Quetzal—Nonyana e Phadimago

KA MONGWELEDI WA PHAFOGA! COSTA RICA

COSTA RICA e akaretša karolo ya lefase ya ka tlase ga 0,03 lekgolong, lega go le bjalo ke legae la mehuta e begilwego e 875 ya dinonyana. Go ya ka mothopo o mongwe, seo ke se se fetago palo yeo e hwetšwago Canada le United States di kopane. Ka baka leo, ga go makatše gore Costa Rica e fetogile bogorogelo bjo bogolo bja batho bao ba fišegelago go bogela dinonyana. E re re sepele le wena leetong la rena la go yo boga e nngwe ya dinonyana tše, e lego quetzal e phadimago.

Mathomong a bo-1500, mofenyi wa Mosepaniši Hernán Cortés o ile a goroga Mexico. Gona moo, o ile a hwetša mphapahlogo wa mafofa a quetzal e le mpho yeo e tšwago go ma-Aztec. E be e le feela batho ba bogošing ba ma-Aztec bao ba bego ba e-na le tokelo ya go rwala moaparo o bjalo o hlomphegago kudu wa bothakga. Mafofa a botala-morogo bjo bo phadimago a quetzal a ka no ba a be a lebelelwa e le a bohlokwa kudu go feta gauta.

Lehono nonyana ye e botse-botse e hwetšwa tikologong e kgolo ya go tloga Mexico go ya Panama. Quetzal e ka hwetšwa dithokgweng tša pula e ntši bophagamong bja dimithara tša magareng ga tše 1 200 le tše 3 000. Maru dithokgweng tše a bakwa ke go fola ga ka pela-pela ga moya o borutho o hlatlogelago godimo. Mafelelo a se ke dimela tše di melago gabotse ngwaga ka moka tša mebala e metala le dihlare tše dikgolo tšeo di fihlago go dimithara tše 30 goba go feta moo go tsenelela mouwaneng.

Mo e ka bago dikhilomithara tše 200 ka leboa la San José go na le Lefelo la tša Pabalelo ya Dithokgwa la Santa Elena—lefelo le lebotse la go bogela quetzal tikologong ya yona ya tlhago. Re thoma nyakišišo ya rena ya go bogela quetzal e phadimago ka go thušwa ke mohlahli. Ka baka la mmala wa yona wa go swana le wa lefsika la botala-morogo bjo bo phadimago, go thata go bona nonyana ka ge mmala wa yona o tswaka-tswakana le wa matlakala a sethokgwa. Mohlahli wa rena a thoma go ekišetša molotšana wa yona o mosesane le wo o kwagalago gabotse. Modumo o swana le wa mpšanyana yeo e tsetselago. Ge e le gabotse, mosadi yo mongwe yo a bego a le sehlopheng sa rena ge a e-kwa go arabela ga quetzal, o nagana gore go na le mpša yeo e timetšego ka sethokgweng!

Go se go ye kae, dimithareng tše ka bago tše 15 ka godimo, nonyana ya tona e tšwelela ka go šia lekaleng bakeng sa go lekodišiša. Ge e lebelelwa ka dibonela-kgole mebala ya yona e phadimago e bonala e le e mebotse kudu le go feta kamoo re bego re akanya ka gona. Kgara ya yona ke ya bohwibidu bjo bo nopeletšego bja letsoku, bjo bo fapanago le mafofa a yona a go swana le lefsika la botala-morogo bjo bo phadimago. Se se okeletšago go botse bja yona bjo bo makatšago ke mafofa a yona a mosela ao a tswakanago gabotse le mafofa a yona a mabedi a botala bjo bo phadimago. A tsebja e le mosela o motelele, ke a botelele bja disentimithara tše ka bago tše 60. Go bona quetzal e kotame godimo lekaleng ka mosela wa yona o motelele wo o šikinyegago ganyenyane mo phefšaneng ke pono ya botse bjo bo lapološago.

Go bona quetzal ke phihlelo ya moswana-noši. Ge e le gabotse, mohlahli wa rena o ile a bolela gore gantši go tšea maeto a fetago le tee a go ya sethokgweng gore o bone nonyana ye. Nako e botse ya go bogela di-quetzal ke sehleng sa tšona sa go dula dihlageng, e lego seo se thomago ka March go ya go June. Nakong ye di ka no ba le mafotwane a mabedi ka mae a mabedi e nngwe le e nngwe.

Ge re boela ofising ya lefelo la tša pabalelo, re kwa quetzal e nngwe. E phuphusela ka mo go kgahlišago le go šalwa morago ke mosela wa yona o motelele, e kotama mo lekaleng la bokgoleng bja ka tlase ga dimithara tše 5 go tloga mo re dutšego gona! Mohlahli o ile a re tsebiša gore lefotwane le tšwile sehlageng sa lona. Tatago lona o tloga sehlareng se sengwe go ya go se sengwe a tsomana le lona. Ra ithuta gore ke feela 25 lekgolong ya mae ao a phologago go fihlela a thwathwaša. A mangwe a jewa ke diji tše bjalo ka dihlorana, di-toucanet tše ditala, mapapagai a matsotho, dikgano le di-tayra. Tlhohlo e nngwe ya go phologa ga di-quetzal e akaretša lefelo la dihlaga tša tšona, tšeo e lego diphago tša go swana le tša dikokotša tšeo di-quetzal di di dirago dikutung tša dihlare tša kgale tšeo di bolago dimithareng tša magareng ga tše 3 le tše 20 ka godimo ga mmu. Ge dipula tše matla di e-na, diphago di ka tlala meetse goba tša senyega.

Re bile re kwa gore dijo tše di ratwago ke quetzal ke diabokato tša nageng. E tla kotama lekaleng e lebeletše abokato yeo e lekelelago lekaleng la sehlare se se lego kgaufsi. Ke moka ka go phuphusela ka lebelo ga maphego a bethanago, e tla tsepelela sejong sa yona, ya kga seenywa ka molomo gomme ya boela bodulong bja yona. E metša seenywa ka moka ga sona gomme ya tshwa thapo e kgolo  ya abokato metsotso e 20 go ya go e 30 ka morago ga moo.

Ge di tsoma diabokato tša nageng, di-quetzal di hudugela dipatogeng tše fapa-fapanego tša Continental Divide. Ka mohlala, go tloga ka July go ya go September, di dula patogeng yeo e elelago Pacific. Ke moka ka October di hudugela thoko ya Caribbean bakeng sa go iphepa ka dimela tše difsa tša diabokato.

Ge re dutše re tshela leporogo la malekelekeng la dimithara tše ka bago 30 ka godimo ga lebato la sethokgwa, quetzal e nyaka e re thula! Go bonala eka nonyana ye e be e tsomana le dijo tša yona tša mosegare ge re be re tshela tsejana ya yona. E tshadi e kotama kgaufsi ka godimo ga rena, e re lebeletše eka e a re kgalema bakeng sa go šwahlela.

Re bile re botšwa gore seenywa se sengwe seo di se thabelago ke blackberry, yeo e melago dihlašaneng tša meetlwa. Ge di-quetzal di theoga ka lebelo bakeng sa go kga dienywa, ka dinako tše dingwe mafofa a tšona a matelele a mosela a swarwa ke meetlwa gomme tša a loba. Lega go le bjalo, mafelelong mafofa a tšona a mosela a mela gape.

Ka tsela ye nonyana e ka phela ka go dumelelana le leina la yona. “Quetzal” e tšerwe lentšung la se-Aztec la “quetzalli,” yeo e bolelago “e rategago” goba “e botse.” Ka madimabe, botse bja yona bo tšweleditše tšhošetšo go phologeng ga quetzal. Ge e le gabotse, quetzal e balwa gare ga mehuta ya diphedi tše di lego kotsing ya go hwelela. Di be di dutše di tsongwa bakeng sa matlalo a tšona ao a bego a rekišwa bjalo ka digopotšo. Tše dingwe tša dinonyana tše di be di swarwa di sa phela bakeng sa go di rekiša bjalo ka diruiwa. Lega go le bjalo, go ya ka mohlahli wa rena, ga bjale quetzal e na le tšhireletšo e itšego ya molao malebana le go thopša mo go bjalo.

Lega go le bjalo, tšhošetšo e nngwe ya go phologa ga yona ke go rengwa ga dithokgwa, e lego moo go feleletšago ka go loba bodulo bja tšona. E le gore go šireletšwe nonyana ye e phadimago le diphedi tše dingwe tša lešoka, mo e ka bago 27 lekgolong ya Costa Rica e beetšwe ka thoko e le mafelo a šireleditšwego.

Leeto la rena la go yo bogela quetzal e bile le le putsago e le ka kgonthe. Ka kgonthe, o ka bona mphapahlogo wa mafofa a quetzal wo o neilwego Hernán Cortés Musiamong wa Brithania, London. Eupša mafofa a quetzal ke a kgahlišago ka go fetišiša ge a bonwa nonyaneng e phelago ya lešokeng! Mo nakong ye, bonyenyane di-quetzal tša lešokeng di tšwela pele di thabela tokologo le polokego e itšego dithokgweng tša pula e ntši tša Amerika Bogare.