Bolwetši bja Black Death—Tlhaselo ya Yuropa ya Mehleng ya Magareng

Ka mongwaledi wa Phafoga! kua Fora

Ngwaga e be e le wa 1347. Leuba le be le šetše le bakile tshenyo Bohlabela bja Kgole. Ga bjale le be le fihlile le mellwaneng ya ka bohlabela ya Yuropa.

BA-MONGOLIA ba be ba rakeletše lefelo la tša kgwebo la Genoa la Kaffa yeo ga bjale e bitšwago Feodosiya, yeo e lego kua Crimea. Bona ka bobona ba e-hwa ka bontši ba bolawa ke bolwetši bjo bo sa tlwaelegago, ba-Mongolia ba ile ba kgaotša tlhaselo ya bona. Eupša pele ba tloga, ba ile ba itefeletša ka tsela e bolayago. Ba diriša dibetša tše dikgolo, ba ile ba lahlela ditopo tšeo di sa tšwago go hwa tša bahlaselwa ba leuba merakong ya motse. Ge ba sego nene ba bahlabanedi ba ba-Genoa ka morago ba be ba namela dikepe tša bona tše dikgolo bakeng sa go tšhaba toropong yeo ga bjale e bego e hlasetšwe ke leuba, ba ile ba phatlalatša bolwetši boema-kepeng bjo bongwe le bjo bongwe bjo ba ilego ba bo etela.

Ka dikgwedi tše sego kae Yuropa ka moka e be e apareditšwe ke lehu. Le ile la phatlalala ka lebelo go fihla Afrika Leboa, Italy, Sepania, Engelane, Fora, Austria, Hungary, Switzerland, Jeremane, Scandinavia le dinageng tša Baltic. Nywageng ya ka godingwana ga e mebedi, ba fetago karolo ya bone ya baagi ba Yuropa, e lego batho ba ka bago dimilione tše 25 ba ile ba ba bahlaselwa ba seo se bego se bitšwa “kotsi e sehlogo kudu ya teka-tekano ya palo ya batho yeo e kilego ya tsebja”—bolwetši bja Black Death. *

Go Thea Motheo Bakeng sa Kotsi

Masetla-pelo a bolwetši bja Black Death a be a akaretša se se fetago bolwetši ka bobjona. Mabaka a mantši a ile a tlaleletša go mpefatšeng ga kotsi ye le go feta, le lengwe la ona e le go fišegela bodumedi. Mohlala o mongwe ke thuto ya pakatori. Radihistori wa Mofora Jacques le Goff o re: “Bofelong bja lekgolo la bo-13 la nywaga, pakatori e be e le mo gohle.” Mathomong a lekgolo la bo-14 la nywaga, Dante o ile a tšweletša puku ya gagwe e tutuetšago ya The Divine Comedy yeo e nago le ditlhaloso tše di tseneletšego ka dihele le pakatori. Ka go rialo moya wa bodumedi o ile wa tšwelela woo go wona batho ba bego ba sekametše go lebeletšana le leuba ka go se šetše le ka go itlhoboga ka mo go makatšago, ba le lebelela e le kotlo e tšwago go Modimo ka boyena. Go etša ge re tla bona, tshekamelo e bjalo ya monagano ya go hloka kholofelo ge e le gabotse e ile ya gakatša go phatlalala ga bolwetši. Puku ya The Black Death, ka Philip Ziegler e re: “Ga go na seo se bego se ka nea maemo a kaone kudu go feta a ao go ona leuba le bego le ka ipha matla.”

Se sengwe gape ke gore go bile le bothata bja go hwa ga dimela leboelela Yuropa. Ka baka leo, baagi ba ba oketšegago ka lebelo ba kontinente ba bile le phepompe—ya ba bao ba sego boemong bja go lwantšha bolwetši.

 Leuba le a Phatlalala

Go ya ka ngaka ya Mopapa Clement VI, e lego Guy de Chauliac, mehuta e mebedi ya leuba e be e hlasetše Yuropa: leuba la nyumonia le la bubo. O ile a hlalosa malwetši a ka mo go kwalago ka go ngwala gore: “Bja pele bo be bo fetša dikgwedi tše pedi, bo e-na le letadi le le sa kgaotšego le go hlatša madi gomme motho o be a bolawa ke bjona ka matšatši a mararo. Bja bobedi bo be bo tšea karolo ka moka e šetšego ya nako ya leuba, le bjona bo be bo e-na le letadi le le sa kgaotšego eupša bo e-na le di-apostume [dikaku] le mathopa dikarolong tša ka ntle, kudu-kudu mahwafeng le lengamung. Motho o be a bolawa ke bjona ka matšatši a mahlano.” Dingaka di be di šitwa go thibela go tšwela pele ga leuba.

Batho ba bantši ba ile ba tšhaba ka poifo—ba tlogela batho ba dikete bao ba tsenwego ke bolwetši. Ka kgonthe, gare ga ba pele bao ba ilego ba tšhaba e be e le bakgomana ba humilego le ditsebi. Gaešita le ge ditho tše dingwe tša baruti le tšona di ile tša tšhaba, badumedi ba bantši ba ile ba khuta ka mafelong a bona a bodula-noši, ba holofela gore ba tla phonyokga go fetelwa ke bolwetši.

Kgabagareng ya letšhogo le, mopapa o ile a tsebatša 1350 e le Ngwaga o Mokgethwa. Basepedi ba bodumedi bao ba tšeago leeto la go ya Roma ba be ba tla newa tumelelo ya go tsena paradeiseng ka go lebanya ka ntle le go swanela go feta pakatoring! Makgolo a dikete a basepedi ba bodumedi a ile a kwa taletšo—a phatlalatša leuba ge a dutše a sepela.

Maiteko a Lefeela

Maiteko a go thibela bolwetši bja Black Death e bile a lefeela ka gobane go be go se na motho yo a tsebago gabotse-botse kamoo bo bego bo fetetšwa ka gona. Ba bantši ba ile ba lemoga gore go ikopanya le molwetši—goba gaešita le go kgoma diaparo tša gagwe—go be go le kotsi. Ba bangwe ba be ba bile ba boifa go lebelelwa ke molwetši! Lega go le bjalo, badudi ba Florence, Italy ba ile ba sola gore leuba le bakwa ke dikatse le dimpša tša gona. Ba ile ba bolaya diphoofolo tše, ba sa lemoge gore ka go dira bjalo ba be ba nea sephedi seo se bego se akaretšwa e le ka kgonthe go phatlalatšeng bolwetši boitaolo—e lego legotlo.

Ge mahu a be a dutše a ata, ba bangwe ba ile ba retologela go Modimo bakeng sa thušo. Banna le basadi ba ile ba nea kereke tšohle tšeo ba bego ba e-na le tšona, ba holofela gore Modimo o be a tla ba šireletša bolwetšing—goba bonyenyane a ba putse ka bophelo bja legodimong ge ba e-hwa. Se se ile sa nea kereke lehumo le lentši kudu. Dipheko tša mahlatse le diswantšho tša Kriste le tšona e be e le dilwantšha-bolwetši tše tlwaelegilego. Ba bangwe ba ile ba retologela go tumela-khwele, maleatlana le dihlareng tša bofora bakeng sa diphodišo. Dinkgiša-bose, binika le dihlare tše kgethegilego go be go thwe di thibela bolwetši. Go gaya e be e le kalafo e nngwe e ratwago. Sehlopha seo se rutegilego sa tša kalafo sa Yunibesithi ya Paris se ile sa bolela gore leuba le bakwa ke tsela yeo dipolanete di emego ka yona! Lega go le bjalo, ditlhaloso le “diphodišo” tša bofora ga se tša dira selo go thibeleng tšwelopele ya leuba le le le bolayago.

Mafelelo a Swarelelago

Lebakeng la nywaga e mehlano bolwetši bja Black Death mafelelong bo ile bja bonala bo fedile. Eupša pele ga ge ngwaga-kgolo o fela, bo be bo tla phulega gape bonyenyane ka makga a mane. Ka gona ditla-morago tša bolwetši bja Black Death di ile tša bapišwa le tša Ntwa ya I ya Lefase. Puku ya 1996 ya The Black Death in England e re: “Go nyakile go se na go ganetšana magareng ga bo-radihistori ba mehleng yeno gore go tsena ga leuba le le apareditšego go bile le ditla-morago tše dikgolo bakeng sa bobedi tša boiphedišo le lekoko la batho ka morago ga 1348.” Leuba le ile la fetša karolo e kgolo ya baagi, gomme go ile gwa feta nywaga-kgolo e mentši pele mafelo a mangwe a ka kaonefala. Ka go fokotšega ga sehlopha sa bašomi, ditefo tša tša mošomo ka mo go sa makatšego di ile tša phagama. Beng ba dipolasa bao ba kilego ba ba bahumi ba ile ba wa gomme tshepedišo ya tša bopolitiki le tša boiphedišo ya mehleng ya magareng—leswao le le hlaolago la Mehleng ya Magareng—e ile ya hwelela sa ruri.

Ka gona, leuba e bile tlhohleletšo ya phetogo ya  tša dipolitiki, ya bodumedi le ya tša leago. Pele ga leuba, Sefora se be se bolelwa ka mo go tlwaelegilego gare ga sehlopha se se rutegilego Engelane. Lega go le bjalo, lehu la barutiši ba bantši ba Mafora le ile la thuša gore leleme la Seisemane le tume go feta Sefora Brithania. Diphetogo di ile tša tla gape le tikologong ya tša bodumedi. Go etša ge radihistori wa Mofora Jacqueline Brossollet a bolela, ka baka la go hlaelela ga baithuti bao ba ithutelago boruti, “Kereke gantši kudu e ile ya kalatša batho ba se nago tsebo le bao ba se nago kgahlego.” Brossollet o tiiša gore “kgobogo ya mafelo a [kereke] a thuto le tumelo e bile e nngwe ya dibaki tša Mpshafatšo.”

Bolwetši bja Black Death ka ntle le pelaelo bo bile le tutuetšo e kgolo bokgabong, gomme lehu la fetoga sehlogo se se tlwaetšwego sa tša bokgabo. Tlhamo e tumilego ya mmino wa lehu, yeo gantši e emelago marapo a motho le ditopo, e ile ya fetoga seswantšho se se tumilego se se bontšhago matla a lehu. Ba sa kgonthišege ka bokamoso, baphologi ba bantši ba leuba ba ile ba lahla mekgwa ka moka ya boitshwaro. Ka go rialo boitshwaro bo ile bja goboga ka mo go tšhošago. Ge e le mabapi le kereke, ka baka la go palelwa ga yona ke go thibela bolwetši bja Black Death, “motho wa mehleng ya magareng o ile a dumela gore Kereke ya gagwe e be e mo nyamišitše.” (The Black Death) Bo-radihistori ba bangwe le bona ba bolela gore diphetogo tša tša  leago tše di bilego gona ka baka la bolwetši bja Black Death di ile tša kgothaletša go etišwa ga dikgahlego tša motho ka noši pele le mediro ya kgwebo le phetogo e oketšegilego ya tša leago le tša boiphedišo—diketapele tša bokapitalise.

Bolwetši bja Black Death gape bo ile bja hlohleletša mebušo gore e hlome ditshepedišo tša taolo ya tša bohlweki. Ka morago ga ge leuba le kokobetše, Venice e ile ya gata megato ya go hlwekiša ditarata tša yona tša motseng-mogolo. Kgoši John II wa Fora yo a bego a bitšwa Moloki, le yena o ile a laela gore go hlwekišwe ditarata e le mokgwa wa go fediša tšhošetšo ya leuba. Kgoši e ile ya gata mogato wo ka morago ga go ithuta ka ngaka ya bogologolo ya Gerika yeo e ilego ya phološa Athene leubeng ka go hlwekiša le go hlatswa ditarata. Ditarata tše dintši tša mehleng ya magareng tšeo e bego e le mekero e bulegilego ya kelela-tšhila, di ile tša hlwekišwa mafelelong.

Na ke Selo sa Nakong e Fetilego?

Lega go le bjalo, e bile go tloga ka 1894 moo seithuti sa dipaketheria sa Mofora Alexandre Yersin se ilego sa hlaola twatši yeo e bakago bolwetši bja Black Death. E ile ya reelelwa ka yena ya bitšwa Yersinia pestis. Nywaga e mene ka morago, monna yo mongwe wa Mofora Paul-Louis Simond o ile a utolla karolo ya matsetse (ao a rwalwago ke dikokoni) go fetišeng bolwetši. Go se go ye kae go ile gwa tšweletšwa moento wo o bilego le katlego e nyenyane.

Na leuba ke selo sa nakong e fetilego? Le gatee. Maregeng a 1910, batho ba ka bago 50 000 ba ile ba hwa ka baka la leuba kua Manchuria. Le gona ngwaga o mongwe le o mongwe Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo o bega palo ya balwetši ba bafsa ba dikete—palo e tšwela pele e phagama. Go ile gwa ba gwa utollwa gape le mehuta e mefsa ya bolwetši—mehuta yeo e palelago kalafo. Ee, ka ntle le ge ditekanyetšo tša motheo tša tša maphelo di ka kgomarelwa, gona leuba le tla dula e le tšhošetšo go batho. Puku ya Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Ke ka Baka La’ng go E-na le Leuba? Legotlo, Letsetse le Bubo), yeo e rulagantšwego ke Jacqueline Brossollet le Henri Mollaret, ka go rialo e phetha ka gore “go e na le go ba bolwetši bja Yuropa ya bogologolo ya Mehleng ya Magareng, . . . ka mo go nyamišago, leuba mohlomongwe ke bolwetši bja nakong e tlago.”

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 16]

Sehlotswana sa Baikotli

Ba lebelela leuba e le kotlo e tšwago go Modimo, ba bangwe ba ile ba tsoma go kokobetša bogale bja Modimo ka go ipetha goba go ikotla. Borwarre bja Baikotli, e lego mokgatlo wo go thwego palo ya wona e be e fihla go 800 000, o ile wa fihlelela tlhora ya wona ya go tuma nakong ya bolwetši bja Black Death. Melao ya sehlotswana se e be e iletša go bolela le basadi, go hlapa goba go fetoša diaparo. Go ikotla ga phatlalatša go be go dirwa gabedi ka letšatši.

Puku ya Medieval Heresy e re: “Go ikotla e be e le o mongwe wa mekgwa e sego kae ya go itebatša boemo yeo e bego e ka dirišwa ke baagi bao ba tlaišwago ke poifo.” Baikotli ba be ba bile ba tumile ka go sola sehlopha sa baruti ba kereke le ka go nyatša mokgwa o humišago wa kereke wa go nea tebalelo. Ka gona, ga go makatše ge ka 1349 mopapa a ile a sola sehlotswana seo. Lega go le bjalo, mafelelong mokgatlo o ile wa hwelela wona ka boona ka morago ga ge bolwetši bja Black Death bo fedile.

[Seswantšho]

Baikotli ba ile ba tsoma go okobatša bogale bja Modimo

[Mothopo]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Ntlhakgolo go letlakala 15]

Banna le basadi ba ile ba nea kereke tšohle tšeo ba bego ba e-na le tšona, ba holofela gore Modimo o be a tla ba šireletša bolwetšing

[Seswantšho go letlakala 17]

Leuba Marseilles, Fora

[Mothopo]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Seswantšho go letlakala 17]

Alexandre Yersin o ile a hlaola twatši yeo e bakago leuba

[Mothopo]

Culver Pictures