KANSI CALO CIPULUMUKE?
Nyanja
NYANJA zutipasa lini tyala vakulya koma zutipasa soti zinthu ziyakine zofunikila popanga mankhwala. Nyanja yupanga mphepo ya oxygen kupitilila pa hafu yupezeka m’calo, ndipo yutola mphepo iipa ya carbon dioxide yupezeka mu ŵanthu. Kuyangizhyila apo nyanja zulamulila nyengo.
Zinthu Zamene Zingaononge Nyanja
Kucinja kwa nyengo kungaononge miyala, misece nsomba na va moyo viyakine va m’nyanja. Asayansi okamba kuti miyala na misece yonse ya m’nyanja yamene yocilikiza pafupifupi 25 pelesenti ya vamoyo va m’nyanja yangaonongeke m’vyaka 30 vikuza.
Akaswili okamba kuti 90 pelesenti ya tunyoni twamene tupeza vakulya vao m’nyanja, tungokulya mapulasitiki. Ndipo akaswili aŵa oganizila kuti mapulasitiki aŵa angapaye nyama za m’nyanja mamiliyoni anyinji caka ciliconse.
Kalembela wa bungwe ya UN António Guterres, mu 2022 ekamba kuti: “Tusamalila lini nyanja. Cifukwa ca izi ningalaŵile kuti tufunika kuyamba kuisamalila mwamsanga.”
Calo—Cepangiwa Kuti Cinkhalepo Mpaka Kale-kale
Nyanja na zamoyo zonse zilimo, zepangiwa m’njila yakuti zikozikonza zeka kunkhala za ukhondo koma soti za thanzi ngati kuti ŵanthu oziononga lini. Buku yakuti Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation yufotokoza kuti: “Ngati ŵanthu oononga lini nyanja, zamoyo zilimo zingakwanishe kuzisamalila zeka.” Ganizilani visanzo ivi:
-
Tomela tutontho-tutontho toitiwa kuti lwambe, tudonsa nosunga mphepo ya carbon dioxide. Mphepo iyi yuziŵika kuti ni mphepo yakupya yoononga. Lwambe payeka ingakwanishe kudonsa mphepo inyinji ya carbon dioxide. Mphepo yudonsewa na lwambe yulingana na mphepo ingadonsewe na vimiti, uzu na vomela viyakine pamozi.
-
Tudoyo tutontho-tutontho ngako tukulya minyomfu na zinthu ziyakine za nsomba zakufwa zamene zingaononge nyanja. Nato tudoyo utu tulyewa soti na vamoyo va m’manzi. Ndondomeko iyi yuyavya kuti “nyanja ipitilizhye kunkhala yaukhondo koma soti yooneka bwino,” mokatizhyana na zayukamba bungwe ya Smithsonian Institution Ocean Portal.
-
Njila yazuseŵenzesha nsomba ziyakine pogaya vakulya, yuyavya kucosa munyu m’manzi wamene ungaononge mtundu uyakine wa nsomba na volengewa viyakine.
Zakuyesa Kucita Ŵanthu
Kuseŵenzesha vyola na mabotolo ya manzi yamene yangaseŵenzeshewe kwa nthawi itali kungacepeshe vuto yotaya vinyalala va mapulasitiki m’nyanja.
Kuti vinyalala vuponyewa lini m’nyanja, sembe nyanja zukonzewa lini. Tetyo asayansi olimbikisha ŵanthu kuseŵenzesha vyola, viya na mabotolo a manzi m’malo moseŵenzesha mapulasitiki yamene yoseŵenzeshewa nthawi itontho notaiwa.
Koma tufunika kucita zinyinji. Calombapano, m’caka cimozi, kagulu koona pa zacilengedwe ketola mathani 9,200 ya vinyalala vamene vutaiwa m’nyanja na vyalo 112 tyala. Aya ni mathani tyala yatontho yecitolako ya vinyalala vamene vutaiwa m’nyanja caka ciliconse.
Bungwe yoitiwa kuti National Geographic yekamba kuti, “Manzi a m’nyanja yaonongeka ngako cakuti yangakonzewe lini soti. Ŵanthu oshoka vinthu vinyinji ngako va mafuta, cakuti nyama za m’nyanja zukwanisha lini kusunga nyanja zili za ukhondo monga ni mwezelengewela kuti zikocitila.”
Vifukwa Vonkhalila na Ciyembekezo—Zayukamba Baibo
“Calo cazula na vinthu vemwepanga. M’nyanja yonoka iyi koma soti yotambalala, muli vinthu voyenda vosaŵelengeka, muli vamoyo vikulu-vikulu na vitontho-vitontho.”—Salimo 104:24, 25.
Nyamalenga wasu epanga nyanja na luso yokwanisha kuzikonza zeka. Ganizilani tyala: Ngati yove oziŵa bwino mwailili nyanja na zamoyo zilimo, kansi angakangiwe kukonza zinthu zaaononga ŵanthu m’nyanja? Onani nkhani yakuti “Mulungu Olonjeza Kuti Calo Cipulumuke,” pa peji 15.
