1-2. Kansi tephunzila cinji m’nkhani yapita, ndipo tiphunzile cinji m’nkhani ino?

M’NKHANI yapita, telaŵizhyana ziyakine mwa mfundo zupezeka mu Levitiko caputa 19. Mwacisanzo, m’vesi 3, Yehova euzhya Aisiraeli kuti enzofunika kulemekeza makolo ŵao. Tephunzila kuti tingaoneshe kuti tulemekeza makolo ŵasu mwa kuŵapasa zofunikila za pa umoyo, kuŵatonthoza noŵayavya kuti apitilizhye kutumikila Yehova. M’vesi imozimozi, Mulungu euzhya soti atumiki ŵake kuti enzofunika kusunga Sabata. Tephunzila kuti olo kuti tili lini pansi pa Cilamulo ca Mose, Yehova ofuna kuti tikopatula nthawi yocita zinthu zauzimu. Ngati tucita izi, tuonesha kuti tufuna kunkhala atuŵa, monga ni mwayulaŵilila lemba ya Levitiko 19:2 na 1 Petulo 1:15.

² M’nkhani ino, tilaŵizhyane mfundo ziyakine zatingaphunzile kufumila m’caputa 19 ca buku ya Levitiko. Mfundo izi zitiyavye kuziŵa mwatingaoneshele cifundo ku ŵanthu olemala, mwatingacitile malonda moona mtima na mwatingaoneshele cikondi ku ŵanthu ayakine.

3-4. Molingana na Levitiko 19:14, kansi Aisiraeli enzofunika kuonesha tyani cifundo ku ŵanthu olemala?

³ Ŵelengani Levitiko 19:14. Yehova ofuna kuti ŵanthu ŵake akoonesha cifundo ku ŵanthu olemala. Mwacisanzo, epasa Aisiraeli lamulo yakuti enzofunika lini kutembelela munthu wamene ali na vuto yakumvwa. Izi zenzoyangizhyilapo kumuyofya olo kumulaŵilila mau aipa. Kucita izi kwenze kusoŵa cifundo cifukwa munthu woteti enzokwanisha lini kumvwa olo kuyankha.

 ⁴ M’vesi imozimozi, Mulungu euzhya atumiki ŵake kuti enzofunika kupewa “kuika cinthu pasogolo pa munthu wosalolesha na colinga cakuti akuntheko.” Buku iyakine yelaŵila kuti, “Kale, ŵanthu a ku Middle East enzokonda kucitila nkhanza ŵanthu olemala.” Mwacisanzo, ŵanthu ayakine amene enzeve cifundo, enzoika cinthu pasogolo pa munthu wosalolesha na colinga cakuti akuntheko olo kuti amuseke. Kucita izi kwenze kusoŵa cifundo. Mwa kuika lamulo iyi, Yehova eyavya atumiki ŵake kuona kufunika kocitila cifundo ŵanthu olemala.

5. Kansi tingaoneshe tyani cifundo ku ŵanthu olemala?

⁵ Yesu enzoonesha cifundo ku ŵanthu olemala. Kumbukilani mau yecitumizhya kuli Yohane M’batizi. Yove eciti: “Ŵanthu osalolesha ayamba kulolesha, olemala ayamba kuyenda, a khate apoleshewa, ali na vuto yakumvwa ayamba kumvwa [ndipo] akufwa oukishiwa.” Peciona zozizwisa zeenzocita Yesu, “ŵanthu onse eyamba kutamanda Mulungu.” (Luka 7:20-22; 18:43) Akhristu otolela cisanzo ca Yesu mwa kuonesha cifundo ku ŵanthu olemala. N’cendi kuti Yehova aliyotipase mphamvu zocita zozizwisa monga ni zeenzocita Yesu. Koma tili na mwai wouzhyako ayakine, kuyangizhyilapo ŵanthu olemala, uthenga wabwino wonena za paladaiso, mwamene ŵanthu onse akankhale angwilo. Ndipo akankhale pa ushamwali wotang’a na Yehova. (Luka 4:18) Uthenga uyu wayavya ŵanthu anyinji kuti ayambe kutamanda Mulungu.

6. Kansi mfundo zupezeka mu Levitiko caputa 19 zutiyavya tyani kumvwishisha malamulo 10?

⁶ Mavesi ayakine a mu Levitiko caputa 19, ofotokoza mfundo zoyangizhyilika zokhuza Malamulo 10. Mwacisanzo, lamulo ya namba 8 yulaŵila tyala kuti: “Osaiŵa.” (Eks. 20:15) Payakine ŵanthu ayakine enzoganiza kuti ngati opewa kutola cinthu cisali cao, niye kuti enzokonkha lamulo iyi. Koma payakine ŵanthu aŵa enzoiŵa m’njila ziyakine.

7. Kansi payakine munthu wamalonda enzoonesha tyani kuti enzomvwila lini lamulo ya namba 8 yokhuza kuiŵa?

⁷ Payakine munthu wamalonda enzoganiza kuti enzoiŵa lini ngati enzotola lini cinthu  cisali cake. Nanga tyani ngati enzocita malonda mosaona mtima? Pa Levitiko 19:35, 36, Yehova elaŵila kuti: “Osati mukocita cinyengo popima kutalimpha kwa cinthu, kulema kwa cinthu olo popima vinthu va manzi. Mukoseŵenzesha masikelo yolondola, miyala yolondola yopimila kulema kwa cinthu, mpimo wolondola wa efa koma soti mpimo wolondola wa hini.” Tetyo, ngati munthu wamalonda enzoseŵenzesha masikelo olo mipimo yosalondola, niye kuti enzoiŵila makasitomala ŵake. Mavesi ayakine a m’Levitiko caputa 19 ogogomezela soti mfundo yamene iyi.

8. Kansi mfundo za mu Levitiko 19:11-13, zeyavya tyani Ayuda kumvwishisha lamulo ya namba 8, nanga seo zutiyavya tyani?

⁸ Ŵelengani Levitiko 19:11-13. Lemba ya Levitiko 19:11 yuyamba na mau akuti: “Osati mukoiŵa.” Ndipo vesi 13 yulaŵila kuti, “Usaiŵile muyako mwacinyengo.” Tetyo, ngati munthu ocita malonda mwacinyengo niye kuti oiŵa. Lamulo ya namba 8 yenzolesha kuiŵa. Koma mfundo za m’buku ya Levitiko zenzoyavya Ayuda kuziŵa zinthu zeenzofunika kupewa kuti aoneshe kuti oiŵa lini. Kuti tinkhale atuŵa, tufunika kuziŵa mwamene Yehova oonela nkhani ya kusaona mtima na kuiŵa. Tetyo, tingacite bwino kuzikonsha kuti, ‘Molingana na Levitiko 19:11-13, kansi nufunika kucinja zinthu ziyakine pa umoyo wangu, makamaka mwanucitila malonda olo mwanucitila zinthu ku nchito?’

9. Kansi lamulo yupezeka pa Levitiko 19:13, yenzoteteza tyani aganyu?

⁹ Pa Levitiko 19:13 pali soti mfundo iyakine yamene Akhristu amene elemba nchito ŵanthu ayakine ofunika kuiganizila. Lemba iyi ikuti: “Malipilo a munthu waganyu asalale m’ng’anda mwako mpaka m’mawa.” M’nthawi ya Aisiraeli, ŵanthu anyinji enze alimi ndipo enzolemba nchito aganyu kuti aŵayavye. Aganyu aŵa enzopasiwa malipilo ŵao siku yamene iyo pavuli posilizhya nchito. Ngati waganyu aliyopasiwe malipilo ŵake siku yamene iyo, cenzonkhala covuta kuti apeze zofunikila za banja yake za pa siku yamene iyo. Tetyo, Yehova eŵauzhya kuti enzofunika kum’pasa malipilo ŵake ‘cifukwa enze wovutika ndipo moyo wake wenzodalila pa malipilo amene aŵa.’​—Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Kansi tingaphunzilepo cinji pa Levitiko 19:13?

¹⁰ Masiku ŵano, anyanchito anyinji opasiwa malipilo ŵao kaŵili olo kamozi pa mwezi. Olo n’tetyo, mfundo ya pa Levitiko 19:13 ikalukata nchito masiku ŵano. N’comvwisha cisoni kuti mabwana anyinji olyela masuku pamutu anyanchito ŵao mwa kuŵapasa malipilo atontho. Ocita izi cifukwa oziŵa kuti angaleke lini kuseŵenza olo kuti oŵapasa ndalama itontho. Kucita izi kuli monga ni ‘kuyoneka ku ng’anda kwao malipilo ya waganyu mpaka m’mawa.’ Mkhristu wamene elemba ŵanthu ayakine nchito ofunika kucita zinthu moona mtima na anyanchito ŵake. Lomba, tiyeni tione mfundo ziyakine zatingaphunzile mu Levitiko caputa 19.

11-12. Kansi Yesu egogomezela mfundo yanji pecikata mau a pa Levitiko 19:17, 18?

¹¹ Yehova ofuna kuti tikocita zinyinji kuyangizhyila pa kupewa kucitila ŵanthu ayakine vinthu viipa. Mfundo iyi tuipeza pa Levitiko 19:17, 18. (Ŵelengani.) Pa lemba iyi, Yehova elaŵila kuti: “Ukokonda muyako monga ni mwauzikondela weka.” Izi niye zaakufunika kucita Mkhristu aliyense ngati ofuna kukondwelesha Mulungu.

¹² Yesu eonesha kuti lamulo yupezeka pa Levitiko 19:18 ni yofunika ngako. Mfarisi muyakine  emukonsha kuti: “Kansi lamulo ikulu pa Malamulo onse ni yotyani?” Yesu emuyankha kuti “Lamulo ikulu koma soti yoyamba ni yakuti, ‘Ukokonda Yehova na mtima wako wonse, moyo wako wonse na maganizo ŵako onse.’” Pavuli pake, Yesu ekata mau a pa Levitiko 19:18, ndipo elaŵila kuti: “Yaciŵili, yolingana na iyi ni yakuti: ‘Ukokonda muyako monga ni mwauzikondela weka.’” (Mat. 22:35-40) Pali njila zinyinji zatingaoneshele kuti tukonda ŵanthu ayakine. Ziyakine mwa njila izi, zupezeka mu Levitiko caputa 19.

13. Kansi nkhani ya Yosefe yutiyavya tyani kumvwishisha mfundo yupezeka pa Levitiko 19:18?

¹³ Njila imozi mwatingaoneshele kuti tukonda ŵanthu ayakine ni mwa kuseŵenzesha mfundo yupezeka pa Levitiko 19:18. Lemba iyi ikuti: “Usawezhyele ciipa olo kusunga cakumkosi.” Anyinji a seo, tuziŵako ŵanthu ayakine amene esungila cakumkosi muyao wa ku sukulu, ku nchito olo wabanja wao, payakine kwa vyaka vinyinji. Kumbukilani kuti akwake a Yosefe emusungila cakumkosi, ndipo izi zecitisha kuti amucitile vinthu viipa. (Gen. 37:2-8, 25-28) Koma Yosefe enze wosiyana ngako na ove. Pa nthawi iyakine, Yosefe epasiwa udindo ukulu ku Iguputo ndipo enze na mwai wowezhyela akwake. Koma yove aliyoŵasungile cakumkosi. M’malo mwake, eŵacitila cifundo ndipo ecita zinthu mokatizhyana na zayulaŵila Levitiko 19:18.​—Gen. 50:19-21.

14. Kansi n’cinji cuonesha kuti mfundo yupezeka pa Levitiko 19:18 ikali yoyavya masiku ŵano?

¹⁴ Ngati tufuna kunkhala pa ushamwali wotang’a na Mulungu, tufunika kutolela cisanzo ca Yosefe wamene ekhululukila akwake m’malo moŵasungila cakumkosi. Kucita izi kukatizhyana na zecilaŵila Yesu m’pemphelo ya cisanzo pecilaŵila kuti tufunika kukhululukila ŵanthu amene atilakwila. (Mat. 6:9, 12) Naye mtumwi Paulo elimbikisha Akhristu ayake kuti: “Okondeka, musawezhyele ciipa.” (Aro. 12:19) Eŵalimbikisha soti kuti: “Pitilizhyani kulolelana na kukhululukilana na mtima wonse olo kuti muyakine ali na cifukwa codandaulila pa muyake.” (Akol. 3:13) Mfundo za Yehova zucinja lini. Tetyo, mfundo  yupezeka pa Levitiko 19:18 ikali yoyavya olo masiku ŵano.

15. Fotokozani cisanzo camene cingatiyavye kumvwisha cifukwa cake tufunika kukhululukila ŵanthu ayakine.

¹⁵ Kukhumudwishiwa tingakulinganizhye na cilonda. Vilonda viyakine vunkhala vitontho-vitontho pamene viyakine vunkhala vikulu-vikulu. Mwacisanzo, potenda njala na kaleza, tingaziceke kucikumo ndipo tingamvwe kuŵaŵa. Koma ululu wake unkhala lini nthawi itali. Payakine kalonda kangapole pavuli pa siku imozi olo yaŵili, ndipo tingokumbukila lini na pekenze. Molingana na izi, nthawi ziyakine zinthu zangatilakwile ŵanthu ayakine zingankhale zitontho. Mwacisanzo, muyasu angatilaŵilile olo kuticitila vinthu vamene vingatikhumudwishe. Koma tingamukhululukile mosavuta. Koma ngati cilonda n’cikulu, tingafunike kuonana na dokota kuti atungepo noikapo bandeji. Ngati tukatapokatapo pa cilonda, zingacitishe kuti cisapole kamangu ndipo cingakulileko. N’zomvwisha cisoni kuti ayakine ocita zinthu zolingana na izi ngati alakwiliwa zinthu zikulu. Ove opitilizhya kuganizila vinthu vecilakwiliwa ndipo osunga cakumkosi. Koma kucita izi kucitisha kuti osati akonkhala acimwemwe. Tetyo, n’cinthu canzelu kuseŵenzesha malangizo opezeka pa Levitiko 19:18.

16. Molingana na Levitiko 19:33, 34, kansi Yehova enzofuna kuti Aisiraeli akoŵaona tyani alwendo, ndipo tuphunzilapo cinji pa mfundo iyi?

¹⁶ Yehova pecilamula Aisiraeli kuti akokonda ŵanthu ayakine, aliyotanthauze kuti enzofunika kukonda ŵanthu a mtundu wao tyala. Ove enzofunika kukonda soti ŵanthu a mitundu iyakine. Mfundo iyi yumvwikishiwa bwino pa Levitiko 19:33, 34. (Ŵelengani.) Pa lemba iyi, Yehova elamula Aisiraeli kuti enzofunika kuona mlwendo monga “mbadwa,” ndipo enzofunika ‘kumukonda’ monga ni mweenzozikondela ŵeka. Mwacisanzo, Cilamulo cenzolaŵila kuti Aisiraeli enzofunika kulola alwendo koma soti ŵanthu a mtundu wao amene enze osauka, kukunkha m’minda zao. (Lev. 19:9, 10) Mfundo yakuti tufunika kukonda ŵanthu ayakine ikalukata nchito olo masiku ŵano. (Luka 10:30-37) Masiku ŵano, pali ŵanthu anyinji amene okukila ku vyalo viyakine. Ndipo payakine mweo munkhala pafupi na ayakine mwa ŵanthu aŵa. Tetyo, n’cinthu cofunika ngako kuŵaonesha cikondi na ulemu.

17-18. (a)  Kansi lemba ya Levitiko 19:2, na 1 Petulo 1:15 yutilimbikisha kucita cinji? (b) Kansi mtumwi Petulo etilimbikisha kucita nchito yofunika ngako yotyani?

¹⁷ Lemba ya Levitiko 19:2 na 1 Petulo 1:15 yulimbikisha atumiki a Mulungu kunkhala atuŵa. Ndipo mavesi ayakine a mu Levitiko 19 otiyavya kuziŵa zatingacite kuti tinkhale ovomelezhyeka kwa Yehova. M’nkhani ino, talaŵizhyana mavesi amene atiyavya kuziŵa zinthu zatufunika kucita na zatufunika kupewa. * Ndipo olo Malemba Acigiliki Acikhristu oonesha kuti tufunika kuseŵenzesha mfundo za m’mavesi aya mu umoyo wasu. Koma mtumwi Petulo eyangizhyilapo mfundo iyakine.

¹⁸ Monga Akhristu, tingopezeka pa misonkhano nthawi zonse nocitila ŵanthu ayakine zinthu ziweme. Koma mtumwi Petulo elaŵila kuti tufunika kucita cinthu ciyakine cofunika ngako. Akaliyolaŵila mfundo yakuti tufunika kunkhala atuŵa, mtumwi Petulo elaŵila kuti: “Konzekeleshani maganizo ŵanu kuti mukate nchito mwamphamvu.” (1 Pet. 1:13, 15) Kansi enzolaŵila za nchito yotyani? Petulo elaŵila kuti Akhristu ozozewa enzofunika “‘kulengeza minkhalidwe iweme ngako’ ya wamene eŵaita.” (1 Pet. 2:9) Koma kansi ni Akhristu tyala ozozewa amene ali na mwai wocita nchito iyi? Yai. Tonse tili na udindo wotolako mbali pa nchito yolalikila nophunzisa, yamene yuyavya ŵanthu kuti acinje umoyo wao. (Mko. 13:10) Ngati tuseŵenzesha mfundo zupezeka mu Levitiko caputa 19, tuonesha kuti tukonda Mulungu na ŵanthu. Kuyangizhyila apo, tuonesha kuti tufuna ‘kunkhala atuŵa’ m’zocita zasu zonse.