Kansi Muziŵa?
Kuyangizhyila pa zayufotokoza Baibo, ni umboni uyakine wotyani woonesha kuti Aisiraeli enze akapolo ku Iguputo?
Baibo yufotokoza kuti pavuli pakuti Amidiyani atola Yosefe kuluta naye ku Iguputo, Yakobo na banja yake efuma ku Kanani na kuyonkhala ku Iguputo. Eciyonkhala kudela yoitiwa kuti Goseni, ku Nile Delta mu Iguputo. (Gen. 47:1, 6) Ciŵelengelo ca Aisiraeli cepitilizhya kukula. Tetyo, Aiguputo eyamba kucita wowa na Aisiraeli, ndipo eyamba kuŵakatisha nchito ya ukapolo.—Eks. 1:7-14.
Ŵanthu ayakine masiku ŵano, osusha nkhani ya m’Baibo yamene iyi, ndipo oganiza kuti ni yawenye. Nangu n’tetyo pali umboni uonesha kuti ŵanthu oitiwa kuti a Semites * enkhalako akapolo ku Iguputo.
Mwacisanzo, ofukula za m’matongwe epeza umboni wakuti kumpoto kwa mzinda wa Aiguputo kwenzokhala ŵanthu. Dr. John Bimson ekamba kuti pali maumboni opitilila 20 oonesha kuti a Semitic enzonkhala kudela ya kum’mwela kwa Iguputo. Olo n’tetyo wofukula za m’matongwe James K. Hoffmeier, ekamba kuti: “Mu nyengo ya pakati pa 1800 mpaka 1540 B.C., Iguputo yenze malo ocitisha cidwi ku ŵanthu amene enzokamba Cisemitic, amene efumila kum’mwela kwa Asia na kuyonkhala ku Iguputo ndipo aliyofune kufumako.” Ekamba soti kuti: “Kutalimpha kwa nthawi kulinganako na nthawi ya makolo akale, molingana na mwayufotokozela buku ya Genesis.”
Epeza soti umboni woyangizhyilika kum’mwela kwa Iguputo. Epeza mpukutu wamene welembewa ca m’ma 2000–mpaka 1600 B.C.E wamene wenze na mazina ya akapolo amene enzoseŵenza pang’anda kum’mwela kwa Iguputo. Mazina opitilila pa 40 yenze mu mpukutu wamene uyu, ni ya Cisemitic. Akapolo amene aŵa enzokata nchito yopika, yosoka koma soti nchito ziyakine zovuta. Hoffmeier elaŵila kuti: “Pofwana kuti ŵanthu a mtundu wa Cisemitic enzoseŵenza pa ng’anda imozi ku Thebaid [kum’mwela kwa Iguputo], ciŵelengelo ca a Semitic mu Iguputo makamaka m’dela ya Delta cekula ngako.”
Wofukula za m’matongwe David Rohl elemba kuti “mazina ayakine ya akapolo yenze pa mndandanda yenzomvwika monga ni mazina yatuŵelenga m’Baibo.” Mwacisanzo, mbali ziyakine za mpukutu zenze na mazina olinganako na mazina monga Isakara, Aseri na Sifira. (Eks. 1:3, 4, 15) Rohl elaŵila kuti, “Uyu ni umboni wacendi woonesha kuti Aisiraeli enkhalako ku Iguputo monga akapolo.”
Dr. Bimson elaŵila kuti: “Miyambo ya Baibo yokhuza ukapolo wa ku Iguputo koma soti kumasuliwa kwa Aisiraeli ni umboni wosasushika.”
^ par. 4 Zina yakuti Semite yefumila kuli Semu wamene enze m’mozi mwa ŵana atatu a Nowa. Mbadwa za Semu zenzoyangizhyilapo Aelamu, Asuri, Akaldayo, Aheberi, Asiriya na mtundu wa Arabiya.
