Go Nyakega mo Gogolo ga go Alafa le go Bua mo go sa Dirišego Madi

“Bohle bao ba šomago ka madi le go hlokomela balwetši ba buiwago ba swanetše go naganišiša ka go bua mo go sa dirišego madi.”—Dr. Joachim Boldt, moprofesara wa thuto ya tša kalafo ya go hwiša bogogoma, Ludwigshafen, Jeremane.

MASETLA-PELO a AIDS a gapeleditše bo-rathutamahlale le dingaka go gata megato e oketšegilego ya go dira gore phapoši ya go bua e be lefelo le šireletšegilego kudu. Go molaleng gore se se baketše gore go hlahlobje madi ka mo go tseneletšego kudu. Eupša ditsebi di bolela gore gaešita le megato ye ga e kgonthišetše ditšhelo tša madi tše di se nago kotsi le gatee. Makasine wa Transfusion o re: “Gaešita le ge setšhaba se diriša mahumo a magolo mabapi le go dira gore kabo ya madi e be e šireletšegilego kudu go feta le ge e le neng, re dumela gore balwetši ba sa dutše ba tla leka go phema ditšhelo tša madi [a monei] a mohuta o sa swanego swani-swani feela ka gobane kabo ya madi le ka mohla e ka se be e šireletšegilego ka mo go feletšego.”

 Ga go makatše gore dingaka tše dintši e ba tše šetšago kudu mabapi le go diriša madi. Dr. Alex Zapolanski wa San Francisco, California o re: “Ditšhelo tša madi di tloga di sa loka gomme re lwa ka thata mabapi le go di phema bakeng sa bohle.”

Batho ka kakaretšo le bona ba thoma go lemoga dikotsi tša ditšhelo tša madi. Ka kgonthe, pego ya 1996 e utolotše gore 89 lekgolong ya ma-Canada e be e tla kgetha mokgwa o mongwe go e na le madi a neetšwego. Journal of Vascular Surgery e re: “Ga se balwetši ka moka bao ba tlago go gana ditšhelo tša madi a tšwago go motho yo mongwe go etša ge go dira Dihlatse tša Jehofa. Lega go le bjalo, dikotsi tša go fetetšwa ga malwetši le kotsi ya go fetoša go šoma ga tshepedišo ya tša go iphemela malwetšing di nea bohlatse bjo bo kwalago bja gore re swanetše go hwetša mekgwa e mengwe bakeng sa balwetši ba rena ka moka.”

Mokgwa o Ratwago

Ke mo go lebogegago gore go na le mokgwa o mongwe—go alafa le go bua mo go sa dirišego madi. Balwetši ba bantši ga ba o lebelele e le tharollo ya mafelelo eupša e le kalafo e ratwago, gomme ba dira bjalo ba e-na le lebaka le lebotse. Stephen Geoffrey Pollard, ngaka ya tša go bua ya setsebi ya Brithania o bolela gore ditekanyo tša malwetši le mahu gare ga bao ba amogelago kalafo ya go bua yeo e sa dirišego madi “bonyenyane ke tše di lekanago le tša balwetši bao ba amogelago madi gomme maemong a mantši ga ba be le malwetši a go fetela le malwetšana-lwetšana a mangwe a ka morago ga go buiwa ao gantši a bakwago ke madi.”

Mokgwa wa tša kalafo wo o sa dirišego madi o tšweletše bjang? Ka kgopolo e nngwe potšišo ke e makatšago, ka ge kalafo ya go se diriše madi ge e le gabotse e bile gona pele ga go dirišwa ga madi. Ka kgonthe, e bile go tloga mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga moo thekinolotši ya tša tšhelo ya madi e ilego ya gatela pele go fihla moo e ilego ya dirišwa ka mehla. Lega go le bjalo, nywaga-someng ya morago bjale ba bangwe ba ile ba dira gore modiro wa tša go bua ka ntle  le madi o tume. Ka mohlala, ka bo-1960 ngaka e tumilego ya tša go bua Denton Cooley e ile ya dira tše dingwe tša dikalafo tša go bua pelo ka ntle le go diriša madi.

Ka baka la go oketšega ga bolwetši bja sebete gare ga baamogedi ba tšhelo ya madi ka bo-1970, dingaka tše dintši di ile tša thoma go tsoma mekgwa e mengwe go e na le madi. Ka bo-1980 bontši bja dihlopha tše dikgolo tša tša kalafo di be di dira kalafo ya go bua yeo e sa dirišego madi. Ke moka nakong ya ge leuba la AIDS le hlasela, dihlopha tše di be di etelwa leboelela ke ba bangwe bao ba bego ba fišegela go amogela mekgwa e swanago. Ka bo-1990 dipetlele tše dintši di ile tša tšweletša mananeo ao a bego a nea balwetši ba tšona dikgetho tša go se diriše madi.

Dingaka ga bjale di dirišitše mekgwa ya go se diriše madi ka katlego nakong ya go bua le maemong a tšhoganetšo ao ka tlwaelo a bego a nyaka ditšhelo tša madi. D.H.W. Wong o bolela ka go Canadian Journal of Anaesthesia gore: “Go buiwa ga pelo mo go kotsi kudu, go buiwa ga megala-tšhika, bakeng sa malwetši a basadi le malwetši a tša pelego, ga marapo le malokololo le ga tshepedišo ya mohlapologo go ka dirwa ka katlego ka ntle le go diriša madi goba ditšweletšwa tša madi.”

Mohola o mongwe wa go bua ka ntle le madi ke gore go kgothaletša tlhokomelo e kaone-kaone. Dr. Benjamin J. Reichstein, molaodi wa kalafo ya tša go bua wa Cleveland, Ohio o re: “Bokgoni bja ngaka ya go bua ke bja bohlokwa-hlokwa tabeng ya go thibela go lahlegelwa ke madi.” Makasine wa Afrika Borwa wa molao o bolela gore maemong a mangwe go bua ka ntle le madi e ka ba “mo go akgofago, mo go hlwekilego le mo go sa bitšego kudu.” O oketša ka gore: “Ga go na pelaelo gore kalafo ya tlhokomelo ya ka morago ga go buiwa maemong a mantši e itlhatsetše e sa bitše e bile e sa je nako e ntši.” A e fo ba a sego kae a mabaka ao ka ona dipetlele tše ka bago 180 lefaseng ka moka ga bjale di nago le mananeo ao a dirišago ka mo go kgethegilego go alafa le go bua mo go sa dirišego madi.

 Madi le Dihlatse tša Jehofa

Dihlatse tša Jehofa di gana ditšhelo tša madi ka baka la mabaka ao a theilwego Beibeleng. * Eupša di amogela—le go phegelela ka phišego—mekgwa e mengwe ya tša kalafo ka ntle le madi. Dr. Richard K. Spence o ile a bolela nakong ya ge e be e le molaodi wa tša go bua sepetleleng sa New York gore: “Dihlatse tša Jehofa di tsoma ka mafolofolo kalafo e kaone-kaone go feta tše dingwe. E le sehlopha, ke badirišani ba ba rutegilego kudu bao ngaka ya tša go bua e kago go kopana le bona.”

Dingaka di ile tša kaonefatša mekgwa e mentši ya go bua ka ntle le madi go Dihlatse tša Jehofa. Ela hloko phihlelo ya ngaka ya go bua megala-tšhika ya pelo Denton Cooley. Sehlopha sa gagwe se ile sa bua pelo ka ntle le go diriša madi go Dihlatse tša Jehofa tše 663 lebakeng la ka godimo ga nywaga e 27. Mafelelo a bontšha gabotse gore dikalafo tša go bua pelo di ka dirwa ka katlego ka ntle le go diriša madi.

Ke therešo gore ba bantši ba ile ba sola Dihlatse tša Jehofa ka baka la go gana ga tšona madi. Eupša tlhahlo yeo e gatišitšwego ke Mokgatlo wa Dingaka tša go Hwiša Bogogoma wa Great Britain le Ireland e bitša boemo bja Dihlatse gore ke “pontšho ya go hlompha bophelo.” Ka kgonthe, boemo bjo bo tiilego bja Dihlatse e bile tutuetšo e kgolo ya go dira gore kalafo e šireletšegilego kudu e hwetšagale bakeng sa bohle. Moprofesara Stein A. Evensen wa Sepetlele sa Setšhaba sa Norway o ngwala gore: “Dihlatse tša Jehofa tšeo di nyakago kalafo ya go buiwa di butše tsela gomme tša katana ka thata bakeng sa dikaonefatšo karolong ya bohlokwa ya tirelo ya tša maphelo ya Norway.”

Go thuša dingaka tabeng ya go nea kalafo ka ntle le go diriša madi, Dihlatse tša Jehofa di hlamile tirelo e thušago ya tša go hloma kwano. Mo nakong ye, go hlamilwe Dikomiti tša go Hloma Kwano le Sepetlele tše fetago 1 400 lefaseng ka bophara bakeng sa go thuša dingaka le banyakišiši ka dipuku tša kalafo go tšwa methopong ya tsebišo, tše di nago le dihlogo tša ka godimo ga tše 3 000 tšeo di tswalanago le go alafa le go bua mo go sa dirišego madi. Dr. Charles Baron, moprofesara Kholetšheng ya Sekolo sa tša Molao ya Boston o re: “Ka baka la modiro wa Dikomiti tša go Hloma Kwano le Sepetlele tša Dihlatse, ga se feela Dihlatse tša Jehofa tšeo lehono di sa dirwego ditšhelo tša madi tše di sa nyakegego, eupša le balwetši ka kakaretšo.” *

Tsebišo mabapi le go alafa le go bua mo go sa dirišego madi yeo e kgobokeditšwego ke Dihlatse tša Jehofa e bile e holago go ba bantši ba lego lefapheng la tša kalafo. Ka mohlala, ge ba lokišetša taba bakeng sa puku e rego Autotransfusion: Therapeutic Principles and Trends, bangwadi ba ile ba kgopela Dihlatse tša Jehofa gore di ba nee tsebišo ka mekgwa e mengwe ya kalafo go e na le tšhelo ya madi. Dihlatse di ile tša dumela kgopelo ya bona ka lethabo. Ka morago bangwadi ba ile ba bolela ka tebogo gore: “Ge re bala taba ye ka moka, le ka mohla ga se ra ka ra bona lelokelelo le le bjalo le lekopana le feletšego la mekgwa ya go phema tšhelo ya madi a mohuta o swanago.”

Tšwelopele go tša kalafo e dirile gore ba bantši ba naganišiše ka go alafa mo go sa dirišego madi. Se se tla re lebiša kae? Moprofesara Luc Montagnier, moutolodi wa twatši ya AIDS o re: “Phetogo ya kwešišo ya rena tabeng ye e bontšha gore ditšhelo tša madi di swanetše gore ka letšatši le lengwe di hwelele.” Go sa dutše go le bjalo, mekgwa e mengwe yeo e sa dirišego madi e šetše e phološa maphelo.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 7]

Seo Dingaka tše Dingwe di se Bolelago

‘Kalafo ya go bua yeo e sa dirišego madi ga se feela ya Dihlatse tša Jehofa eupša ke ya balwetši ka moka. Ke nagana gore ngaka e nngwe le e nngwe e swanetše go e diriša.’—Dr. Joachim Boldt, moprofesara wa tša kalafo ya go hwiša bogogoma, Ludwigshafen, Jeremane.

“Le ge ditšhelo tša madi e le tše bolokegilego lehono go feta nakong e fetilego, di sa dutše di tšweletša dikotsi, go akaretša le diphetogo tša tshepedišo ya mmele ya go iphemela malwetšing le go swarwa ke bolwetši bja sebete goba malwetši a go fetetšwa ka kopano ya botona le botshadi.”—Dr. Terrence J. Sacchi, moprofesara yo e lego mothuši go tša kalafo.

“Dingaka tše dintši di ba le dikarabelo tša go bontšha go se tshwenyege ka ditšhelo tša madi gomme di fo di diriša ka bolokologi le ka go se šetše. Nna ga ke dire bjalo.”—Dr. Alex Zapolanski, molaodi wa tša kalafo ya go bua pelo kua Heart Institute ya San Francisco.

“Ga ke bone go bua le ge e le gofe mo go tlwaetšwego ga mpa moo e lego gore go molwetši yo a phetšego gabotse go ka nyakega tšhelo ya madi ka mehla.”—Dr. Johannes ­Scheele, moprofesara wa tša go bua, Jena, Jeremane.

[Diswantšho]

Dr. Joachim Boldt

Dr. Terrence J. Sacchi

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 8, 9]

Go Alafa le go Bua mo go sa Dirišego Madi

Mekgwa e Mengwe

Diela: Ringer’s lactate solution, dextran, hydroxyethyl starch le tše dingwe di a dirišwa bakeng sa go boloka tekanyo ya madi le go thibela kgateletšo ya go fokotšega ga tekanyo ya madi. Diela tše dingwe tšeo ga bjale di hlahlobjago di kgona go sepediša oksitšene.

Dihlare-tagi: Diprotheine tšeo di fetotšwego ka mekgwa ya dikarolwana tša leabela di ka godiša tšweletšo ya disele tše dikhwibidu tša madi (erythropoietin), di-platelet tša madi (interleukin-11) le disele tše tšhweu tša madi tše di fapa-fapanego (GM-CSF, G-CSF). Dikalafo tše dingwe di fokotša ka tekanyo e kgolo go lahlegelwa ke madi nakong ya go bua (aprotinin, antifibrinolytics) goba di thuša go fokotša go tšwa madi a mantši (desmopressin).

Didirišwa tša tlhago tša go gatelela tšhika e tšhollago madi: Mašela a collagen le cellu­lose a dirišwa go thibela go tšwa madi ka go dirišwa ka tsela e lebanyago. Dikgomaretši tša fibrin le didirišwa tša go thibela di ka thiba lešoba la dintho goba tša khupetša dikarolo tše dikgolo tša tlhalenama yeo e tšwago madi.

Go šireletša madi: Metšhene ya go šireletša madi e boloka madi ao a tšwago nakong ya go bua goba ao a tšwago nthong. Madi a a hlwekišwa gomme a ka bušetšwa go molwetši ka modikologo wa tshepedišo ya madi. Maemong a šoro, dilithara tša madi di ka bušetšwa ka go diriša mokgwa o bjalo.

Didirišwa tša go bua: Ditlabelo tše dingwe di sega le go thiba megala-tšhika ya madi sammaletee. Ditlabelo tše dingwe di ka thiba go tšwa ga madi dikarolong tše dikgolo tša ditlhalenama. Didirišwa tša laparascopy le tše di tsenywago mmeleng ganyenyane di dira gore dikalafo tša go bua di dirwe ka ntle le go lahlegelwa ke madi mo go tswalanago le go segwa mo gogolo.

Mekgwa ya tša go bua: Go rulaganyetša ka mo go tseneletšego bakeng sa go buiwa, go akaretša le go rerišana le dingaka tša tša kalafo tše di nago le phihlelo, go thuša sehlopha sa tša go bua gore se pheme mathata. Go nyakega go gata mogato wa kapejana wa go thibela go tšwa ga madi. Go diega tekanyo ya go feta diiri tše 24 go ka oketša mahu a balwetši kudu. Go arola megato e megolo ya go buwa ka dikarolwana tše mmalwa tše dinyenyane go fokotša go lahlegelwa ke madi ka mo go feletšego.

 [Lepokisi/Diswantšho go letlakala 10]

Kalafo Yeo e sa Dirišego Madi—Na ke ‘Tekanyetšo e Mpsha ya tša Tlhokomelo’?

PHAFOGA! e ahla-ahlile mehola ya go alafa le go bua mo go sa dirišego madi le ditsebi tše nne mošomong woo.

Ka ntle le balwetši bao ba ganago ditšhelo tša madi ka baka la mabaka a bodumedi, ke bomang ba bangwe bao ba bontšhago ba thabela kalafo yeo e sa dirišego madi?

Dr. Spahn: Lefelong la rena bao ba kgopelago kalafo yeo e sa dirišego madi ka mehla ke balwetši bao ba nago le tsebo e nabilego ka mo go tletšego.

Dr. Shander: Ka 1998 palo ya balwetši bao ba ilego ba gana madi ka mabaka a motho ka noši e be e feta ya balwetši bao ba gannego madi ka baka la mabaka a bodumedi.

Dr. Boyd: Ka mohlala, go na le balwetši ba nago le kankere. Go bonagetše gantši gore ge e ba ba sa tšhelwe madi, ba kaonefala kudu gomme ga ba tsogelwe ke bolwetši gantši.

Dr. Spahn: Gantši re alafa baprofesara ba diyunibesithi le malapa a bona ka ntle le go diriša madi. Gaešita le dingaka tša go bua di kgopela gore re pheme ditšhelo tša madi! Ka mohlala, ngaka e nngwe ya go bua e ile ya tla go rena mabapi le mosadi wa yona yo a bego a swanetše go buiwa. E itše: “E fo kgonthišegang ka selo se tee—gore a se tšhelwe madi!”

Dr. Shander: Ditho tša lefapha la-ka la tša go hwiša bogogoma di itše: ‘Balwetši ba bao ba sa tšhelwego madi ba dira gabotse e bile mo gongwe gakaone kudu. Ke ka baka la’ng re swanetše go ba le ditekanyetšo tše pedi tša tša tlhokomelo? Ge e ba ye e le tlhokomelo e kaone-kaone, gona re swanetše go e diriša go motho yo mongwe le yo mongwe.’ Ka gona ga bjale re letetše kalafo yeo e sa dirišego madi gore e be tekanyetšo ya tša tlhokomelo.

Mr. Earnshaw: Go fo ba bjalo gore kalafo ya go bua yeo e sa dirišego madi ke yeo kudu-kudu e lebanego Dihlatse tša Jehofa. Lega go le bjalo, ye ke tsela yeo re nyakago go alafa motho yo mongwe le yo mongwe ka yona.

Na mokgwa wa go se diriše madi o bitša kudu goba ga o bitše?

Mr. Earnshaw: Mokgwa wo o a seketša.

Dr. Shander: Go na le phokotšego ya 25 lekgolong ya ditshenyagalelo ka kalafo yeo e sa dirišego madi.

Dr. Boyd: Le ge nkabe e be e le ka lebaka leo feela, re swanetše go o diriša.

Re dirile tšwelopele e kaaka’ng tabeng ya go diriša kalafo yeo e sa dirišego madi?

Dr. Boyd: Ke nagana gore go tšwetše pele kudu. Ga se go fele. Nako le nako ge re retologela ka lehlakoreng le lengwe, re hwetša lebaka le lefsa le lebotse la go se diriše madi.

[Diswantšho]

Dr. Donat R. Spahn yo e lego moprofesara wa thuto ya tša kalafo ya go hwiša bogogoma, Zurich, Switzerland

Dr. Aryeh Shander yo e lego moprofesara yo e lego mothuši go tša bongaka wa thuto ya tša kalafo ya go hwiša bogogoma, United States

Mr. Peter Earnshaw, FRCS, ngaka ya go bua yeo e lego setsebi go tša kalafo ya marapo le malokololo, London, Engelane

Dr. Mark E. Boyd yo e lego moprofesara wa malwetši a tša pelego le malwetši a basadi, Canada

[Lepokisi go letlakala 11]

Karolo ya Molwetši

▪ Boledišana le ngaka ya gago ka mekgwa e mengwe ya go se diriše madi pele kalafo e ka nyakega. Se ke sa bohlokwa kudu-kudu bakeng sa basadi ba baimana, batswadi ba nago le bana ba banyenyane le batšofadi.

▪ Ngwala dikgopelo tša gago, kudu-kudu ge e ba go e-na le lengwalo la molao bakeng sa morero o bjalo.

▪ Ge e ba ngaka ya gago e sa ikemišetša go go alafa ka ntle le madi, tsoma ngaka yeo e tlago go dumelelana le dikgopelo tša gago.

▪ Ka ge mekgwa e mengwe ya go se diriše madi e nyaka nako gore e atlege, o se ke wa šuthiša nako bakeng sa go tsoma kalafo ge e ba o tseba gore o nyaka go buiwa.