Na Mekgwa ya Boitshwaro e Mpefetše Kudu le go Feta Pele?

GE E ba o be o ka botšiša bo-radihistori, “Na mekgwa ya boitshwaro bja batho ke e mekaone goba e mpefetše kudu le go feta nakong e fetilego?” ba bangwe ba ka araba ka gore go thata go bapiša mekgwa ya boitshwaro ya dinako tše fapanego. Ba ka nagana gore ngwaga o mongwe le o mongwe o swanetše go ahlolwa go ya ka boemo bja wona.

Ka mohlala, ela hloko tšwelopele ya bosenyi bja bošoro kua Yuropa ga e sa le go tloga lekgolong la bo-16 la nywaga. Polao e be e se yeo e sa tlwaelegago gakaalo nywageng e 400 e fetilego. Batho gantši ba be ba itšeela molao matsogong le dithulano magareng ga ba meloko ya kgaufsi di be di tlwaelegile.

Lega go le bjalo, bo-radihistori Arne Jarrick le Johan Söderberg ba ngwala ka pukung ya Människovärdet och makten (Seriti sa Batho le Matla) gore nako ya magareng ga 1600 le 1850 mafelong a mangwe e ile ya “hlaolwa ke go hlabologa ga kgonthe ga bophelo bja tša leago.” Batho ba bile kaone tabeng ya go hlokomela dinyakwa tša ba bangwe—ba bile bao ba kwelago bohloko ka mo go oketšegilego. Ka mohlala, bo-radihistori ba bangwe ba lemoga gore bohodu le bosenyi malebana le thoto di be di sa tlwaelega kudu lekgolong la bo-16 la nywaga go swana le kamoo di lego ka gona lehono. Dihlopha tšeo di rulagantšwego tša disenyi tšeo e lego mahodu di be di sa ata, kudu-kudu magareng ga badudi ba magaeng.

Ke therešo gore go thoma ga bokgoba go be go le gona, le gona go ile gwa feleletša ka bosenyi bjo bontši historing—go thopša ga batho Afrika ke bagwebi ba Yuropa le go hlokofatšwa ga makgoba a a dimilione dinageng tšeo a bego a išitšwe go tšona.

Ka gona, ge re lebelela morago nywaga-kgolong e fetilego, re tla hwetša gore ge e ba go lebelelwa go ya ka pono ya histori, maemo a mangwe a be a le kaone mola a mangwe a be a le a mabe kudu. Lega go le bjalo, selo se sengwe se se fapanego le seo se lego bohlokwa e le ruri—seo se sa latišegego e le ka kgonthe—se diregile lekgolong la bo-20 la nywaga gomme se sa dutše se direga.

Lekgolo la bo-20 la Nywaga—Nako ya Phetogo e Kgolo

Bo-radihistori Jarrick le Söderberg ba bolela gore: “Ka bo-1930 tiragalo ya polao ya batho e oketšegile gape, gomme ka mo go nyamišago ga e sa le go tloga ka nako yeo tshekamelo ye e tšwetše pele go feta seripa sa lekgolo la nywaga.”

Go ya ka bahlalosi ba bantši, go be go na le go theoga mo gogolo ga mekgwa ya boitshwaro lekgolong la bo-20 la nywaga. Taodišo yeo e lego mabapi le filosofi ya mekgwa ya tša boitshwaro e re: “Motho a ka bona gabotse gore pono ya setšhaba mabapi le dikopano tša botona  le botshadi le seo se amogelegago mabapi le mekgwa ya boitshwaro se fetogile kudu nywageng e 30 go ya go e 40 e fetilego—go tloga setšhabeng seo se beago molaleng seo se lokilego mabapi le mekgwa ya boitshwaro ka melao e tiilego go ya ponong e lokologilego kudu le ya batho ba go ipea lekatana.”

Se se bolela gore boitshwaro bja dikopano tša botona le botshadi le dibopego tše dingwe tša mekgwa ya boitshwaro ke dilo tšeo batho ba bantši ga bjale ba naganago gore ba ka itirela phetho. Go nea mohlala wa se, taodišo e bontšha dipalo-palo tšeo di bontšhago gore ka 1960 ke feela bana ba 5,3 lekgolong bao ba ilego ba belegwa ka ntle ga lenyalo United States. Ka 1990 palo e be e le 28 lekgolong.

Polelong ya gagwe Yunibesithing ya Notre Dame, Mosenate wa United States Joe Lieberman o hlalositše mekgwa ya boitshwaro bja mehleng ya rena e le “sekgoba sa ditekanyetšo tša boitshwaro, . . . moo dikgopolo tša kgale tša se lokilego le se fošagetšego di senyegilego ganyenyane-ganyenyane.” Go ya ka Lieberman, tiragalo ye “e be e dutše e bopega bakeng sa karolo e kaone ya meloko e mebedi.”

Go Fetolwa Selefase

Ke lebaka lefe leo bo-radihistori le banyakišiši ba bangwe ba le neago bakeng sa tšwelopele ye e makatšago ya lekgolong la bo-20 la nywaga? Puku ya Människovärdet och makten e bolela gore: “E nngwe ya diphetogo tša bohlokwa kudu setšhabeng nywaga-kgolong e mebedi e fetilego ke go fetolwa selefase.” Go fetolwa selefase go be go bolela gore “batho ba tla newa sebaka sa go ikemela ka dipono tša bona tše fapanego. Kgopolo ye . . . e thomile magareng ga bo-radifilosofi ba Tshedimošo ba lekgolong la bo-18 la nywaga, bao e bego e le ba mathomo ba go . . . gana Beibele e le mothopo o nnoši wa therešo.” Ka gona madumedi, kudu-kudu a Bojakane, ga se ao a lebeletšwego bakeng sa tlhahlo ya mekgwa ya boitshwaro go fo swana le kamoo a bego a le ka gona nakong e fetilego.

Eupša ke ka baka la’ng filosofi yeo e ilego ya thongwa lekgolong la bo-18 la nywaga e ile ya tšea nywaga e fetago 200 gore e tsebje gohle? Puku yeo go boletšwego ka yona ka mo godimo e re: “Dikgopolo tše di be di sa phatlalatšwe ga bonolo go batho bohle. Tšwelopele ya go fetolwa selefase e be e nanya.”

Gaešita le ge tshekamelo ya go lahla ditekanyetšo tša boitshwaro tša setšo le ditekanyetšo tša Bokriste e ile ya tšwela pele ka go nanya nywageng e 200 e fetilego, e ile ya oketšega ka lebelo kudu lekgolong la bo-20 la nywaga. Se se bile bjalo kudu-kudu nywaga-someng e sego kae e fetilego. Ke ka baka la’ng go le bjalo?

Boithati le Megabaru

Lebaka le matla le le tlaleletšago ke kgolo e akgofago ya tša thekinolotši le tša boiphedišo setšhabeng lekgolong la bo-20 la nywaga. Sehlogo seo se lego makasineng wa ditaba wa Jeremane Die Zeit se bontšhitše gore re phela “nakong ya phetogo e tšwelago pele e sego lefaseng leo le ilego la hlaolwa e le le sa šišinyegego, bjalo ka nywaga-kgolo e fetilego.” Sehlogo se hlalositše gore se se lebišitše tshepedišong ya boiphedišo bja mebaraka, yeo e theilwego phadišanong le go tutuetšweng ke boithati.

 Sehlogo se tšwetše pele ka gore: “Boithati bjo bo ka se thibelwe ke selo. Ka baka la seo, go ba le go gola ga bošoro bjo bo swayago bophelo bja rena bja letšatši le letšatši gotee le kgobogo yeo dinageng tše dintši e fihleletšego le mmušong. Batho ba inaganela bona ka noši le go kgotsofatša dikganyogo tša bona ka mo go tletšego.”

Setsebi sa tša leago Robert Wuthnow wa Yunibesithi ya Princeton, o utolotše ka dinyakišišo tše tseneletšego gore ma-Amerika lehono a lebišitše tlhokomelo e kgolo tšheleteng go feta kamoo a bego a le ka gona molokong o fetilego. Go ya ka nyakišišo, “ma-Amerika a mantši a tšhošwa ke gore go hlologela tšhelete go khupeditše ditekanyetšo tše dingwe tša boitshwaro tše bjalo ka tlhompho ya batho ya go hlompha ba bangwe, potego mošomong le go tšea karolo ditšhabeng tša gabo bona.”

Megabaru setšhabeng e oketšegile ka mo go tšwelago pele ka gobane balaodi ba dikgwebo ba iphile koketšego e kgolo ya megolo le mašokotšo a humišago a tša go rola mošomo mola ba dutše ba hlohleletša bašomedi ba bona gore ba lekanetše dinyakwa tša bona tša megolo. Kjell Ove Nilsson, moprofesara wa mothuši wa mekgwa ya setho le molaodi wa thutatumelo wa Lekgotla la Bokriste la Sweden o bolela gore: “Bothata bja go phegelela lešokotšo magareng ga baetapele ba dikgwebo ke gore boitshwaro bja bona bo a fetela le gona ba theoša go ba le tekanyo ya boitshwaro magareng ga batho ka kakaretšo. Ke therešo gore se se kgomile mekgwa ya boitshwaro gampe—setšhabeng gotee le boemong bja motho ka noši.”

Ditlwaelo tša Methopo ya Ditaba

Lebaka le lengwe le legolo leo le tlaleletšago go hlepheng mo go golago ka lebelo ga mekgwa ya boitshwaro seripeng sa mafelelo sa lekgolo la bo-20 la nywaga ke ditlwaelo tša methopo ya ditaba. Mosenate Lieberman o re: “Difetišetši tše difsa tša ditekanyetšo tša boitshwaro ke batšweletši ba thelebišene, ba tša difilimi, babapatši ba fešene, diopedi tša mmino wa rap gotee le bontši bja dibapadi tše dingwe tšeo di akaretšwago dikarolong tše hlaka-hlakanego tša ditlwaelo tša methopo ya ditaba ya electronic. Bathomi ba ba ditshekamelo ba gatelela tlamo e feteletšego ya matla setšong sa rena le kudu-kudu baneng ba rena, e bile gantši ga se ba ba le boikarabelo goba go ba le kgopolo ya boikarabelo bakeng sa ditekanyetšo tša boitshwaro tšeo di gobatšago tšeo ba di neago.”

E le mohlala, Lieberman o bontšha rekhoto yeo e dirilwego ke sehlopha sa mmino wa morethetho o matla seo se bitšwago Cannibal Corpse. Diopedi di hlalosa ka botlalo go katwa ga mosadi  yo a šupilwego ka thipa. Yena le mošomi-gotee le yena ba ile ba dira kgopelo khamphaning ya go gatiša gore ba phumole rekhoto e se ke ya tšweletšwa. Eupša go etša ge Lieberman a anega, ga se ba atlega.

Batswadi bao ba nago le boikarabelo lehono ba phadišanong e kwešago bohloko le ditlwaelo tša methopo ya ditaba ya gore ke mang yo a tla tutuetšago le go godiša bana ba bona. Eupša go thwe’ng ka malapa ao go wona batswadi ba sa elego hloko? Lieberman o re: “Maemong a bjalo, ditlwaelo tša methopo ya ditaba ga di hlohlwe bjalo ka mothomi wa ditekanyetšo, e bile kgopolo ya ngwana ka selo se lokilego le se fošagetšego le dilo tše di tlago pele bophelong di bopša kudu-kudu ke seo a ithutago sona thelebišeneng, difiliming le go sebapala di-CD.” E bile morago bjale Internet e ka tlaleletšwa lelokelelong le.

Go Boela Morago “Mekgweng ya Boitshwaro ya Bogolo-khukhu”

Na mafelelo a ditiro tše tša ditutuetšo tše di sa lokago a bonagala bjang go bafsa? Selo se sengwe ke gore, nywageng ya morago bjale bana ba bantši le bafsa bao ba lego mahlalagading ba dirile ditiro tše mpe tša bošoro malebana le bana ba bangwe gotee le batho ba bagolo.

Go ile gwa direga tiragalo e tšhošago kua Sweden ka 1998. Bašemane ba babedi, ba nywaga e mehlano le e šupago, ba ile ba kgama yo ba bego ba bapala le yena ba mmolaya! Ba bantši ba ile ba botšiša potšišo e rego: Na bana ga ba na thibelo yeo e ageletšwego ka gare yeo e ba botšago gore ba emiše ge e ba ba tshela mellwane? Setsebi sa tša monagano sa bana ge se nea tlhaloso ye ya kgonthe se itše: “Thibelo malebana le go dumelela go dira dilo ka go tshela mellwane ke selo seo se swanetšego go ithutwa. Go ka ya ka gore . . . ke batho bafe bao bana ba ba tšeago e le mehlala le seo ba ithutago sona go batho ba bagolo bao ba ba dikologilego.”

Tiragalo e swanago e ka lemogwa go disenyi tše šoro. Go ya ka Sten Levander, moprofesara wa tša thuto ya monagano kua Sweden, magareng ga 15 le 20 lekgolong ya bagolegwa ka moka lehono ke bao ba šarakanego menagano—batho bao ba nago le boithati ka mo go feteletšego, ga ba na kwelobohloko, e bile ga ba kgone goba ga ba nyake go kwešiša seo se bolelwago ke se lokilego le se fošagetšego. Gaešita le magareng ga bana le bafsa bao ba bonagalago ba tšea gabotse, banyakišiši ba lemogile go tšwafa ga monagano mekgweng ya tša boitshwaro. Christina Hoff Sommers, moprofesara wa difilosofi o ipolela gore: “Re bušeditšwe morago go Bogolo-khukhu bja mekgwa ya boitshwaro.” O boletše gore ge barutwana ba gagwe ba bafsa ba lebeletšane le potšišo ya seo se lokilego le seo se fošagetšego, bontši ba bona ba arabela ka tsela yeo ba bonalago ba sa kgodišega. Ka gona ba araba ka gore ga go na selo seo se bitšwago gore ke se lokilego le se fošagetšego. Ba dumela gore motho yo mongwe le yo mongwe o swanetše go ela hloko seo se mo loketšego.

Dinakong tša morago bjale, bontši bja barutwana ba gagwe ba ile ba ganetša molao wa motheo wa seriti se se kgethegilego le bohlokwa bja bophelo bja motho. Ka mohlala, ge ba be ba botšišwa gore ke eng seo ba bego ba ka se dira ge e ba ba ka lebeletšana le kgetho magareng ga go phološa bophelo bja seruiwa sa bona goba bophelo bja motho wa go swana le bona yo ba sa mo tsebego, ba bantši ba ile ba re ba ka kgetha bja phoofolo.

Moprofesara Sommers o re: “Bothata ga se gore bafsa ba ga ba šetše, ga ba bote motho yo mongwe, ke ba sehlogo goba baradia. Ka mo go nepagetšego, ga ba tsebe se se lokilego le se se fošagetšego.” O bolela gore bafsa ba bantši lehono ba ipotšiša e le ka kgonthe ge e ba go na le se se lokilego le seo se fošagetšego, e bile o dumela gore boemo bjo bja kgopolo bo tšweletša e nngwe ya ditšhošetšo tše dikgolo setšhabeng.

Go fokodišwa ga mekgwa ya boitshwaro mehleng ya rena ruri ke ga kgonthe. Ba bantši ba boifa gore go ka tšwelela ditla-morago tše boifišago. Sehlogo seo se lego go Die Zeit seo go boletšwego ka sona pejana se bolela gore tshepedišo ya tša boiphedišo ya mebaraka yeo e lokologilego ya lehono ganyenyane-ganyenyane e ka “senyega goba mohlomongwe ka letšatši le lengwe e ka phuhlama bjalo ka ge tshepedišo ya thulaganyo ya tša leago e dirile morago bjale.”

Na se ka moka ge e le gabotse se bolela’ng? Le gona ke bokamoso bja mohuta mang bjo re swanetšego go lebelela pele go bjona?

[Diswantšho go letlakala 6, 7]

“Difetišetši tše difsa tša ditekanyetšo tša boitshwaro ke batšweletši ba thelebišene, ba tša difilimi, babapatši ba fešene, diopedi tša mmino wa rap . . . ”