Ke Bomang Bao e Lego Makgoba Lehono?

ANKE o nagane ka dipalo. Go akanyetšwa gore bana ba magareng ga ba dimilione tše 200 le 250 ba ka tlase ga nywaga e 15 ba fetša bontši bja diiri tša bona tša go se robale ba le mošomong. Kotara ya bana ba milione, ba bangwe e le ba bonyenyane bja nywaga e šupago ba ile ba tsenywa ka kgapeletšo ntweng ya dibetša nakong ya 1995 le 1996 e nnoši, ba bangwe ba bona ba ile ba ba ba fetoga makgoba a ntwa. Palo ya basadi le bana bao ba rekišwago e le makgoba ngwaga o mongwe le o mongwe e akanyetšwa go ba ka godimo ga milione.

Eupša dipalo tše sa thabišego di ka se kgone go utolla ka mo go kgonegago go itlhoboga ga batho ba. Ka mohlala, nageng ya ka leboa la Afrika, mongwadi Elinor Burkett o ile a kopana le Fatma, e lego mosadi yo mofsa yo a ilego a kgona go ngwegela mong wa gagwe yo sehlogo. Lega go le bjalo, ka morago ga go bolela le yena, Burkett o ile a lemoga gore Fatma “e tla ba lekgoba ka mo go sa felego monaganong wa gagwe ka noši.” Na Fatma a ka ba a lora ka bokamoso bjo bokaone? Burkett o re: “A ka se kgone go akanya tša ka kua ga mahuba. Bokamoso ke e nngwe ya dikgopolo tše dintši tše di naganwago yeo a sa e naganego.”

Ee, nakong yona ye, magagabo rena a dimilione ke makgoba a se nago kholofelo. Ke ka baka la’ng gomme bjang batho ba ka moka ba fetogago makgoba? Ke dibopegong dife tša bokgoba tšeo ba lahlelwago go tšona?

Bagwebi Bao ba Gwebago ka Batho

Poroutšha ya tša boeti yeo e fetišetšanwago United States ga se ya ka ya ba yeo e hlalosago ka go lebanya kudu ka gore: “Maeto a merero ya tša dikopano tša botona le botshadi a go ya Thailand. Banenyana ba kgonthe. Kopano ya botona le botshadi ya kgonthe. Theko ya tlase e le ka kgonthe. . . . Na o be o tseba gore ge e le gabotse o ka kgona go reka kgarebe bonyenyane ka $200 [R1 230]?” Seo poroutšha e sa kago ya se bolela ke gore “dikgarebe” tše go bonala di ile tša swarwa bothopša goba tša rekišwa ka kgapeletšo mafelong a bagweba-ka-mmele, moo ba akanyetšago palo ya bagwebišani ba ka bago 10 go ya go 20 ka letšatši. Ge e ba ba sa nee ditirelo tša dikopano tša botona le botshadi, ba a bethwa. Ge mollo o be o phulega lefelong la bagweba-ka-mmele Sehlakahlakeng sa Phuket, e lego lefelo la tša maikhutšo le le lego  ka borwa bja Thailand, bagweba-ka-mmele ba bahlano ba ile ba fsa wa go iša lehung. Ka baka la’ng? Ka gobane beng ba bona ba be ba ba tlemeletše malaong a bona ka diketwane gore ba se ke ba tšhaba bokgobeng bja bona.

Na basadi ba ba bafsa ba tšwa kae? Go begwa gore lekala le la intaseteri ya tša dikopano tša botona le botshadi le dutše le tlatšwa ke dimilione tša banenyana le basadi go dikologa lefase bao ba ilego ba swarwa bothopša, ba gapeletšwa le go rekišwa go tseneleng go gweba ka mmele. Kgwebo ya ditšhaba-tšhaba ya tša dikopano tša botona le botshadi e a aparela ka baka la go kopana ga bodiidi dinageng tšeo di hlabologago, bohumi dinageng tšeo di humilego le melao yeo e hlokomologilwego kgwebišanong ya ditšhaba-tšhaba le bohlanka bja go šoma ka tlase ga tumelelano.

Mekgatlo ya basadi ka Borwa-bohlabela bja Asia e ile ya akanyetša gore go tloga magareng ga bo-1970 go ya mathomong a bo-1990, go ile gwa rekišwa basadi ba dimilione tše 30 lefaseng ka bophara. Bagwebi ba go gweba ka batho ba akgofela diteišeneng tša ditimela, metsaneng e diilago le ditarateng tša metse-setoropong ba tsoma banenyana ba banyenyane le basadi bao ba bonalago ba sa šireletšega. Bahlaselwa gantši ke bao ba sa rutegago, dišuana, bao ba lahlilwego goba bahloki. Ba holofetšwa dikholofetšo tša boradia tša mošomo, ba ba rwala ba ba iša go phatša mellwane gomme ke moka ba rekišwa mafelong a bagweba-ka-mmele.

Ga e sa le go tloga karoganong ya ditšhaba tše di gweranego tša Bokomanisi ka 1991, go ile gwa thomega baagi ba bafsa ka moka ba banenyana le basadi ba diilago. Go fedišwa ga melao, go fetoša ditirelo gore di se laolwe ke mmušo, boemo bjo bo golago bja go se lekane ga dihlopha di feleleditše ka bosenyi bjo bo oketšegilego, bodiidi le go hloka mošomo. Basadi le banenyana ba bantši ba Russia le Yuropa Bohlabela gona bjale ba fetogile selo seo go ikholwago ka sona bakeng sa go gweba ka mmele mo go rulagantšwego ga ditšhaba-tšhaba. Anita Gradin, yo e kilego ya ba Mokomosasa wa tša Toka wa Yuropa o itše: “Go na le dikotsi tše sego kae ge o gweba ka batho go feta ge o gweba ka dihlare-tagi.”

Go Lahlega ga Boemo bja go ba Ngwana

Feketoring e nngwe e nyenyane ya mebete kua Asia, bana ba bonyenyane bja nywaga e mehlano ba šoma go tloga ka iri ya bone mesong go fihlela ka iri ya 11 bošego ka ntle le go lefša. Maemong a  mantši bašomi bao e lego bana go swana le ba ba lebeletšana le dikotsi tše šoro tša maphelo: metšhene e kotsi, diiri tše ntši ba le tikologong yeo e nago le seetša se se fokolago le yeo e sa tsenyego moya o lekanego le go ba kotsing ya dikhemikhale tše kotsi tšeo di dirišwago mo go tšweletšwago dilo. *

Ke ka baka la’ng bana ba tsongwa kudu gakaakaa gore e be bašomi? Ka gobane go šoma ga bana ga go bitše tšhelete e ntši e bile ke ka gobane ka tlhago bana ba tlwaetšega gabonolo, go bonolo go ba laya le gona ba tšhaba go belaela. Kagego ya bona e nyenyane ya mmele le menwana e bohwefo di bonwa ke beng-mošomo ba retetšego dipelo e le dithušo tša go dira mehuta e itšego ya mošomo, bjalo ka go loga mebete. Bana ba bjalo gantši ba newa mešomo mola batswadi ba bona ba dutše gae, ba hloka mešomo.

Go okeletša go manyami a bona, bašomi ba ka gae bao e lego bana ba hlaselega gabonolo kudu go go gobošwa ka tša dikopano tša botona le botshadi le mmeleng. Bana ba bantši ba a thopša, ba bewa dikampeng tša kgole gomme ba tlengwa ka diketwane bošego go thibela gore ba se ke ba tšhaba. Mosegare, ba ka šomišwa go aga ditsela le go epa mafsika.

Tsela e nngwe yeo boemo bja go ba ngwana bo lahlegago ka yona ke ka lenyalo la bokgoba. Mokgatlo wa Ditšhaba-tšhaba wa go Lwantšha Bokgoba o hlalosa boemo bjo bo fapanego ka gore: “Ngwanenyana wa nywaga e 12 o botšwa gore lapa labo le rulaganyeleditše gore a nyalane le monna wa nywaga e 60. Go bonala a e-na le tshwanelo ya go gana, eupša ka mokgwa wa tlwaelo ga a na sebaka sa go bontšha tshwanelo yeo gomme ga a tsebe gore a ka kgona go dira bjalo.”

Makgoba a Sekoloto

Makgolo a dikete a bašomi a bewa bokgobeng go beng-mošomo ba bona le mafelong a mešomo ka baka la dikadimo tšeo bona goba batswadi ba bona ba bego ba di newa. Ka tlwaelo, mošomo wa bokgoba bja tlamo o tšwelela kudu mafelong a tša temo moo bašomi ba šomago bjalo ka bahlanka ba tlwaelegilego goba bjalo ka bo-rapolasa. Maemong a mangwe, dikoloto di fetišwa go tloga molokong o mongwe go ya go o latelago, go kgonthišetša gore ditho tša lapa di dula di le bokgobeng go ya go ile. Maemong a mangwe gape, beng-mošomo bao ba kolotwago tšhelete ba rekišetša mong-mošomo yo mofsa sekoloto. Maemong a feteletšego, bašomi bao e lego makgoba a tlamo ga ba hwetše tefo ka mo go feletšego bakeng sa mošomo wo ba o dirago. Goba ba ka ba ba dirwa makgoba ka ditšhelete tše dinyenyane kudu go megolo ya bona, tšeo di boeletšwago ka go se kgaotše, e le gore ba fetoge bao e lego makgoba a tlamo go mong-mošomo wa bona.

Bokgoba bja Ditirelo tša Bodumedi

Binti yo a tšwago Afrika Bodikela, o na le nywaga e 12 gomme ke yo mongwe wa  banenyana ba dikete bao ba šomago e le trocosi, yeo ka leleme la se-Ewe e bolelago “makgoba a medimo.” O be a gapeleditšwe go tsena bophelong bja bokgoba le tefelo ya topollo bakeng sa bosenyi bjo a sa kago a bo dira—go katwa mo go ilego gwa dira gore a belegwe! Mo nakong ye boikarabelo bja gagwe bo lekaneditšwe go mešongwana ya ka ntlong bakeng sa moruti wa bodumedi bja dipheko wa lefelong leo. Ka morago mešomo ya Binti e tla katološwa gore e akaretše go nea moruti yo e lego mong wa gagwe ditirelo tša dikopano tša botona le botshadi. Ke moka nywageng ya magareng Binti o tla tlošwa—moruti o tla hwetša banenyana ba bangwe bao ba kgahlišago bakeng sa go mo šomela e le trocosi.

Go swana le Binti, ba dikete bao e lego bahlaselwa ba bokgoba bja ditirelo tša bodumedi ba neetšwe ke ba malapa a bona bakeng sa go šoma e le makgoba ao a sa lebanyego ka boiteko bja go lopolla tiro yeo e hlalositšwego e le sebe goba sekgopi malebana le molao o mokgethwa. Dikarolong tše mmalwa tša lefase, banenyana goba basadi ba tlamega go dira mešomo ya bodumedi le go nea baruti goba ba bangwe ditirelo tša dikopano tša botona le botshadi—ka boikgakanyo bja gore basadi ba bjalo ba nyetšwe ke modingwana. Maemong a mantši basadi ba dira ditirelo tše dingwe tšeo di sa lefelelwego. Ga se ba lokologa go ka fetoša lefelo la bona la bodulo goba la mošomo gomme gantši ba dula bokgobeng ka nywaga e mentši.

Bokgoba bja Makgoba a Tlwaelegilego

Gaešita le ge dinaga tše dintši di ipolela gore di fedišitše bokgoba ka molao, mafelong a mangwe go bile le tsošološo ya morago bjale ya bokgoba bja makgoba a tlwaelegilego. Se gantši se direga mafelong ao a hlagaditšwego ke thulano ya selegae goba ntwa ya dibetša. Mokgatlo wa Ditšhaba-tšhaba wa go Lwantšha Bokgoba o bega gore: “Mafelong a ntwa taolo ya molao e be e dutše e fegilwe ka mo go atlegilego gomme mašole goba madira a tša bohlabani a kgona go gapeletša batho gore ba a šomele ka ntle le go lefša . . . ka ntle le go boifa tefetšo; ditiro tše di bjalo di be di begwa kudu mafelong ao a laolwago ke dihlopha tša tša bohlabani tšeo di bego di sa tsebje ka molao phatlalatša.” Lega go le bjalo, go ya ka mokgatlo wona wo, “gape go bile le dipego tša morago bjale tša mašole a mmušo ao a gapeletšago baagi gore ba šome bjalo ka makgoba, ka ntle le thulaganyo le ge e le efe ya molao. Go ile gwa begwa gape gore mašole le madira a tša bohlabani a akaretšwa kgwebong ya go gweba ka makgoba, a rekiša bao a bego a ba swere gore ba šomele ba bangwe.”

Ka manyami, thogako ya bokgoba e sa dutše e tshwenya batho ka dibopego tše dintši gomme e a gakantšha. Ema gomme o nagane gape ka dipalo tšeo di akaretšwago—dimilione tša batho bao ba tlaišegago e le makgoba lefaseng ka bophara. Ke moka o nagane ka o tee goba ba babedi ba makgoba a mehleng yeno ao o badilego ka dikanegelo tša ona matlakaleng a—mohlomongwe Lin-Lin goba Binti. Na o nyaka go bona bosenyi bja bokgoba bja mehleng yeno bo kgaoditšwe? Na go fedišwa ga bokgoba go tla ka gwa fetoga selo sa kgonthe? Pele ga ge se se ka direga, diphetogo tše dikgolo di swanetše go dirwa. Hle bala ka tšona sehlogong se se latelago.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 6]

GO ŠOMELA DITHAROLLO

Mekgatlo e fapa-fapanego ya mmušo, bjalo ka Sekhwama sa Bana sa Ditšhaba tše Kopanego le Mokgatlo wa Ditšhaba-tšhaba wa tša Mešomo, e thea le go loga maano ka mafolofolo bakeng sa go fediša bokgoba bja mehleng yeno. Go oketša moo, bontši bja mekgatlo yeo e sa laolwego ke mmušo bjalo ka Mokgatlo wa Ditšhaba-tšhaba wa go Lwantšha Bokgoba le wa tša Tlhokomelo ya Ditshwanelo tša Batho, e dirile boiteko bja go oketša tsebo ya batho ka kakaretšo mabapi le bokgoba bja mehleng yeno le go lokolla bahlaselwa ba bjona. E mengwe ya mekgatlo ye e phegelela go thongwa ga dišupo tše di kgethegilego tšeo di tlago go bontšha gore dilo di tšweleditšwe ka ntle le lekgoba goba ka ntle le mošomo wo o dirwago ke bana. Mekgatlo e mengwe e hloma molao dinageng tšeo “maeto a merero ya tša dikopano tša botona le botshadi” a thomilego gona, e le gore batho bao ba bago le dikopano tša botona le botshadi le bana ba ka sekišwa ge ba boetše nageng ya gabo bona. Batutuetši ba bangwe ba ditshwanelo tša batho ba fihlile le mo e lego gore ba lefa bagwebi ba go gweba ka makgoba le beng ba ona tšhelete e ntši kudu e le gore ba lokolle makgoba a mantši ka mo ba ka kgonago. Se se bakile kganetšo e itšego, ka ge ditiro tše bjalo di ka hlola thekišo e humišago ya makgoba le go oketša theko ya ona.

[Seswantšho go letlakala 7]

Banenyana ba bantši ba banyenyane ba gapeletšwa go tsenela lenyalo

[Mothopo]

UNITED NATIONS/J.P. LAFFONT

[Seswantšho go letlakala 8]

Mothaladi wa dijo wa makgoba a tlamo

[Mothopo]

Ricardo Funari

[Seswantšho go letlakala 8]

Ka dinako tše dingwe bana ba banyenyane ba gapeletšwa go tsenela tirelo ya tša bohlabani

[Mothopo]

UNITED NATIONS/J.P. LAFFONT