El Niño ke Eng?

Ge Noka yeo e dulago e omeletše ya Apurímac yeo e lego kgaufsi le Lima, Peru e be e gogotše mo e ka bago selo se sengwe le se sengwe seo e bego e le sa Carmen, o ile a lla ka gore: “Go na le ba bantši ba rena bao ba diragaletšwego ke se, ba bantši kudu. Ga se nna feela.” Ka thoko ya leboa, dipula tša mafula di ile tša fetoša ka nakwana karolo ya Leganata la Sechura leo le lego lebopong gore e be letsha la bobedi le legolo la Peru, leo le akaretšago disekwere-khilomithara tše ka bago tše 5 000. Lefelong le lengwe go phatša lefase, mafula a magolo ka go fetišiša, madimo a šoro le dikomelelo tše šoro di ile tša baka tlala, leuba la malwetši, mello ya hlaga le go senyega ga dibjalo, dithoto le tikologo. Tše ka moka di be di bakilwe ke eng? Ba bantši ba bea El Niño molato, yeo e tšweletšego molatšatšing goba go mogarafase, Lewatleng la Pacific go ya bofelong bja 1997 gomme ya tšwela pele ka lebaka la dikgwedi tše ka bago tše seswai.

Ge e le gabotse El Niño ke eng? E thoma bjang? Ke ka baka la’ng ditla-morago tša yona di aparela gakaakaa? Na go tšwelela ga yona ga nakong e tlago go ka lemogwa e sa le pele ka mo go nepagetšego, mohlomongwe gwa fokotšwa tshenyo ya yona e šoro bophelong le thotong?

E Thoma ka go Ruthetša Meetse

Makasine wa Newsweek o re: “Ge go bolelwa ka go lebanya, El Niño ke feela moya wa borutho wa meetse wo o tšwelelago thoko ya lebopo la Peru nywageng e mengwe le e mengwe e mebedi go ya go e šupago.” Basesiši go bapa le lebopo la Peru ba ile ba lemoga go ruthela mo go bjalo ka nywaga e fetago lekgolo. Ka ge meoya ye ya borutho gantši e tšwelela mo e ka bago ka Keresemose, e ile ya bitšwa El Niño, e lego lentšu la Sepania bakeng sa lesea Jesu.

Go ruthela ga meetse kgaufsi le lebopo la Peru go bolela go na mo go oketšegilego ga pula nageng yeo. Dipula di dira gore maganata a tšweletše dimela le go dira gore diruiwa di kgone go phela. Ge e le tše matla kudu, dipula di bile di tliša mafula tikologong yeo. Go oketša moo, karolo e borutho ya ka godimo ya meetse a lewatle e thibela meetse ao a tonyago kutšwanyana ao a lego ka tlase gore a se ke a elela gabonolo. Ka baka leo, diphedi tše dintši tša lewatleng gaešita le dinonyana tše dingwe di a huduga bakeng sa go nyaka dijo. Ditla-morago tša El Niño di ile tša bonwa gape le dinageng tše dingwe kgole le lebopo la Peru. *

E Bakwa ke Phefo le Meetse

Ke eng seo se bakago go rotoga mo go sa tlwaelegago ga thempheretšha ya lewatle kgaufsi le lebopo la Peru? Gore o kwešiše se, sa pele ela  hloko modikologo o mogolo wo o dikologago wo o tsebjago e le Walker Circulation, wo o tšwelelago lefaufaung magareng ga bohlabela le bodikela bja molatšatši wa Pacific. * Ge letšatši le dutše le fiša tekanyo ya ka godimo ya meetse ka bodikela kgaufsi le Indonesia le Australia, moya wa go fiša le wa bošidi o rotoga lefaufaung gomme wa baka tshepedišo ya kgateletšo ya tlase kgaufsi le bokagodimo bja meetse. Moya o fokago o a ruthela gomme wa ntšha monola wa wona, wa tliša pula lefelong leo. Moya o omilego o išwa thoko ya bohlabela ke diphefo karolong e phagamego ya lefaufaung. Ge o dutše o e-ya ka bohlabela, moya o thoma go tonya ganyenyane gomme wa ba boima wa thoma go sobelela bakeng sa go leba Peru le Ecuador. Se se baka tshepedišo ya kgateletšo e phagamego kgaufsi le bokagodimo bja lewatle. Le gona maemong a bophagamo bjo bo lego tlasana, diphefo tše di tsebjago e le diphefo tšeo di fokelago thoko e tee di fokela morago go ya thoko ya bodikela bja Indonesia, ka go rialo tša phetha modikologo.

Diphefo tšeo di fokelago thoko e tee di kgoma bjang boemo bja thempheretšha ya molatšatšing wa Pacific? Newsweek e re: “Diphefo tše ka tlwaelo di foka go swana le diphefšana ka bodibeng bjo bonyenyane tšeo di kgoromeletšago meetse a borutho ka bodikela bja Pacific e le gore bokagodimo bja lewatle bo be le tekanyo ya dikgato tše pedi [disenthimithara tše 60] go ya godimo le di-degree Fahrenheit tše 15 [di-degree Celsius tše 8] tša borutho kutšwanyana, ka mohlala go feta kamoo e lego ka gona kua Ecuador.” Ka bohlabela bja Pacific, meetse ao a tonyago kutšwanyana ao a tšwago ka tlase a a elela, e lego seo se dirago gore bophelo bja ka lewatleng bo atlege. Ka go rialo, nywageng ya ge go e-na le El Niño e tlwaelegilego goba e se gona, thempheretšha ya bokagodimo bja lewatle ke e fodilego ka bohlabela go feta ka bodikela.

Ke diphetogo dife lefaufaung tšeo di bakago El Niño? National Geographic e re: “Ka lebaka la mabaka ao bo-rathutamahlale ba dutšego ba sa a kwešiše, nywaga e mengwe le e mengwe e sego kae diphefo tše di fokelago thoko e tee di a kokobela goba gaešita le go nyamelela.” Ge diphefo tše di dutše di fokotšega, meetse a borutho ao a kgobokanego kgaufsi le Indonesia a boela morago ka matla go ya bohlabela, a phagamiša tekanyo ya thempheretšha ya lewatle Peru le mafelong a mangwe a ka bohlabela. Le gona mosepelo wo o kgoma  tshepedišo ya lefaufau. Puku e nngwe ya ditšhupetšo e re: “Go ruthela ga molatšatši wa ka bohlabela wa Lewatle la Pacific go fokodiša Walker Circulation gomme gwa dira gore legaro la modikologo wa pula e ntši le sepele go ya thoko ya bohlabela, go tloga ka bodikela go ya bogareng le bohlabela bja molatšatšing wa Pacific.” Ka go rialo, ditshepedišo tša tša boso gotee le mogarafase ka moka wa Pacific di a kgomega.

Go Swana le Lefsika la Nkgokolo Molapong

El Niño gape e ka fetoša ditshepedišo tša tlelaemete mafelong a kgole go tloga ditekanyong tša meetse a molatšatšing wa Pacific. Bjang? Ka go diriša tshepedišo ya modikologo wa lefaufaung bjalo ka sedirišwa. Ditla-morago tše dikgolo kudu tša maemo a fapa-fapanego a lefelong leo modikologong wa lefaufaung a ka swantšhwa le tsela yeo ka yona lefsika le letee la nkgokolo leo le lego gare ga molapo le ka dirago gore maphoto a bopege go phatša molapo ka moka. Maru a maso a pula ao a rotogago ka godimo ga meetse a lewatle le borutho la molatšatšing a bopa tšhitišo ya go swana le lefsika la nkgokolo lefaufaung, yeo e kgomago ditshepedišo tša tša boso bokgoleng bja dikhilomithara tše dikete.

Maemong a bophagamo bjo bo lego godingwana, El Niño e matlafatša le go šuthiša diphefo tšeo di fokago ka lebelo tša ka thoko ya bohlabela tšeo di tsebjago e le diphefo tša lebelo le legolo kudu tša madimo. Diphefo tšeo di fokago ka lebelo le legolo kudu tša madimo di laola go elela ga ditshepedišo tše dintši tša madimo maemong a a bophagamo. Go matlafala le go šutha ga diphefo tša lebelo le legolo kudu tša madimo gape go ka tiiša goba gwa laola maemo a dihla a tša boso. Ka mohlala, marega a El Niño ka kakaretšo ke ao a fodilego go feta ao a tlwaelegilego dikarolong tša ka leboa la United States, mola e le ao a dirago monola le go tonya kutšwanyana dinageng tše dingwe tša ka borwa.

E Bolelelwa Bjang e sa le Pele?

Ditla-morago tša madimo a fapa-fapanego di ka bolelwa e sa le pele matšatši a mmalwa feela pele ga nako. Na seo se bjalo le ka maiteko a go bolelela pele El Niño? Aowa. Go e na le go akaretša ditiragalo tša nakwana tša tša boso, dipolelelo-pele tša El Niño di akaretša maemo a sa tlwaelegago a tlelaemete go phatša dilete tše dikgolo dikgwedi tše mmalwa ka nako e tee. Le gona banyakišiši ba tlelaemete ba bile le tekanyo e itšego ya katlego dipolelelong-pele tša El Niño.

Ka mohlala, polelelo-pele ya El Niño ya 1997-98 e ile ya lokollwa ka May 1997—dikgwedi tše ka bago tše tshela pele ga ge e ka tšwelela. Gona bjale go na le diphaphamadi tše 70 tše di tsetletšwego tšeo di phatlaladitšwego go phatša molatšatšing wa Pacific tšeo di lekanyago maemo a diphefo lewatleng le dithempheretšha tša lewatleng go theoša go iša tlase-tlase ka dimithara tše 500. Ge di tsentšwe ditshepedišong tša computer tša tša tlelaemete, ditekanyo tše tša tsebišo di tšweletša dipolelelo-pele tša boso.

Ditemošo tša kapejana tša El Niño ruri di ka thuša batho go lokišeletša diphetogo tšeo di letetšwego. Ka mohlala, ga e sa le go tloga ka 1983 dipolelelo-pele tša El Niño kua Peru di ile tša kgothaletša bo-rapolasa ba bantši gore ba rue dikgomo le go bjala dimela tšeo di swanelago maemo a tša boso bjo bo nago le monola, mola barei ba dihlapi ba ile ba tlogela go rea dihlapi ba tsoma di-shrimp tšeo di tlago le meetse a borutho. Ee, go bolelela pele mo go nepagetšego go kopane le go lokišetša e sa le pele di ka fokotša tlhaselo ya El Niño ya go hlasela batho le tša boiphedišo.

Nyakišišo ya tša thutamahlale ditshepedišong tšeo di laolago tlelaemete ya lefase la rena e tiiša go nepagala ga mantšu a buduletšwego ao a begilwego ke Kgoši Salomo wa Isiraele ya bogologolo nywageng e ka bago e 3 000 e fetilego. O ngwadile gore: “Phefô e ya Borwa, e tla boêla Leboa; e a ya, e a boa, e boêla mo e tšwaxo.” (Mmoledi 1:6) Motho wa mehleng yeno o ithutile mo gontši ka ditshepedišo tša tša boso ka go ithuta ka madimo le diphefo tša lewatleng. Eka re ka holwa ke tsebo yeo ka go ela hloko ditemošo tša ditiragalo tše bjalo ka El Niño.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 19]

MOHLALA WA TSHENYO YA EL NIÑO

■ 1525: Pego ya pejana ya histori ya tiragalo ya El Niño kua Peru.

■ 1789-93: El Niño e be e ikarabela bakeng sa mahu a fetago 600 000 kua India gomme ya baka tlala e šoro ka borwa bja Afrika.

■ 1982-83: Tiragalo ye e bile sebaki sa mahu a fetago 2 000 le diranta tše dimilione tše dikete tše 80 tshenyong ya dithoto, kudu-kudu dileteng tša molatšatšing.

■ 1990-95: Ditiragalo tše tharo tše di hlatlamanego tšeo di kopanego bakeng sa go bopa e nngwe ya ditiragalo tša lebaka le letelele tša El Niño tšeo di lego pegong.

■ 1997-98: Go sa šetšwe dipolelelo-pele tša mathomo tše dikgolo tše di atlegilego tša dilete tša mafula le dikomelelo tša El Niño, maphelo a ka bago 2 100 a ile a lobja gomme ditshenyo tšeo di balelwago go diranta tše dimilione tše dikete tše 202 di ile tša senywa lefaseng ka bophara.

[Diagrams/Maps on page 16, 17]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

 MOKGWA WA TLWAELO

Tshepedišo ya Walker Circulation

Diphefo tše matla tšeo di fokelago thoko e tee

Meetse a borutho a lewatle

Meetse a tonyago a lewatle

EL NIÑO

Diphefo tša lebelo le legolo kudu tša madimo di fetola ditsela

Diphefo tše sego matla tšeo di fokelago thoko e tee

Meetse a borutho a elela go ya ka bohlabela

Go ba borutho goba go omelela kutšwanyana go feta ga tlwaelo

Go tonya kutšwanyana goba go ba le monola go feta ga tlwaelo

[Diagrams/Pictures on page 18]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

EL NIÑO

Mebala e mehwibidu yeo e lego kgokolong ya lefase ka mo godimo e emela dithempheretšha tša meetse tše borutho kutšwanyana go feta tša tlwaelo

MOKGWA WA TLWAELO

Meetse a borutho a kgobelana ka bodikela bja Pacific, a dumelela meetse a tonyago kutšwanyana gore a rotoge ka bohlabela

EL NIÑO

Diphefo tše sego matla tšeo di fokelago ka thoko e tee di dumelela meetse a borutho gore a boele morago bohlabela, tša thibela meetse a tonyago ganyenyane gore a se ke a bilokana

[Diswantšho go letlakala 16, 17]

PERU

Leganata la Sechura leo le bilego le mafula

MEXICO

Ledimo la Linda

CALIFORNIA

Go elela ga leraga

[Methopo]

Pages 16-7 left to right: Fotografía por Beatrice Velarde; Image produced by Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA photo by Dave Gatley