1-2. Kansi ŵanthu ayakine oiona tyani nthawi yonkhala pa cisumbali?

 NTHAWI pamene ŵanthu ali pa cisumbali, yunkhala nthawi yosangalasha ngako. Ngati pali lomba muli pa cisumbali, mosakaikila mufuna kuti zinthu ziyende bwino. Ndipo kuli ŵanthu anyinji zuyenda bwino. Kalongosi Tsion, a wa ku Ethiopia, elaŵila kuti: “Imozi mwa nthawi zosangalasha ngako mu umoyo wangu, yenze pa nthawi petenze pa cisumbali na alume ŵangu. Tenzolaŵizhyana zinthu zofunika ngako ndipo tenzosangalala. Nesangalala ngako penezindikila kuti napeza munthu wanukonda wamene naye onikonda.

² Olo n’tetyo, mkwasu Alessio wa ku Netherlands elaŵila kuti: “Zenze zosangalasha ngako kumuziŵa bwino mkazi wangu petenze pa cisumbali. Koma pa cisumbali ici, tenzokumana soti na mavuto.” M’nkhani ino, tilaŵizhyane ayakine mwa mavuto ŵaangakumane nao ŵanthu ali pa cisumbali na mfundo za m’Baibo zingaŵayavye kupanga cosankha canzelu. Tilaŵizhyane soti mwamene ayakine mumpingo angacilikizile ŵanthu amene ali pa cisumbali.

COLINGA CONKHALILA PA CISUMBALI

3. Kansi colinga conkhalila pa cisumbali n’cinji? (Miyambo 20:⁠25)

³ Olo kuti kunkhala pa cisumbali ni kosangalasha ngako, munalume na munakazi ofunika kuzindikila kuti iyi ni sitepu yofunika ngako ndipo ingacitishe kuti alungulane. Pa siku ya ukwati, munalume na munakazi olonjeza pamenso pa Yehova kuti akokondana nolemekezana kwa umoyo wao wonse. Tikaliyopanga lumbilo iliyonse, tufunika kuganizilapo mosamala. (Ŵelengani Miyambo 20:25.) Ndipo lumbilo ya ukwati ni imozi mwa malumbilo yatufunika kuganizilapo  mosamala. Cisumbali cuyavya ŵanthu aŵili kuziŵana bwino nopanga cosankha ciweme. Nthawi ziyakine, cosankha ici cingankhale kulungulana, ndipo nthawi ziyakine cingankhale kusilizhya cisumbali. Ngati ŵanthu aŵili amene enze pa cisumbali asilizhya cisumbali cao, zutanthauza lini kuti akangiwa. M’malo mwake, zuonesha kuti cisumbali ici cakwanilisha colinga cake camene ni kuŵayavya kupanga cosankha ciweme.

4. Ndaŵa yanji tufunika kuziŵa colinga conkhalila pa cisumbali?

⁴ Ndaŵa yanji n’cinthu cofunika ngako kwa ŵanthu amene ni mbeta kukumbukila kuti ŵanthu oyamba cisumbali, na colinga cakuti aone ngati angalungulane? Ngati ŵanthu amene ni mbeta oziŵa colinga coyambila cisumbali, niye kuti angayambe lini cisumbali na munthu wakuziŵa kuti angalungulane lini naye. Olo n’tetyo, ni mbeta lini tyala zufunika kuziŵa colinga coyambila cisumbali. M’malo mwake, tonse tufunika kuziŵa colinga coyambila cisumbali. Mwacisanzo, ayakine oganiza kuti ngati ŵanthu ali pa cisumbali niye kuti ofunika kulungulana. Koma kansi kaganizidwe aka koŵakhuza tyani Akhristu amene ni mbeta? Kalongosi Melissa wa ku United States wamene ni mbeta, elaŵila kuti: “Ngati mkwasu na kalongosi ali pa cisumbali, Akhristu ayakine oyembekezela kuti alungulane. Izi zucitisha kuti ayakine amene ali pa cisumbali apewe kusilizhya cisumbali cao olo kuti oziŵa kuti oyenelelana lini. Ndipo ayakine amene ni mbeta opewelatu olo kuyamba cisumbali. Kulaŵila cendi, izi zucitisha nkhaŵa.”

ZIŴANANI BWINO

5-6. Kansi ŵanthu amene ali pa cisumbali ofunika kuziŵa cinji zokhuza muyao? (1 Petulo 3:⁠4)

⁵ Ngati muli pa cisumbali, kansi n’cinji cingakuyavyeni kupanga cosankha cakuti mulungulane olo yai? Ni kuziŵana bwino. Mosakaikila, mweziŵako zinthu ziyakine zokhuza muyanu mukaliyoyamba cisumbali. Koma lomba muli na mwai woziŵa ‘umunthu wake wa mkati.’ (Ŵelengani 1 Petulo 3:⁠4.) Izi zuyangizhyilapo kuziŵa kutang’a kwa ushamwali wake na Yehova, umunthu wake na kaganizidwe kake. M’kuluta kwa nthawi, mufunika kuziŵa mayankho a makonsho monga aŵa: ‘Kansi munthu uyu angankhale muyangu wabwino wa m’cikwati?’ (Miy. 31:​26, 27, 30; Aef. 5:33; 1 Tim. 5:⁠8) ‘Kansi ningakwanishe kumupasa cikondi na cisamalilo cakufunikila, ndipo naye angakwanishe kucita cimozimozi? Kansi ningakwanishe kunyalanyaza vifooko vake?’ b (Aro. 3:23 ) Pamuziŵana bwino, mukokumbukila kuti  kuyenelelana kudalila lini pa kulingana kwa zinthu zamukonda, koma kudalila pa mwamucitila zinthu ngati mwasiyana maganizo.

⁶ Kansi ni zinthu ziyakine zotyani zamufunika kuziŵa zokhuza muyanu pa nthawi ya cisumbali? Mukaliyomukonda ngako munthu uyu, mufunika kulaŵizhyana nkhani ziyakine zofunika ngako monga zolinga zake. Koma nanga tyani nkhani ziyakine monga thanzi, mavuto a zacuma olo zinthu ziyakine ziipa zemucitikila kuvuli? Ni nkhani lini zonse zamungalaŵizhyane mukangoyamba cisumbali. (Linganizhyani na Yohane 16:12.) Ngati niye pamwayamba tyala cisumbali ndipo muona kuti mungakwanishe lini kumufotokozela nkhani zaumwini nthawi yamene iyo, mufunika kumuuzhya muyanu. Olo n’tetyo, m’kuluta kwa nthawi mukafunike kumuuzhya nkhani izi na colinga cakuti zimuyavye kupanga cosankha cabwino. Tetyo, pa nthawi iyakine mukafunike kumuuzhya moona mtima nkhani zaumwini.

7. Kansi ŵanthu ali pa cisumbali angaziŵane tyani bwino? (Onani kabokosi kakuti “ Ngati Muli pa Cisumbali na Munthu Wamene Onkhala Kutali.”) (Onani soti vithunzithunzi.)

⁷ N’cinji cingakuyavyeni kuti muziŵe umunthu wa mkati wa muyanu? Imozi mwa njila ziweme ngako zamungacitilemo izi ni kulaŵizhyana momasuka, moona mtima, kukonsha makonsho nomvwishila mosamala muyakine pakulaŵila. (Miy. 20:5; Yak. 1:19) Payakine mungayambe kucitilako pamozi zinthu ziyakine zamene zingacitishe kuti cinkhale cosavuta kulaŵizhyana. Mungacite zinthu monga kulyela pamozi cakulya, kuyenda ku malo kwamene kuli ŵanthu anyinji nolalikila pamozi. Mungaziŵane soti bwino mwa kutandala na ashamwali koma soti abanja ŵanu. Kuyangizhyila apo, mungakonze soti zakuti mukocita zinthu zamene zingakuyavyeni kuziŵa mwakucitila zinthu muyanu pa vocitika vosiyanasiyana koma soti na ŵanthu osiyanasiyana. Onani zeciyesa kucita mkwasu Aschwin wa ku Netherlands. Ponena za nthawi peenze pa cisumbali na kalongosi Alicia, elaŵila kuti: “Tenzocita zinthu zamene zetiyavya kuti tiziŵane bwino. Kanyinji-kanyinji, zinthu izi zenzonkhala zosavuta monga kukonza cakulya pamozi olo kucita nchito ziyakine. Kucita izi, kwetiyavya kuziŵa mbali zakucita bwino aliyense koma soti vifooko vasu.

8. Kansi kuphunzila nkhani za m’Baibo pamozi kungapindulishe tyani ŵanthu amene ali pa cisumbali?

⁸ Mungaziŵane soti bwino mwa kuphunzilila pamozi nkhani za m’Baibo. Mukayolungulana, mukofunika kupatula nthawi yocita kulambila kwa pa banja kuti Mulungu akankhale mbali yofunika ngako m’cikwati canu. (Mla. 4:12 ) Tetyo,  mungacite bwino kupatula nthawi yophunzilila pamozi nkhani za m’Baibo pamuli pa cisumbali. N’cendi kuti ŵanthu amene ali pa cisumbali akaliyonkhala banja ndipo mkwasu akaliyonkhala mutu wa kalongosi. Olo n’tetyo, kuphunzilila pamozi nkhani za m’Baibo nthawi zonse, kungakuyavyeni kuziŵa kutang’a kwa ushamwali wa muyanu na Yehova. Mkwasu Max na kalongosi Laysa amene ni banja ya ku United States epeza phindu iyakine. Mkwasu Max elaŵila kuti: “Cakoyambilila kwa cisumbali casu, teyamba kuphunzilila pamozi zofalisa zasu zamene zufotokoza nkhani yokhuza cisumbali, ukwati na umoyo wa m’banja. Zofalisa izi zetiyavya kuti tikolaŵizhyana nkhani zofunika ngako zamene pazeka sembe tenzokwanisha lini kuyamba kulaŵizhyana.”

ZINTHU ZIYAKINE ZAMUFUNIKA KUGANIZILA

9. Ni zinthu zotyani zakufunika kuganizila ŵanthu amene ali pa cisumbali popanga cosankha cokhuza ŵanthu ŵangauzhyeko?

⁹ Ni ŵani ŵamungauzhyeko za cisumbali canu? Mweo niye mungasankhe. Koyambilila kwa cisumbali canu, mungauzhyeko tyala ŵanthu atontho. (Miy. 17:27) Kucita izi kungakuyavyeni kuti mupewe makonsho yangokonsha ŵanthu ponena za cisumbali canu nopewa kukakamizhyika kuti mupange cosankha. Olo n’tetyo, ngati muuzhyako lini munthu aliyense, mungakakamizhyike kuti mukocita zinthu mofisa na colinga cakuti ŵanthu asaziŵe. Kucita izi kungakuikeni pangozi. Tetyo, mungacite bwino kuuzhyako ŵanthu amene angakupaseni malangizo oyavya nokuyavyani m’mbali ziyakine. (Miy. 15:22) Mwacisanzo, mungauzhyeko ayakine mwa abanja ŵanu, ashamwali ŵanu amene ni acikulile mwauzimu olo akulu.

10. Kansi ŵanthu amene ali pa cisumbali angacitenji kuti cisumbali cao cinkhale cituŵa? (Miyambo 22:⁠3)

¹⁰ N’cinji cingakuyavyeni kuti cisumbali canu cipitilizhye kunkhala cituŵa? Cikondi canu pacukula, mwacibadwa mungayambe kunkhala na cilakolako colalana. Kansi n’cinji cingakuyavyeni kuti mupewe kucita zinthu zamene zingakhumudwishe Yehova? (1 Akor. 6:18) Mukopewa nkhani zamene zingacitishe kuti munkhale na cilakolako colalana, kunkhala aŵili kwamweka na kumwa ngako walwa. (Aef. 5:⁠3) Vinthu ivi vingacitishe kuti munkhale na cilakolako colalana nocitisha kuti mukangiwe kucita zinthu zoyenela. Tetyo, mungacite bwino kulaŵizhyana zamungacite kuti cisumbali canu cipitilizhye kunkhala cituŵa nthawi zonse. (Ŵelengani Miyambo 22:⁠3.) Onani zeyavya mkwasu Dawit na kalongosi Almaz a ku Ethiopia. Elaŵila kuti: “Tenzotandalila ku malo kwamene kwenzopezeka ŵanthu anyinji olo kupelekezhyewa na ashamwali. Tenzonkhala lini seka m’motoka olo m’ng’anda. Izi zetiyavya kuti tipewe kuziika pa ciyeso.”

11. Ni zinthu zotyani zakufunika kuganizila ŵanthu amene ali pa cisumbali popanga cosankha cokhuza njila zangooneshelanamo cikondi?

¹¹ Nanga tyani pa nkhani yooneshana cikondi? Cikondi canu pacukula, mungasankhe kuoneshana cikondi m’njila zoyenelela. Olo n’tetyo, ngati cilakolako colalana cakula, cingankhale covuta kuti mupange cosankha coyenelela. (Nyi. 1:2; 2:⁠6) Kuyangizhyila apo, njila ziyakine zamungaoneshelanemo cikondi zingacitishe kuti cinkhale covuta kunkhala ozilesha ndipo zingacitishe kuti mucite zinthu zosakondwelesha Yehova. (Miy. 6:27) Tetyo, mukayamba tyala cisumbali, mufunika kuziikila malile pa nkhani yooneshana cikondi mokatizhyana na mfundo za m’Baibo. c (1 Ates. 4:​3-7) Mufunika kuzikonsha kuti: ‘Kansi ŵanthu a ku dela kwatunkhala akoona tyani njila zatasankha zooneshelanamo cikondi? Kansi njila zatasankha zingaushe cilakolako colalana?’

12. Ngati ŵanthu amene ali pa cisumbali okonda kusiyana maganizo, kansi ofunika kuganizila cinji?

¹² Kansi mavuto na kusiyana maganizo mufunika kuviona tyani? Ngati mukonda kusiyana maganizo nthawi na nthawi, kansi zutanthauza kuti  nimwe osayenelelana? Yai. Mabanja onse osiyana maganizo nthawi ziyakine. Cikwati cotang’a cupangiwa na ŵanthu aŵili amene ni okonzeka kuseŵenzela pamozi kuti asilizhye vuto yaangakumane nayo. Tetyo, mwamucitila zinthu pali lomba ngati mwasiyana maganizo, zingaoneshe ngati cikwati canu cikaŵe cotang’a olo yai. Mungacite bwino kuzikonsha kuti: ‘Kansi tukwanisha kulaŵizhyana modekha na mwaulemu? Kansi tuvomelezhya volakwa vasu noyesa kuongolela? Kansi tuzindikila kamangu zinthu zatalakwisa, kupepesa nokhululukilana?’ (Aef. 4:​31, 32) Olo n’tetyo, ngati nthawi zonse munkhalila kukangana pamuli pa cisumbali, zinthu zikacinje lini mukayolungulana. Tetyo, mukazindikila kuti nimwe osayenelelana, mungacite bwino kusilizhya cisumbali canu. d

13. N’cinji cingayavye ŵanthu amene ali pa cisumbali kupanga cosankha cakuti ankhale pa cisumbali kwa nthawi itali tyani?

¹³ Kansi mufunika kunkhala pa cisumbali kwa nthawi itali tyani? Kupanga zosankha mopupuluma, nthawi zinyinji kunkhala na zofumapo ziipa. (Miy. 21:⁠5) Tetyo, mufunika kunkhala pa cisumbali kwa nthawi yokwanila kuti mukwanishe kuziŵana bwino. Olo n’tetyo, mufunika lini kunkhala pa cisumbali kwa nthawi itali ngako paliye vifukwa vomvwika. Baibo yulaŵila soti kuti: “Cinthu cewenzoyembekezela cikakanga, culwalisha mtima.” (Miy. 13:12) Kuyangizhyila apo, cisumbali canu pacupita pasogolo, cingankhale covuta kuti mupewe ciyeso colalana. (1 Akor. 7:⁠9) Tetyo, m’malo moika maganizo pa nthawi yamwankhala m’cisumbali, mungacite bwino kuzikonsha kuti: ‘N’cinji ciyakine canufunika kuziŵa ponena za munthu uyu kuti nipange cosankha?’

KANSI AYAKINE ANGACILIKIZE TYANI ŴANTHU AMENE ALI PA CISUMBALI?

14. Kansi ŵanthu ayakine mumpingo angayavye tyani ŵanthu amene ali pa cisumbali? (Onani soti cithunzithunzi.)

¹⁴ Ngati tuziŵako mkwasu na kalongosi amene ali pa cisumbali, kansi tingaŵayavye tyani? Tingaŵaitile ku cakulya, pa kulambila kwasu kwa pabanja olo ku maceza. (Aro. 12:13) Vocitika voteti vingaŵayavye kuti aziŵane bwino. Kansi ofuna munthu angaŵapelekezhye, kuŵayavyako mayendedwe olo malo kwaangalaŵilile nkhani zacisinsi? Ngati n’tetyo, kansi mungazipeleke kuti muŵayavye? (Aga. 6:10) Kalongosi Alicia watatomola lombapano okumbukila zeciyamikila yove na mkwasu Aschwin. Elaŵila kuti: “Tesangalala ngako akwasu na azilongosi ayakine pecitiuzhya kuti tingoluta ku ng’anda kwao ngati tufuna malo  kwatingatandalile pamozi koma osati pa malo ofisika.” Ngati mwasengewa kuti munkhale opelekezhya, mufunika kuona kuti ni mwai wakuti muŵayavye. Koma mufunika kunkhala osamala kuti osati mukoŵasiya ŵeka. Pa nthawi imozimozi, mufunika kunkhala ozindikila ngati ofuna nthawi yakuti alaŵizhyane ali aŵili.​—Afil. 2:⁠4.

15. Ni m’njila ziyakine zotyani mwamene ashamwali angayavyile ŵanthu amene ali pa cisumbali? (Miyambo 12:⁠18)

¹⁵ Tingacilikize soti ŵanthu amene ali pa cisumbali mwa zinthu zatingalaŵile olo kusalaŵila. Nthawi ziyakine tingafunike kuzilesha. (Ŵelengani Miyambo 12:18.) Mwacisanzo, tingankhale ofunishisha kuuzhyako ŵanthu ayakine kuti ŵanthu ayakine ayamba cisumbali. Koma payakine ŵanthu aŵa angafune kuŵauzhya ŵeka za cisumbali cao. Tufunika kupewa kuŵatonzhya olo kuŵanena pa nkhani zao zacisinsi. (Miy. 20:19; Aro. 14:10; 1 Ates. 4:11) Kuyangizhyila apo, tufunika kupewa kulaŵila zinthu olo kukonsha makonsho amene angaŵacitishe kukakamizhyika kuti alungulane. Kalongosi Elise na mulume wake elaŵila kuti: “Tecimvwa nsoni ngako ŵanthu ayakine pecitikonsha za makonzedwe a cikwati casu pamene tenze tikaliyolaŵizhyanapo pa nkhani iyi.”

16. Kansi tufunika kucita cinji ngati ŵanthu amene enze pa cisumbali asilizhya cisumbali cao?

¹⁶ Nanga tyani ngati ŵanthu amene enze pa cisumbali asilizhya cisumbali cao? Tufunika kupewa kuloŵelela m’nkhani zao olo kunkhala ku mbali ya m’mozi. (1 Pet. 4:15) Kalongosi Lea elaŵila kuti: “Necimvwa kuti ŵanthu ayakine enzokamba nkhani zawenye zokhuza cifukwa cake neo na mkwasu muyakine tesilizhya cisumbali casu. Ceniŵaŵa ngako.” Monga ni mwatafotokozela poyamba, cisumbali cikasila zutanthauza lini kuti akangiwa. Kanyinji-kanyinji, zutanthauza kuti cisumbali cakwanilisha colinga cake camene ni kuŵayavya kupanga cosankha canzelu. Olo n’tetyo, cosankha ici cingaŵacitishe kukhumudwa na kumvwa kuti ali ŵeka-ŵeka. Tetyo, tufunika kusakila njila zatingaŵacilikizilemo.​—Miy. 17:⁠17.

17. Kansi ŵanthu amene ali pa cisumbali ofunika kupitilizhya kucita cinji?

¹⁷ Monga ni mwataonela, cisumbali cunkhala na mavuto ŵake, koma cunkhala soti cosangalasha. Kalongosi Jessica elaŵila kuti: “Kulaŵila cendi, cisumbali casu yenze nchito ikulu. Koma nesangalala kuti teseŵenzesha nthawi na mphamvu zasu pofuna kuti tiziŵane bwino.” Ngati muli pa cisumbali, pitilizhyani kuziŵana bwino. Mukacita izi, cisumbali canu cikuyavyeni kuti mupange cosankha canzelu.