Ke ka Baka La’ng o Swanetše go Tlogela go Kgoga?

GO KGOGA ga se ga bao ba nyakago go phela bophelo bjo botelele le bjo bo thabišago. Go na le kgonagalo e tee go tše 2 ya gore mokgogi wa lebaka le letelele mafelelong o tla bolawa ke motšoko. Molaodi-pharephare wa Mokgatlo wa Lefase wa tša Maphelo (WHO [World Health Organization]) o boletše gore: “Sekerete ke . . . setšweletšwa seo se dirilwego ka bohlale seo se neago tekanyo e lekanego ya nicotine bakeng sa go dira gore modiriši wa sona a se lemalele bophelo bja gagwe ka moka pele ga ge se ka mmolaya.”

Ka gona, lebaka le tee la go tlogela go kgoga ke gore go kgoga motšoko go bea bophelo bjo bobotse bja mmele le bophelo kotsing. Go kgoga go ile gwa tswalanywa le malwetši a fetago 25 ao a beago bophelo kotsing. Ka mohlala, go tsenya letsogo kudu bolwetšing bja pelo, go hwa lehlakore, bronchitis e šoro, go ruruga ga maswafo le dikankere tše fapa-fapanego, kudu-kudu kankere ya maswafo.

Ke therešo gore motho a ka kgoga lebaka la nywaga pele ga ge a ka hlaselwa ke bjo bongwe bja malwetši a. Go sa dutše go le bjalo, go kgoga ga go dire gore motho e be yo a kgahlišago kudu go ba bangwe. Papatšo e bontšha bakgogi e le bao ba kgahlišago le ba phetšego gabotse. Seo e lego sa kgonthe ke se fapanego. Go kgoga go dira gore mohemo o nkge le go šilafatša meno le gore menwana e be e tsothwana. Go banna go tlaleletša ka go fokola bonneng. Go bakela mokgogi gore a gohlole le go hupelana. Bakgogi gape go bonala kudu ba tla ba le go šošobana ga sefahlego pele ga nako le mathata a mangwe a letlalo.

Kamoo go Kgoga go Kgomago ba Bangwe ka Gona

Beibele e re: “Wa xeno O mo ratê ka mokxwa wo O ithataxo ka wôna.” (Mateo 22:39) Go rata baagišani ba gago—gomme ditho tša gago tša lapa ke bona baagišani ba gago ba kgaufsi-ufsi—ke lebaka le matla la go tlogela.

Go kgoga go gobatša ba bangwe. Go fihla dinakong tša morago bjale, mokgogi a ka tšhuma mo e nyakilego go ba kae le kae gomme a letela go se thibelwe. Eupša boemo bja kgopolo bo a fetoga, ka gobane batho ba bantši ba kwešiša dikotsi tša go hema muši wo o tšwago sekereteng sa ba bangwe. Ka mohlala, motho yo a sa kgogego yo a nyalanego le mokgogi o na le kgonagalo ya kotsi ya 30 lekgolong ya go swarwa ke kankere ya maswafo go feta ge nkabe a nyalane le motho yo a sa kgogego. Bana bao ba dulago le batswadi bao ba kgogago ba na le kgonagalo e kgolo ya go swarwa ke nyumonia goba bronchitis nywageng e mebedi ya mathomo ya bophelo  bja bona go feta bana bao ba dulago magaeng ao go se nago motho yo a kgogago.

Basadi bao ba imilego bao ba kgogago ba bea maphelo a bana ba bona bao ba se ba hlwa ba belegwa kotsing. Nicotine, carbon monoxide le dikhemikhale tše dingwe tše kotsi tšeo di lego mušing wa sekerete di tsena mading a mma gomme tša fetela ka go lebanya ngwaneng yo a lego ka popelong. Ditla-morago di akaretša kgonagalo e kgolo ya go senyegelwa ke mpa, go belega lesea le le hwilego le lehu magareng ga bana bao ba sa tšwago go belegwa. Go feta moo, kotsi ya ditšhupo tša lehu la kapejana la masea di phagame ka makga a mararo bakeng sa masea ao bo-mmago ona ba ilego ba kgoga nakong ya go ima.

Ditshenyagalelo di Phagame

Lebaka le lengwe la go tlogela ke gore go kgoga go a bitša. Nyakišišo yeo e dirilwego ke Panka ya Lefase e akanyetša gore ditshenyagalelo tša tlhokomelo ya tša maphelo tšeo di bakilwego ke go kgoga di balelwa go diranta tše dibilione tše 1,2 ngwaga o mongwe le o mongwe. Ke therešo gore palo yeo ga e akaretše ditshenyagalelo tša tlaišego le bohloko go bao ba swarwago ke malwetši ao a bakwago ke motšoko.

Theko ya disekerete e lebanyago go mokgogi ka o tee ka o tee go bonolo go e bala. Ge e ba o kgoga, atiša palo ya tšhelete yeo o e dirišago disekereteng ka letšatši ka 365. Seo se tla go bontšha tekanyo ya tšhelete yeo o e dirišago ka ngwaga. Atiša palo yeo ka lesome, gomme o tla bona gore disekerete di tla go bitša bokae ge e ba o kgoga nywaga e mengwe e lesome. Dipoelo di ka go makatša. Nagana ka selo se sengwe seo o ka se dirago ka tšhelete yeo e ntši.

Na go Šireletšegile go Fetola?

Intaseteri ya motšoko e bapatša disekerete tšeo di nago le tekanyo ya tlase ya tar le tekanyo ya tlase ya nicotine—tšeo di boleletšwego e le disekerete tše bohwefo goba tše di sego bogale—e le tsela ya go fokotša dikotsi tša tša maphelo tša go kgoga. Lega go le bjalo, bao ba fetogelago disekereteng tša tekanyo ya tlase ya tar le tša tekanyo ya tlase ya nicotine ba kgalega tekanyo e swanago ya nicotine go fo swana le pele. Ka baka leo, bakgogi bao ba fetošago gantši ba tlaleletša ka go kgoga disekerete tše dintši, ba goga muši ka mo go tseneletšego, goba ba kgoga sekerete ka go latelana. Gaešita le go bao ba sa dirego diphetogo ka go lekanyetša, mehola ya tša  maphelo ke e menyenyane ge e bapišwa le mehola ya go tlogela ka mo go feletšego.

Go thwe’ng ka dipeipi le disikara? Gaešita le ge intaseteri ya motšoko e le kgale e bolelela dipeipi le disikara bjalo ka maswao a maemo, muši wo di o ntšhago ke o bolayago go fo swana le wo o tšwago disekereteng. Gaešita le ge bakgogi ba sa gogele muši wa sikara goba peipi ka gare, ba na le kotsi e oketšegilego ya go swarwa ke kankere ya dipounama, molomo le leleme.

Na motšoko wo o sa kgogwego o šireletšegile? Wo o tla ka dibopego tše pedi tše fapanego: seneifi le motšoko o sohlwago. Seneifi ke motšoko wa lerole, gantši se rekišwa ka dithekgwaneng goba mekotlaneng. Gantši, bao ba se dirišago ba se tsenya magareng ga dipounama tša ka tlase le marinini goba lerameng. Motšoko o sohlwago o rekišwa ka diphuthelwana tše di tatilwego tše ditelele gantši ka mekotlaneng. Bjale ka ge leina le hlalosa, o a sohlwa, ga o anywe. Seneifi le motšoko o sohlwago bobedi di baka mohemo o mobe, meno a go rusa, kankere ya molomo le mogolo, go lemalela nicotine, dišo tše ditšhweu tša ka ganong tšeo di ka bakago kankere, go eboga ga marinini le go lahlegelwa ke marapo go dikologa meno. Go molaleng gore go anya goba go sohla motšoko ga se tsela e nngwe e bohlale ya go ka o kgoga.

Mehola ya go Tlogela

A re re mohlomongwe o mokgogi wa kgale. Go direga’ng ge o tlogela? Metsotsong e 20 ya sekerete sa gago sa mafelelo, kgatelelo ya gago ya madi e tla theogela tlase boemong bjo tlwaelegilego. Ka morago ga beke mmele wa gago o tla be o se na nicotine. Ka morago ga kgwedi go gohlola ga gago, go thibega ga dinko, go lapa le go hupelana di tla thoma go fokotšega. Ka morago ga nywaga e mehlano go ba kotsing ga gago mabapi le go hwa ka baka la kankere ya maswafo go tla be go theogile ka 50 lekgolong. Ka morago ga nywaga e 15 go ba ga gago kotsing ya bolwetši bja go thibana ga tšhika ya go iša madi pelong go tla theoga go swana le ga motho yo a sa kago a kgoga le gatee.

Dijo tša gago di tla latswega gakaone. Mohemo, mmele le diaparo tša gago di tla nkga gakaone. O ka se sa ba le mathata goba ditshenyagalelo  tša go reka motšoko. O tla ba le maikwelo a go fihlelela se itšego. Ge e ba o e-na le bana, mohlala wa gago o tla fokotša kgonagalo ya gore e be bakgogi. Go na le kgonagalo ya gore o phele nako e teletšana. Go feta moo, o tla be o dira go dumelelana le thato ya Modimo, ka ge Beibele e re: “A re hlapeng re tšwê thšila tšohle tša nama.” (2 Ba-Korinthe 7:1) O se ke wa nagana eka nako e šetše e ile gore o ka tlogela; ge o ka tlogela kapejana ke moo go tlago go ba kaone kudu.

Lebaka Leo ka Lona go Tlogela go Lego Thata

Go thata go tlogela go kgoga—gaešita le go bao ba tutueletšwago kudu. Gantši, se ke ka baka la gore nicotine yeo e lego motšokong ke sehlare-tagi seo se lemalelwago. WHO e bolela gore: “Nakong ya ge go be go hlahlobja go lemalelwa ga sehlare-tagi seo se kgomago monagano, nicotine e ile ya hwetšwa e le yeo e lemalelwago kudu go feta heroin [le] cocaine. Go fapana le heroin le cocaine, nicotine ga e bontšhe bohlatse bja botagwa, ka gona go bonolo go tšeela fase matla a yona. Lega go le bjalo maikwelo a bonolo a euphoria ao e a tšweletšago a dira gore batho ba bantši ba kgoge e le gore ba be le maikwelo ao leboelela. Ruri nicotine e fetoša maikwelo a gago a nakong yeo; e okobatša dipelaelo. Lega go le bjalo, pelaelo yeo sekerete se e fokotšago e bakwa ke go kgalega nicotine ka boyona.

Go thata gape go tlogela go kgoga ka gobane go kgoga ke mokgwa o tlwaelegilego wa boitshwaro. Ka ntle le go lemalela nicotine, bakgogi ba hlagolela mekgwa ya leboelela ya go tšhuma le go ntšha muši. Ba bangwe ba ka re, ‘Ke selo se sengwe seo se lego mabapi le diatla tša gago.’ ‘Go dira gore nako e fete.’

Lebaka la boraro leo le dirago gore go be thata go tlogela ke gore motšoko o dirilwe karolo ya bophelo bja letšatši le letšatši. Intaseteri ya motšoko e šomiša mo e nyakilego go ba diranta tše dimilione tše dikete tše 37 ngwaga o mongwe le o mongwe masolong a tša papatšo ao a bontšhago bakgogi e le batho bao ba kgahlišago, ba mafolofolo, ba phetšego gabotse mmeleng le ba hlalefilego. Gantši ba bontšhwa ba nametše pere, ba rutha, ba bapala thenise goba ba tšea karolo tiragalong e nngwe yeo e tanyago kgahlego. Difilimi le mananeo a thelebišene di bontšha batho ba kgoga—gomme ka mehla e se disenyi tša ka boomo. Motšoko o rekišwa ka molao gomme o dula o hwetšagala mo e ka bago kae le kae. Bontši bja rena ga re ke re e ba kgole le motho yo a kgogago. O ka se phonyokge ditutuetšo tše.

Ka manyami, ga go na philisi yeo o ka e nwago bakeng sa go fediša go kgalega go kgoga go swana le ge o ka nwa aspirin bakeng sa go fediša hlogo e opago. Motho e le gore a tle a atlege modirong wo o thata wa go tlogela, o swanetše go tutueletšega. Go fo swana le go theoša boima bja mmele, go nyaka boitlamo bjo bo tiilego lebaka le letelele. Boikarabelo bja katlego bo ithekgile ka motho yo a kgogago.

[Lepokisi go letlakala 25]

Go Tanywa e sa le ka Pela

Nyakišišo ya United States e bontšhitše gore mofsa o tee go ba 4 yo a ilego a leka disekerete mafelelong o ile a di lemalela. Se e be e le se swanago le tekanyong ya go lemalela ga bao ba ilego ba diriša cocaine le heroin. Gaešita le ge 70 lekgolong ya bakgogi bao ba lego nywageng ya bona ya bofsa ba itshola ka go ba ba ile ba thoma go kgoga, ke ba sego kae bao ba kgonago go tlogela.

[Lepokisi go letlakala 25]

Ke Eng Seo se Lego Mušing wa Sekerete?

Muši wa sekerete o na le tar, yeo e nago le dikhemikhale tše fetago 4 000. Go dikhemikhale tše, tše 43 di tsebja e le tše bakago kankere. Gare ga tšona go na le cyanide, benzene, methanol le acetylene (sebešeletši seo se dirišwago dithotšhing). Muši wa sekerete gape o na le nitrogen oxide le carbon monoxide, tšeo bobedi bja tšona e lego digase tše kotsi. Setswaki se segolo se matla sa wona ke nicotine, e lego sehlare-tagi seo se lemalelwago kudu.

[Lepokisi go letlakala 26]

Go Thuša Moratiwa go Tlogela

Ge e ba o sa kgoge e bile o tseba dikotsi tša go kgoga, gantši o ikwa o ferekane ge bagwera ba gago le baratiwa gago ba tšwela pele ba kgoga. O ka dira’ng go ba thuša go tlogela? Go hlodia, go kgopela, kgapeletšo gotee le go kwera ga se gantši di atlegago. Gaešita le dipolelo tša go bontšha go ikokobetša ga di atlege. Go e na le go tlogela, mokgogi a ka tšea sekerete bakeng sa go fodiša bohloko bja maikwelo bjo bo ka bakwago ke maano ao. Ka gona leka go kwešiša kamoo go lego thata ka gona go tlogela le gore go ba bangwe go thata go feta kamoo go lego ka gona go ba bangwe.

O ka se dire motho gore a tlogele go kgoga. Matla a ka gare le kgodišego ya go tlogela di swanetše go tšwa go motho yo a kgogago. O swanetše go hwetša ditsela tše lerato tša go kgothaletša le go thekga kganyogo ya go tlogela.

O ka dira seo bjang? Ka nako e swanetšego, o ka bontšha lerato la gago go motho yo le go bolela gore o tshwenyegile ka mokgwa wa gagwe o tlwaelegilego wa go kgoga. Hlalosa gore o tla ba gona bakeng sa go thekga phetho le ge e le efe ya go tlogela. Ke therešo gore ge e ba mokgwa wo o dirwa ka makga a mantši kudu, o tla lahlegelwa ke mohola wa ona le seo o se bolelago.

Ke eng seo o ka se dirago ge e ba moratiwa wa gago a dira phetho ya go tlogela? Gopola gore a ka ba le maswao a go tlogela, go akaretša go selekega le kgateletšego. Go opša ke hlogo le bothata bja go robala le tšona e ka ba mathata. Gopotša moratiwa wa gago gore maswao a ke a lebakanyana feela le gore ke maswao a go bontšha gore mmele o leka go dumelelana le boemo bjo bofsa le bja go phela gabotse mmeleng. Thaba le go ba le boemo bjo bo nepagetšego. Bontšha kamoo o thabilego ka gona gore o a tlogela. Nakong ka moka ya go tlogela, thuša moratiwa wa gago go phema maemo a gateletšago ao a ka lebišago go boela morago.

Go thwe’ng ge e ba go e-na le go boela morago? Leka go se arabele ka tsela e feteletšego. E-ba yo a kwelago bohloko. Lebelela boemo bjalo ka phihlelo ya go ithuta bakeng sa bobedi bja lena, le dira kgonagalo ya gore maiteko a nakong e tlago a tla atlega.

[Seswantšho go letlakala 27]

Intaseteri ya motšoko e diriša mo e nyakilego go ba diranta tše dimilione tše dikete tše 37 ngwaga o mongwe le o mongwe go tša papatšo