Dithuthupi tša go Epelwa Fase—Go Lekola Tshenyagalelo

Ka December 26, 1993, Augusto wa nywaga e tshela o be a itshepelela lebaleng leo le bulegilego kgaufsi le Luanda, motse-mošate wa Angola. Gatee-tee o ile a bona selo se se phadimago mo fase. Ka kgahlego, o ile a nagana go se topa. Mosepelo wa gagwe o latetšego e ile ya ba go thuthupa ga sethuthupi sa go epelwa fase.

Ka baka la mothuthupo, Augusto o ile a swanelwa ke gore a ripše letolo la gagwe le letona. Ga bjale a e-na le nywaga e 12, o dula a le setulong sa digole ka nako e ntši, e bile ke sefofu.

AUGUSTO o ile a golofatšwa ke sethuthupi sa go epelwa fase sa go lwantšha sehlopha sa bahlabani, se bitšwa bjalo ka gobane mohlaselwa wa sona yo mogolo ke batho go e na le ditanka goba dikoloi tše dingwe tša tša bohlabani. Go akanyetšwa gore go fihlela le lehono, mehuta e fetago 350 ya dithuthupi tša go epelwa fase tša go lwantšha sehlopha sa bahlabani e be e dutše e tšweletšwa bonyenyane dinageng tše 50. Bontši bja yona e hlametšwe go gobatša e sego go bolaya. Ka baka la’ng? Ka gobane mašole a gobetšego a nyaka thušo gomme lešole leo le gobaditšwego ke sethuthupi sa go epelwa fase le tla fokodiša ditshepedišo tša tša bohlabani—e lego seo lenaba le se nyakago. Go feta moo, sello se se hlomolago pelo sa mohlabani se ka tsoša letšhogo pelong ya bahlabani-gotee le yena. Lega go le bjalo, dithuthupi tša go epelwa fase gantši di lebelelwa e le tše atlegago kudu nakong ya ge bahlaselwa ba phologa—gaešita le ge e ba e le ganyenyane feela.

Lega go le bjalo, go etša ge go boletšwe sehlogong se se fetilego, bahlaselwa ba bantši ba dithuthupi tša go epelwa fase ke baagi e sego mašole. Se ga se ka mehla e lego selo sa sewelo. Go ya ka puku ya Landmines—A Deadly Legacy, dithuthupi tše dingwe di “reretšwe ka boomo go baagi e le go fediša naga, go senya methopo ya dijo, go hlola go ata ga bafaladi goba go fo phatlalatša letšhogo.”

Go bontšha mohlala o tee, ntweng ya Cambodia, dithuthupi di be di beilwe go dikologa mellwaneng ya metsana ya manaba, ke moka metsana ye e be e hlaselwa ka mollo wa dikanono. Ge baagi ba be ba leka go tšhaba, ba be ba tšhabela thwii mafelong ao dithuthupi di epetšwego go ona. Go sa dutše go le bjalo, boitekong bja go gapeletša mmušo go swara therišano le bona, ditho tša Khmer Rouge di ile tša epela dithuthupi mašemong a reisi bakeng sa go tsoša letšhogo ka dipelong tša balemi gomme mafelelong ba kgaotša tša bolemi.

Seo se diragetšego Somalia ka 1988 mohlomongwe e be e bile e le se se tšhošago kudu. Nakong ya ge Hargeysa e be e thuthupišwa, badudi ba ile ba gapeletšega go tšhaba. Ke moka mašole a ile a epela dithuthupi  tša go epelwa fase magaeng ao a tlogetšwego. Ge ntwa e fedile, bafaladi ba ile ba boa eupša ba boela go gobatšwa goba go bolawa ke dithuthupi tše di fihlilwego.

Eupša dithuthupi tša go epelwa fase ga di bee feela bophelo le setho sa mmele kotsing. Ela hloko ditla-morago tše dingwe tša dibetša tše tše di boifišago.

Tshenyagalelo ya tša Boiphedišo le tša Leago

Kofi Annan, mongwaledi-pharephare wa Ditšhaba tše Kopanego o re: “Go ba gona—goba gaešita le go boifa go ba gona—ga sethuthupi se setee sa go epelwa fase go ka thibela go lengwa ga tšhemo ka moka, gwa amoga motsana ka moka mekgwa ya wona ya tša boiphedišo, gwa ba gwa bea lepheko le lengwe go go agwa lefsa le go kaonefatšwa ga tsela ya naga.” Ka go rialo, kua Afghanistan le Cambodia, mo e ka bago 35 lekgolong ya naga e oketšegilego e be e ka lengwa ge e ba balemi ba be ba sa boife go gata mmung. Ba bangwe ba lekela hlogong. Molemi wa Cambodia o re: “Ke tšhaba dithuthupi. Eupša ge e ba ke sa yo sega bjang le bamboo, re ka se kgone go phela.”

Gantši, baphologi ba dithuthupi tša go epelwa fase ba lebana le boima bjo šoro bja tša ditšhelete. Ka mohlala nageng e hlabologago, ngwana yo a lahlegelwago ke leoto a e-na le nywaga e lesome a ka nyaka maoto a maitirelo a 15 bophelong bja gagwe ka moka, moo le lengwe le le lengwe la ona ka kakaretšo le tlago go bitša R770. Ke therešo gore seo se ka no se kwagale e le seo se bitšago kudu go ba bangwe. Eupša go bontši bja badudi ba Angola, R770 e emela se se fetago megolo ya dikgwedi tše tharo!

Gape nagana ka tshenyagalelo e nyamišago ya tša leago. Ka mohlala, badudi nageng e nngwe ya Asia ba phema go phedišana le bao ba kgaogilego ditho ka baka la go boifa go fetetšwa ka “madimabe.” Lenyalo mo gongwe e ka fo ba toro yeo e sego ya kgonthe go yo a kgaogilego ditho. Monna wa Angola yo a ilego a ripša leoto ka morago ga go gobatšwa ke sethuthupi sa go epelwa fase o lla ka gore: “Ga se ke ikemišetše go nyala. Mosadi o nyaka monna yo a ka kgonago go šoma.”

Ka mo go kwešišegago, bahlaselwa ba bantši ba tlaišwa ke maikwelo a go ikwa ba se na mohola. Monna wa mo-Cambodia o re: “Nka se sa kgona go fepa lapa la-ka gomme se se ntira gore ke hlabje ke dihlong.” Ka dinako tše dingwe maikwelo a bjalo e ka ba a fokodišago ka mo go feteletšego go feta go lahlegelwa ke setho. Artur, mohlaselwa wa Mozambique o re: “Ke dumela gore kgobalo e kgolo yeo ke bilego le yona e be e le ya maikwelo. Dinakong tše dintši ke be ke tenega feela ka gobane motho yo mongwe a ntebeletše. Ke ile ka nagana gore ga go sa hlwa go e-na le motho yo a ntlhomphago le gore nka se sa ba le bophelo bjo bo tlwaelegilego gape.” *

 Go Thwe’ng ka go Epolla Dithuthupi?

Nywageng ya morago bjale go ile gwa dirwa maiteko a tseneletšego a go kgothaletša ditšhaba go iletša go dirišwa ga dithuthupi tša go epelwa fase. Go oketša moo, mebušo e mengwe e ile ya thoma modiro o kotsi wa go epolla dithuthupi tšeo tše di bego di epetšwe. Eupša mapheko a mmalwa a ile a šitiša. Go nyakega nako. Go epolla go nanya ka tsela e kwešago bohloko. Ge e le gabotse, baepolli ba akanyetša gore ka kakaretšo, go tšea makga a lekgolo go epolla sethuthupi go feta go se epela. Lepheko le lengwe ke tshenyagalelo ya tša ditšhelete. Sethuthupi se setee se ka bitša magareng ga R18 le R90, eupša go se epolla go ka bitša R6 000.

Ka go rialo, go epolla ka mo go feletšego go bonala go tloga go sa kgonege. Ka mohlala, go epolla dithuthupi ka moka Cambodia go be go tla nyaka gore yo mongwe le yo mongwe nageng yeo a neele mašokotšo a gagwe ka moka modirong wo bakeng sa nywaga e mmalwa e tlago. Go akanyetšwa gore gaešita le ge e ba ditšhelete di be di le gona, go epolla dithuthupi ka moka moo go be go tla tšea ngwaga-kgolo. Boemo bja lefase ka bophara ke bjo bo nyamišago le go feta. Go akanyetšwa gore ge go dirišwa thekinolotši ya morago bjale, go epolla polanete go be go tla bitša diranta tše dimilione tše dikete tše 203 gomme gwa tšea nywaga e fetago sekete!

Go ba gona, go ile gwa šišinywa mekgwa e mefsa ya go epolla dithuthupi—go tloga go dirišweng ga dikhunkhwane tša dienyweng tšeo di laolwago dikarolo tša leabela bakeng sa go hwetša dithuthupi go ya go go dirišwa ga dikoloi tše dikgolo tša go laolwa ka radio tšeo di bego di tla epolla dihektara tše pedi ka iri. Lega go le bjalo, go ka tšea nakonyana pele ga ge mekgwa e bjalo e ka dirišwa ka tekanyo e kgolo gomme mohlomongwe e tla hwetšagala feela dinageng tšeo di humilego kudu.

Ka baka leo, mafelong a mantši go epolla go phethwa ka mokgwa wa kgale. Monna o gagaba ka mpa a lekola mmu o lego ka pele ka patla, senthimithara ka senthimithara, a epa disekwere-mithara tše 20 go ya go tše 50 ka letšatši. Na go kotsi? Ee! Go dithuthupi tše dingwe le tše dingwe tše 5 000 tšeo di epollwago, go bolawa moepolli o tee gomme gwa gobala ba babedi.

Maiteko a Mohlakanelwa a go Lwantšha Dithuthupi tša go Epelwa Fase

Ka December 1997, baemedi ba go tšwa dinageng tše mmalwa ba ile ba saenela Kwano ya Kiletšo ya go Dirišwa, go Kgobelwa, go Tšweletšwa le go Fetišetšwa ga Dithuthupi tša go Lwantšha Sehlopha sa Bahlabani le ya Tshenyo ya Tšona, yeo gape e tsebjago e le kwano ya Ottawa. Jean Chrétien, tona-kgolo ya Canada o re: “Se ke selo seo se fihleletšwego ka ntle le mohlala goba go bapetšwa ga go rolwa ga dibetša ga ditšhaba-tšhaba goba molao wa setho wa ditšhaba-tšhaba.” * Go sa dutše go le bjalo, mo e nyakilego go ba dinaga tše 60—go akaretša tše dingwe tša batšweletši ba bagolo ba lefase ba dithuthupi tša go epelwa fase—di be di sešo tša saenela kwano.

Na kwano ya Ottawa e tla atlega go fedišeng masetla-pelo a dithuthupi tša go epelwa fase? Mohlomongwe ka tekanyo e itšego. Eupša ba bantši ba a gonona. Claude Simonnot, molaodi wa Handicap International kua Fora o hlalosa gore: “Gaešita le ge e ba dinaga ka moka tša lefase di ka kgomarela ditshepedišo  tša Ottawa, seo e tla ba mogato o tee feela boemong bja go fediša dikotsi ka moka tša dithuthupi polaneteng.” Ka baka la’ng? Simonnot o re: “Dithuthupi tše dimilione di dula di epetšwe mmung, di letetše bahlaselwa ba nakong e tlago ka go se fele pelo.”

Radihistori wa tša bohlabani John Keegan o rotoša ntlha e nngwe. O re, ntwa “e fihla mafelong ao a utegilego kudu a pelo ya motho, . . . moo boikgogomošo bo bušago, moo maikwelo a atilego, moo tshekamelo e lego kgoši.” Dikwano di ka se kgone go fetoša mekgwa ya batho e nweletšego ka mo go tseneletšego e bjalo ka lehloyo le megabaru. Eupša na se se bolela gore batho e tla ba bahlaselwa ba hlokago thušo ba ka mo go sa felego ba dithuthupi tša go epelwa fase?

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

Na ke go Hwetša Tšhelete Gabedi?

Molao wa motheo wa kgwebo ke gore dikhamphani di a ikarabela ge ditšweletšwa tša tšona di baka tshenyo. Ka go rialo, Lou McGrath wa Sehlopha sa tša Keletšo ya Dithuthupi, o bolela gore dikhamphani tšeo di hweditšego mašokotšo go tšwa go go tšweletšeng dithuthupi tša go epelwa fase di swanetše go ikarabela ka go lefelela ditshenyo. Lega go le bjalo, se se makatšago ke gore bontši bja batšweletši e be e dutše e le bona ba hwetšago mašokotšo go tšwa go go epolla. Ka mohlala, yeo e kilego ya ba khamphani ya go tšweletša dithuthupi go tšwa Jeremane go begilwe gore e ile ya hwetša kwano ya go epolla ya diranta tše dimilione tše 600 kua Kuwait. Gape kua Mozambique kwano ya diranta tše dimilione tše 46 bakeng sa go kgora ditsela tše newago šedi e kgolo e ile ya dirwa le setlamo sa dikhamphani tše tharo—tše pedi tša tšona di be di tšweletša dithuthupi.

Ba bangwe ba nagana gore ke kgobogo e šoro go dikhamphani tšeo di tšweletšago dithuthupi tša go epelwa fase gore e be tšona di hwetšago tšhelete ka go di epolla. Ka kgopolo e itšego, ba bolela gore batšweletši ba dithuthupi tša go epelwa fase ba hwetša tšhelete gabedi. Lega go le bjalo, bobedi go tšweletšwa le go amogwa ga dithuthupi tša go epelwa fase go tšwela pele e le dikgwebo tše atlegago.

[Seswantšho go letlakala 5]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Palogare ya dithuthupi tša go epelwa fase ka disekwere-khilomithara tše 2,5 dinageng tše senyane tšeo go tšona go ilego gwa epelwa dithuthupi ka tekanyo e kgolo kudu

BOSNIA le HERZEGOVINA 152

CAMBODIA 143

CROATIA 137

EGIPITA 60

IRAQ 59

AFGHANISTAN 40

ANGOLA 31

IRAN 25

RWANDA 25

[Mothopo]

Source: United Nations Department of Humanitarian Affairs, 1996

[Diswantšho go letlakala 7]

Cambodia, dipampiri tša tsebišo le maswao ao a gatišitšwego a lemoša ka dithuthupi tša go epelwa fase

Go dithuthupi tše dingwe le tše dingwe tše 5 000 tšeo di epollwago, go bolawa moepolli o tee gomme gwa gobala ba babedi

[Methopo]

Background: © ICRC/Paul Grabhorn

© ICRC/Till Mayer

© ICRC/Philippe Dutoit