wetenkhala nao ku Kigali, teseŵenza mwakhama kuti tilimbikishe notonthoza akwasu na azilongosi opitilila 900.

Pavuli pake, tepita pa boda ya Zaire (yamene lomba yuziŵika kuti Democratic Republic of the Congo) kusakila akwasu na azilongosi a ku Rwanda amene enze eutukila ku kampu ya ŵanthu othaŵa kwao pafupi na tauni ya Goma. Koma tiliyoŵapeze. Tetyo, tepemphela kwa Yehova kuti atisogolele na colinga cakuti tiŵapeze. Pavuli pake, teona munthu muyakine owela kuli seo ndipo temukonsha ngati enzoziŵako wa Mboni aliyense. Yove eyankha kuti, “Eee n’ne m’mozi wa Mboni za Yehova. Ningasangalale kukupelekani kuli akwasu a m’komiti yopeleka thandizo.” Pavuli ponkhala na makambisilano olimbikisha na akwasu a m’komiti yopeleka thandizo, teonana na akwasu na azilongosi okwanila 1,600 othaŵa kwao ndipo tepeleka citonthozo cauzimu noŵalimbikisha. Teŵaŵelengela soti kalata yofumila ku Bungwe Yolamulila. Akwasu na azilongosi esangalala ngako kumvwa zeciŵalembela a m’Bungwe Yolamulila kuti: “Tukuikani m’mapemphelo nthawi zonse. Ndipo tuziŵa kuti Yehova akutayeni lini.” Mau aŵa ocokela ku Bungwe Yolamulila yenze yacendi. Masiku ŵano, akwasu na azilongosi opitilila 30,000 ku Rwanda otumikila Yehova pamozi mosangalala.

Pavuli ponkhala m’cikwati kwa vyaka pafupifupi 58, mkazi wangu wokondeka Elly emwalila mu 2011. Neuzhya Yehova m’pemphelo mwenenzomvwila. Nepeza soti citonthozo mwa kulalikila uthenga uweme kwa maneba ŵangu.

Olo kuti nili na vyaka va m’ma 90, nikalutolamo mbali mu nchito yolalikila wiki iliyonse. Nusangalala soti kuyavyako nchito mu Dipatimenti ya Zamalamulo kuno ku ofesi ya msambo ya ku Belgium, kuuzhyako ayakine zokumana nazo zangu nolimbikisha acilumbwana na banja ya Beteli.

Vyaka 84 vapita, nepeleka pemphelo yangu yoyamba kwa Yehova. Pa nthawi iyi niye peneyamba kunkhala pa ushamwali wotang’a na Yehova. N’ne wosangalala ngako kuti Yehova wankhala omvwishila mapemphelo ŵangu.—Sal. 66:19. b