1. Kansi ulosi wa m’Baibo utiyavya kuziŵa cinji?

KANSI n’cinji cati cikacitikile atumiki a Yehova msogolo? Yankho ni yoziŵika. Ulosi wa m’Baibo utiyavya kuziŵa vinthu vati vikakhuze aliyense wa seo. Pali ulosi uyakine wamene utiyavya kuziŵa zati yakacite maulamulilo yamphamvu ngako pacalo. Ulosi wamene uyu upezeka pa Danieli capita 11, ndipo utiuzhya za mafumu aŵili amene olimbana, mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela. Mbali ikulu ya ulosi wamene uyu yekwanilishiwa kale. Tetyo izi zutipasa cidalilo cakuti mbali iyakine ikakwanilishiwe soti.

2. Molingana na Genesis 3:15 na Chivumbulutso 11:7 na 12:17, kansi tufunika kukumbukila zinthu zotyani ngati tuphunzila ulosi wa Danieli?

² Kuti tikwanishe kumvwisha ulosi uli pa Danieli capita 11, tufunika kukumbukila kuti ulosi uyu ulaŵila tyala za mafumu na maulamulilo amene ankhala onzunza atumiki a Mulungu. Pofwana kuti atumiki a Yehova ni atontho tikaŵalinganizhya na ŵanthu ali pacalo, ndaŵa yanji maulamulilo oŵanzunza? Ni cifukwa cakuti Satana na magulu ŵake ofuna kugonjesa ŵanthu amene otumikila Yehova na Yesu. (Ŵelengani Genesis 3:15 na Chivumbulutso 11:7; 12:17.) Kuyangizhyila apo, ulosi wopezeka m’buku ya Danieli ukatizhyana na maulosi ayakine opezeka m’Baibo. Tetyo tingaumvwishe bwino ulosi wa Danieli ngati tuulinganizhya na mbali ziyakine za m’Baibo.

3. Kansi tilaŵizhyane cinji m’nkhani ino na yokonkhapo?

³ Tikalukumbukila mfundo izi, tiyeni lomba tilaŵizhyane  ulosi upezeka pa Danieli 11:25-39. Tione kuti ni ŵani enze mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela kuyambila m’caka ca 1870 mpaka mu 1991. Tione soti cifukwa cake tufunika kucinja kamvwedwe kasu kokhuza ulosi uyu. Mu nkhani yokonkhapo, tikalaŵizhyane ulosi uli pa Danieli 11:40–12:1. Tikamvwishe bwino mwamene mbali ya ulosi uyu yukatizhyilana na zocitika kuyambila m’ma 1990 mpaka pa nkhondo ya Aramagedo. Kuti mumvwishe bwino pamuphunzila nkhani ziŵili izi, onani chati yakuti “Mafumu Okangana m’Masiku Osilizhya.” Coyamba tufunika kuziŵa mafumu aŵili amene okhuziwa na ulosi uyu.

4. Kansi ni vinthu vitatu votyani vamene vingatiyavye kuziŵa mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela?

⁴ Mazina akuti “mfumu ya kumpoto” na “mfumu ya kum’mwela” poyamba yenzopasiwa kuli olamulila andale a kumpoto na a kum’mwela kwa Isiraeli. Ndaŵa yanji talaŵila teti? Onani kuti mngelo potwala uthenga kwa Danieli, elaŵila kuti: “Nawela kuti nikuyavye kuzindikila zati zicitikile ŵanthu a mtundu wako m’masiku osilizhya.” (Dan. 10:14) Aisiraeli enze akali ŵanthu a Mulungu mpaka kuzofwika pa Pentekosite mu 33 C.E. Pavuli pake, Yehova esankha ophunzila a Khristu amene enze okhulupilika kunkhala ŵanthu ŵake. Tetyo mbali ikulu ya ulosi upezeka pa Danieli capita 11, ukhuza lini mtundu wa Aisiraeli, koma ukhuza okonkha a Khristu. (Mac. 2:1-4; Aro. 9:6-8; Agal. 6:15, 16) Olamulila osiyanasiyana ankhalako mfumu ya kumpoto koma soti mfumu ya kum’mwela panthawi zosiyanasiyana. Olamulila onse amene aŵa ecita vinthu volingana. Coyamba, mafumu aŵa enzolamulila kumadela kwenzonkhala atumiki a Mulungu anyinji kuti aŵanzunze. Caciŵili, mweenzocitila vinthu na atumiki a Mulungu enzoonesha kuti enzozonda Mulungu wacendi, Yehova. Cacitatu, mafumu aŵili eyamba kulimbilana ulamulilo.

5. Kansi kwenze mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela pakati pa vyaka 100 kuzofwika m’caka ca 1870? Fotokozani.

⁵ Pavuli pa vyaka 100, Akhristu awenye eloŵa mumpingo Wacikhristu. Eyamba kuphunzisa viphunziso vawenye vamene vecitisha kuti ŵanthu asaziŵe cendi copezeka m’mau a Mulungu. Kufumila panthawi yamene iyo mpaka kosilizhyila kwa 1800, penzeve gulu ya atumiki a Yehova pacalo. Akhristu awenye epaka monga ni mbeu ya uzu. Cifukwa ca izi, cenze covuta kuziŵa Akhristu acendi. (Mat. 13:36-43) Ndaŵa yanji n’cinthu cofunika kuziŵa zamene izi? N’cifukwa cakuti zatuŵelenga zuonesha kuti mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela angankhale lini mafumu amene elamulila pakati pa vyaka 100 kuzofwika m’caka ca 1870. Panthawi iyi kwenzeve gulu ya ŵanthu amene enzotumikila Mulungu mokatizhyana. Tetyo penzeve gulu yakuti mafumu aŵa aiukile. * Koma pavuli pa caka ca 1870, cenze cosavuta kuziŵa mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela. Kansi tuziŵa tyani zamene izi?

6. Kansi ni lini pamene atumiki a Mulungu eyamba kusonkhanishiwa soti monga gulu? Fotokozani.

 ⁶ Kuyambila mu 1870 mpaka msogolo, atumiki a Mulungu eyamba kusonkhanishiwa monga gulu. M’caka camene ici niye pamene Charles T. Russell na ayake epanga kagulu ka ophunzila Baibo. Mkwasu Russell na ayake enze monga ni mthenga eloselewa kuti ‘akakonze njila,’ Ufumu wa Mesiya ukaliyonkhazikishiwa. (Mal. 3:1) Panthawi yamene iyo penze gulu yamene yenzotumikila Mulungu m’njila yovomelezhyeka. Kansi penze ulamulilo wamphamvu panthawi yamene iyo kuti unzunze atumiki a Mulungu? Ganizilani mfundo izi.

7. Kansi ni ŵani enkhala mfumu ya kum’mwela pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse?

⁷ Pofwika mu 1870, Britain wenkhala ulamulilo wamphamvu pacalo, ndipo wenze na masoja amphamvu pacalo conse. Ulamulilo wa Britain wenzopanamila nsengo itontho yamene yegonjesa nsengo zitatu zamene ni France, Spain na Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Ulamulilo wa Britain niye wenkhala mfumu ya kum’mwela pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse. Panthawi yamene iyo, calo ca United States of America cenkhala colemela pacalo conse ndipo epanga mgwilizano na calo ca Britain.

8. Kansi ni ŵani wapitilizhya kunkhala mfumu ya kum’mwela m’masiku osilizhya?

⁸ Pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse, United States na Britain ekatizhyana nopanga gulu yamphamvu. Panthawi yamene iyo, Britain na United States ekatizhyana nopanga ulamulilo wamphamvu pacalo conse woitiwa kuti Anglo-America. Molingana na mwecifotokozela Danieli,  mfumu yamene iyi ‘ikasonkhanishe gulu ya nkhondo ikulu koma soti yamphamvu.’ (Dan. 11:25) M’masiku osilizhya, ulamulilo wa Britain na United States wapitilizhya kunkhala mfumu ya kum’mwela. * Kansi ni ŵani enkhala mfumu ya kumpoto?

9. Kansi ni lini peyeonekela mfumu ya kumpoto, nanga ulosi wa pa Danieli 11:25 wekwanilishiwa tyani?

⁹ Mu 1871, pavuli pakuti Russell na ayake apanga kagulu ka ophunzila Baibo, mfumu ya kumpoto yeonekela. Caka camene ici, Otto von Bismarck eyavya ponkhazikisha ulamulilo wamphamvu wa German. Wilhelm I enkhala mfumu ndipo esankha Bismarck kunkhala msogoleli wa boma yamene iyi. * M’kuluta kwa nthawi, calo ca Germany ceyamba kulamulila vyalo viyakine mu Africa mpaka ku nyanja ya Pacific. Calo camene ici cenzofunishisha kunkhala camphamvu kupambana Britain. (Ŵelengani Danieli 11:25.) Ulamulilo wa Germany wenkhala na masoja amphamvu ngako pafupifupi kuti alingane na Britain. Pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse, Germany eseŵenzesha masoja ŵake polimbana na adani ŵake.

10. Kansi ulosi wa pa Danieli 11:25b, 26 wekwanilishiwa tyani?

¹⁰ Danieli elosela zati zikacitikile ulamulilo wa Germany na masoja ŵake. Ulosi unena kuti mfumu ya kumpoto ‘ikakwanishe lini.’ Ndaŵa yanji? “N’cifukwa cakuti ‘akaikonzele ciwembu,’ ndipo “ŵanthu akulya vakulya vake viweme, akacitishe kuti atyoke.” (Dan. 11:25b, 26a) M’nthawi ya Danieli, ŵanthu amene enzokulya “vakulya va mfumu,” enzoyangizhyilapo nduna ‘zenzotumikila mfumu.’ (Dan. 1:5) Kansi ulosi uyu ukhuza ŵani kwenekwene? Ukhuza nduna zikulu-zikulu mu ulamulilo wa Germany, kuyangizhyilapo akulu-akulu a masoja amene enzoseŵenza pamozi na mfumu. Mfumu yelondewa mphamvu ndipo ŵanthu amene aŵa enkhazikisha boma yalomba mu Germany. * Ulosi uyu uliyofotokoze tyala za kusila kwa ulamulilo, koma wefotokoza soti zofumapo zake pa nkhondo yoyamba polimbana na mfumu ya kum’mwela. Polaŵila za mfumu ya kumpoto, ulosi wefotokoza kuti: “Gulu yake ya nkhondo ikagonje monga kuti yakokololewa na manzi osefukila, ndipo ŵanthu anyinji akapaiwe.” (Dan. 11:26b) Pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse, monga ni mwaufotokozela ulosi, masoja ya German “ekokololewa” ndipo anyinji “epaiwa.” Nkhondo yamene iyi yecitisha kuti ŵanthu anyinji apaiwe kupambana pa nkhondo zonse zecitikapo kuvuli.

11. Kansi n’cinji cecitika pakati pa mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela?

¹¹ Pofotokoza za vinthu vecitika ikaliyoyamba nkhondo yoyamba ya pacalo conse, lemba ya Danieli 11:27, 28 yufotokoza kuti, mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela “akankhale pa thebo imozi noyamba kulaŵila vinthu vawenye.” Yupitilizhya soti kuti mfumu ya kumpoto ikasonkhanishe “katundu unyinji.” Ndipo izi  niye zecitika. Germany na Britain epangana za mtendele. Koma mu 1914 eyamba kucita nkhondo, ndipo izi zeonesha kuti zecipangana zenze zawenye. Cikaliyofwika caka ca 1914, calo ca Germany cenkhala caciŵili pacalo conse pankhani za cuma. Pofotokoza za kukwanilishiwa kwa ulosi uli pa Danieli 11:29, mbali yoyamba ya vesi 30 yuonesha kuti Germany ecita nkhondo na mfumu ya kum’mwela ndipo egonjesewa.

12. Kansi mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela ecita cinji pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse?

¹² Kuyambila mu 1914, mafumu aŵili epitilizhya kuniyatana noukila atumiki a Mulungu. Mwacisanzo, pa nkhondo yoyamba ya pacalo conse, boma ya Britain na Germany yenzunza atumiki a Mulungu amene ekana kutolamo mbali mu nkhondo. Boma ya America yemanga atumiki a Mulungu amene enzosogolela pa nchito yolalikila. Cinzunzo ici cekwanilisha ulosi wopezeka pa Chivumbulutso 11:7-10.

13. Kansi mfumu ya kumpoto yecita cinji m’ma 1930, makamaka pa nkhondo yaciŵili ya pacalo conse?

¹³ Koma m’ma 1930, makamaka pa nkhondo yaciŵili ya pacalo conse, mfumu ya kumpoto yeukila atumiki a Mulungu mwankhanza. Cipani ca Nazi peciyamba kulamulila Germany, Hitler na okonkha ŵake elesha nchito ya atumiki a Mulungu. Mfumu ya kumpoto yepaya atumiki a Yehova mahandiledi, ndipo ayakine masauzande eikiwa m’jele. Zocitika izi zeloselewa na Danieli. Mfumu ya kumpoto yelesha nchito yolalikila. Mwa njila iyi, ‘yeipisha malo opatulika’ ndipo ‘yefumya nsembe zofunika kutwaliwa.’ (Dan. 11:30b, 31a) Hitler elonjeza kuti apaye atumiki a Mulungu onse mu Germany.

14. Ni ŵani enkhala mfumu ya kumpoto pavuli pa nkhondo yaciŵili ya pacalo conse? Fotokozani.

¹⁴ Pavuli pa nkhondo yaciŵili ya pacalo conse, boma ya cikomyunizimu ya Soviet Union yeyamba kulamulila mbali ikulu yamene yenzolamuliliwa na Germany, ndipo yenkhala mfumu ya kumpoto. Monga ulamulilo wankhanza wa Nazi, ulamulilo wa Soviet Union wenzunza atumiki a Yehova amene enzolambila Mulungu wacendi.

15. Kansi mfumu ya kumpoto yecita cinji pavuli pa nkhondo yaciŵili?

¹⁵ Pavuli pakuti nkhondo yaciŵili ya pacalo conse yasila, mfumu yalomba ya kumpoto, ulamulilo wa Soviet Union na vyalo viyakine, vekatizhyana zoukila atumiki a Mulungu. Mokatizhyana na ulosi uli pa Chivumbulutso 12:15-17, mfumu ya kumpoto yelesha nchito yolalikila noika atumiki a Mulungu anyinji m’jele. *

16. Kansi boma ya Soviet Union yekwanilisha tyani ulosi wa pa Danieli 11:37-39?

¹⁶ Ŵelengani Danieli 11:37-39. Pokwanilisha ulosi wamene uyu, mfumu ya kumpoto “iliyoganizile Mulungu wa makolo ŵake.” Motyani? Ulamulilo wa Soviet Union pofuna kufafaniza cipembezo, weyesayesa kulonda ufulu pankhani ya cipembezo. Kuti boma ya Soviet ikwanilishe colinga ici, mu 1918, yelinganizhya zakuti m’masukulu akophunzisa zakuti kuliye Mulungu. Kansi mfumu ya kumpoto ‘yetwala tyani ulemelelo kwa mulungu wa  wenye’? Boma ya Soviet Union yeononga ndalama zinyinji pogula zida zankhondo zanyukiliya kuti itang’ishe ulamulilo wake. Mafumu onse aŵili, mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela, esonkhanisha zida zankhondo zamphamvu kuti apaye ŵanthu mabiliyoni.

17. Kansi cinthu conyansa coleta cionongeko n’cinji?

¹⁷ Mfumu ya kumpoto yeyavya mfumu ya kum’mwela kuti acite cinthu cimozi cofunika. ‘Ove eika pamalo amene aŵa cinthu conyansa coleta cionongeko.’ (Dan. 11:31) “Cinthu conyansa” cupanamila United Nations.

18. Ndaŵa yanji bungwe ya United Nations yufotokozewa kuti ‘n’cinthu conyansa’?

¹⁸ Bungwe ya United Nations yufotokozewa kuti ‘n’cinthu conyansa’ cifukwa yuoona kuti ingalete mtendele, pamene ni Ufumu wa Mulungu tyala wati ukalete mtendele pacalo. Ulosi ulaŵila kuti n’cinthu conyansa cati ‘cikalete cionongeko’ cifukwa bungwe ya United Nations niye yati ikaononge vipembezo vawenye.​—Onani chati yakuti “Mafumu Olimbana m’Masiku Osilizhya.”

19-20. (a) Ndaŵa yanji tufunika kuziŵa nkhani iyi? (b) Ni konsho yotyani yati ikayankhiwe m’nkhani yokonkhapo?

¹⁹ Tufunika kuiziŵa nkhani iyi cifukwa yusimikizhyila kuti kuyambila mu 1870 mpaka mu 1991, ulosi wa Danieli wonena za mfumu ya kumpoto na mfumu ya kum’mwela wekwanilishiwa. Tetyo tingankhale na cidalilo cakuti mbali yosala ya ulosi uyu ikakwanilishiwe.

²⁰ Mu 1991, ulamulilo wa Soviet Union wesila. Kansi ni ŵani enkhala mfumu ya kumpoto lomba? Nkhani yokonkhapo ikayankhe konsho iyi.