Na Yuropa e tla ka ya Kopana e le ka Kgonthe?

GE E ba o hwetša go le thata go dumela gore Yuropa e ikemišeditše mabapi le go dira botee, o swanetše go tshela mellwane ya yona ya ka gare e sego kae feela. Batho gona bjale ba huduga ka tokologo ka gare ga European Union (EU). Dinako tša go leta ge o swanetše go tshela mollwane di nyakile di nyameletše. Ke therešo gore baeng ba thabile—eupša ga se bona feela bao ba tla holegago. Gona bjale badudi ba dinaga tša EU ba ka ithuta, ba šoma le go hloma dikgwebo gabonolo kae le kae ka gare ga EU. Se ka morago se ile sa lebiša go tšwelopele ya tša boiphedišo ditikologong tšeo di diilago tša Union.

Go tshelwa ga mellwane ka bonolo ka ntle le pelaelo ke phetogo e kgolo. Lega go le bjalo, na re swanetše go phetha ka gore Yuropa e šetše e kopane le gore ga go na mapheko ao a ka thibelago botee? Go fapana le seo, mapheko a bonagala kua pele, a mangwe a ona ke ao a tšhošago kudu. Eupša pele re ahla-ahla se, a re lebeleleng e nngwe ya dikgato tše dikgolo yeo e lebišago boteeng yeo e dirilwego go fihla bokgoleng bjo. Ka tsela yeo re tla kwešiša gakaone lebaka leo ka lona batho ba nago le kholofelo e kgolo gakaakaa ya botee.

Megato e Išago Boteeng bja tša Ditšhelete

Go lokiša mellwane go ka bitša kudu. Mekgwa ya tša metšhelo magareng ga dinaga tšeo tše 15 tšeo e lego ditho tša EU e ile ya bitša dinaga tšeo di-euro tše ka bago dimilione tše dikete tše 12 ka ngwaga. Ga go makatše ge boemo bjo bofsa bja mellwane ya Yuropa bo tsentšhitše letsogo kgolong ya tša boiphedišo. Ge o nagana ka badudi ba dimilione tše 370 ba EU ba huduga ka bolokologi go tloga nageng e nngwe go ya go e nngwe ka gare ga mmaraka o tee o tlwaelegilego, ke mo go lego molaleng gore kgonagalo ya tša boiphedišo ke e makatšago e le ruri. Ke eng seo se dirilego gore tšwelopele yeo e kgonege?

Morago kua ka February 1992, baetapele ba mmušo ba ile ba gata mogato o mogolo tseleng yeo e yago boteeng ka go saena Kwano go European Union, goba Kwano ya Maastricht. Kwano yeo e ile ya thea motheo wa go hloma mmaraka o kopanego ka gare ga Yuropa, panka ya magareng le tšhelete e swanago. Lega go le bjalo, mogato o mongwe wa bohlokwa o ile wa swanelwa ke go latelwa: go tlošwa ga tekanyo ya go ananywa ga tšhelete. Go ba gona, tekanyo ya go ananywa ga tšhelete ya gosasa e ka tliša pono e mpsha kgwebišanong ya lehono.

Lepheko le leo le lego tseleng yeo e yago boteeng le ile la tlošwa ka go hloma Economic and Monetary Union (EMU) le go tliša euro bjalo ka tšhelete e tlwaelegilego. Ditshenyagalelo tša go ananywa ga tšhelete gona bjale di nyameletše, le gona dikgwebo ga go sa nyakega gore di itšhireletše malebana le dikotsi tša ditekanyo tša go ananywa ga tšhelete. Mafelelo ke ditshenyagalelo tša tlase tša kgwebo le go rekišetšana mo gontši ga ditšhaba-tšhaba. E bile se se ka lebiša mešomong e oketšegilego le matla a go reka ao a okeditšwego—e lego seo se tla holago bohle.

Go thewa ga European Central Bank ka 1998 go ile gwa swaya mogato o mongwe wa bohlokwa wo o išago go go amogeleng tšhelete e swanago. Panka ye yeo e ikemetšego yeo e lego toropong ya  Jeremane ya Frankfurt, e na le matla a taolo go tša ditšhelete godimo ga mebušo yeo e tšeago karolo. E leka ka matla go dira gore tlhatlogo ya ditheko e be tlase go seo se bitšwago euro zone, yeo e nago le dinaga * tše 11 tšeo di tšeago karolo le go tiiša go feto-fetoga ga ditekanyo tša go ananywa ga tšhelete magareng ga euro, tolara le di-yen.

Ka gona ge e le mabapi le tšhelete, megato e mebotse yeo e išago boteeng e dirilwe. Lega go le bjalo, ditaba tša ditšhelete gape di bontšha motheo wa go se kopane mo go sa dutšego go le gona magareng ga ditšhaba tša Yuropa.

Ditaba tše Oketšegilego Mabapi le Ditšhelete

Ditšhaba tšeo di diilago kudu go EU di na le matshwenyego a tšona. Di nagana gore dinaga tšeo e lego ditho tšeo di humilego ga di abelane ka mo go lekanego mahumo a tšona le tšona. Ga go na ditšhaba tšeo e lego ditho tšeo di ganago go nyakega ga go nea badirišani ba tšona bao ba diilago ba Yuropa thekgo e oketšegilego ya tša ditšhelete. Lega go le bjalo, dinaga tšeo di humilego di dumela gore di na le mabaka a kwagalago a go gana go dira bjalo.

Tšea mohlala ka Jeremane. Go fišegela ga naga yeo bakeng sa go šoma bjalo ka yeo e lefago tšhelete ya botee bja Yuropa go ile gwa fokola ka mo go lego molaleng mo e lego gore gona bjale morwalo wa yona wa tša ditšhelete o oketšegile. Tekanyo ya tšhelete ya go kopanya Jeremane Bohlabela le Jeremane Bodikela e nnoši e bile e makatšago—mo e nyakilego go ba diranta tše dimilione tše dikete tše makgolo tshela. Yeo ke kotara ya tšhelete ya setšhaba! Ditšwelopele tše di bakile gore sekoloto sa setšhaba sa Jeremane se ye godimo go fihla bokgoleng bja gore Jeremane e be e swanelwe ke go dira maiteko a magolo bakeng sa go fihlelela tekanyo ya kamogelo yeo e beilwego ke EMU.

Ditho tše Difsa di Kokota Lebating la EU

Ka nakonyana, baemedi ba tšhelete e swanago ba holofela gore dinaga tša EU tšeo di sa hlwago di e-ba go EMU di tla lebeletšana le mapheko a tšona pele ga ngwaga wa 2002, ge di-euro tša tshipi le tša pampiri di swanetše go tšea sebaka sa tšhelete ya mehleng yeno ya Yuropa. Ge e ba Brithania, Denmark le Sweden di ka tšwela pele di bontšha go se be le kgahlego ga tšona, gaešita le batho ba dinaga tšeo ba ka bona diponto, di-kroner, gomme di-kronor tša tšeelwa legato ke euro.

Go sa dutše go le bjalo, dinaga tše dingwe tše tshela tša Yuropa di kokota lebating la EU. Ke Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Poland  le Slovenia. Dinaga tše hlano tše oketšegilego tšeo le tšona di letetšego nako ya tšona e lego, Bulgaria, Latvia, Lithuania, Romania le Slovakia. Go tsena ga tšona go ka se hwetšwe ka tšhelete ya tlase. Go akanyetšwa gore magareng ga nywaga ya 2000 le 2006, EU e tla swanelwa ke go ntšha di-euro tše dimilione tše dikete tše 80 bakeng sa go thuša ba bafsa bao ba tšwago Yuropa Bohlabela.

Lega go le bjalo, tšhelete yeo ba bafsa ba tla swanelwago ke go e kgoboketša e le bakeng sa go fihlelela dinyakwa tša EU tša go tsena ke e ntši kudu go feta tšhelete yeo ba tla e amogelago thušong ya EU. Ka mohlala, Hungary e tla swanelwa ke go diriša di-euro tše dimilione tše dikete tše 12 bakeng sa go kaonefatša ditsela le diporo tša yona. Czech Republic e tla swanelwa ke go diriša di-euro tše fetago dimilione tše dikete tše 3,4 bakeng sa go hlwekišwa ga meetse feela, gomme Poland e swanetše go diriša di-euro tše dimilione tše dikete tše 3 bakeng sa go fokotša go gašwa ga sulfur. Lega go le bjalo, bakgopedi ba dumela gore mehola e feta ditshenyagalelo. Ka mohlala, thekišetšano ya bona le dinaga tša EU e tla oketšega. Lega go le bjalo, bakgopedi ba ka swanelwa ke go leta mothalading lebakanyana. Go ya ka pono ya gona bjale ya phatlalatša, ditšhaba tšeo e lego  ditho tše difsa di swanetše go amogelwa feela ka morago ga ge EU e lokišitše ditaba tša yona tša ditšhelete.

Sekgopi, Botšhaba le go Hloka Mošomo

Go sa šetšwe maiteko ka moka ao a dirilwego mabapi le botee bjo bogolo, bobedi ka gare le ka ntle ga Yuropa, go na le go tshwenyega ka ditšwelopele tša Kontinente. Gape go na le go tshwenyega mo gogolo mabapi le kamoo ba ka lebeletšanago ka gona le dikgohlano tša merafo, bjalo ka tšeo di lego karolong e aroganego ya Balkan—ya pele ke ntwa ya kua Bosnia gomme ka morago kgohlano Kosovo. Ditšhaba tšeo e lego ditho tša EU gantši di a phenkgišana mabapi le kamoo di ka swarago ka gona dikgohlano tše bjalo Yuropa le go feta moo. Ka ge EU e se lekgotla la setlamo sa mebušo e bile e se na thulaganyo e tlwaelegilego ya dinaga dišele, dikgahlego tša setšhaba di laola ka makga a mantši kudu. Ka mo go lego molaleng, dikgahlego tša setšhaba ke lepheko le legolo ‘Mebušong e Kopanego ya Yuropa.’

Yuropa e na le bothata bjo bongwe gape bjo bo gateletšago—palo e kgolo ya go hloka mošomo. Ka kakaretšo, 10 lekgolong ya sehlopha sa bašomi ga e na mošomo. Se se bolela gore batho ba fetago dimilione tše 16 ga ba na mošomo. Dinageng tše dintši bafsa bao ba dirago mo e nyakilego go ba kotara ya badudi ba EU, ba dirile maiteko a magolo a go hwetša mešomo eupša ga ba atlege. Ga go makatše ge batho ba bantši ba dumela gore go lwantšha go hloka mošomo mo go atilego ke tlhohlo e kgolo ya Yuropa! Go fihla ga bjale, maiteko a go hloma lefsa dibaka tša mošomo a ipontšhitše a sa tšweletše.

Lega go le bjalo, go sa dutše go na le lepheko le legolo boteeng.

Ke Mang yo a Ikarabelago?

Bogoši e sa dutše e le lepheko le legolo bakeng sa go fihlelela Yuropa e kopanego. Ditšhaba tšeo e lego ditho di swanetše go dumela gore di ikemišeditše go fihla bokgoleng bofe bakeng sa go tlogela bogoši bja ditšhaba. Maikemišetšo a EU ke go hloma sebopego sa ditšhaba se se phagamego sa pušo. Le Monde e bolela gore, ge e ba se se sa lemogwe gona go tsena ga euro e tla ba feela “phenyo ya lebakanyana.” Lega go le bjalo, ditšhaba tše dingwe tšeo e lego ditho di hwetša kgopolo ya go tlogela taolo e le thata go e amogela. Ka mohlala, moetapele yo mongwe wa naga yeo e lego setho sa EU o boletše gore naga ya gabo e “belegetšwe go ba moetapele, e sego molatedi.”

Ka mo go kwagalago, ditšhaba tše dinyenyane tšeo e lego ditho di boifa gore ka lebaka le letelele, ditšhaba tše dikgolo di tla laola le go gana go amogela diphetho tšeo di ka gobatšago dikgahlego tša tšona ka noši. Ka mohlala, ditšhaba tše dinyenyane di ipotšiša kamoo go tla phethwago ka gona gore ke dinaga dife tšeo e tlago go ba dintlo-kgolo tša mafapha a fapa-fapanego a EU. Ye ke phetho ya bohlokwa ka gore mafapha a bjalo a tla oketša dibaka tša mešomo dinageng tšeo di swerego.

Pele ga mapheko a ao a emego tseleng ya botee—phapano ya tša boiphedišo, ntwa, go hloka mošomo le botšhaba—di ka dira gore go be bonolo go ikwa o nyamišitšwe ke taba ya go kopanywa ga Yuropa. Lega go le bjalo, taba e kgolo ke gore tšwelopele e kgolo ka mo go makatšago e dirilwe. Gore na ke tšwelopele e kaakang yeo e lego ka pele ga go na kgonthišetšo. Mathata ao a welago bao ba lekago go kopanya Yuropa, ge e le gabotse ke mathata a swanago ao a welago mebušo ka moka ya batho.

Na go tla ka gwa kgonega go tliša mmušo wo o ka rarollago mathata a bjalo ka go lwa ga merafo, go hloka mošomo mo go atilego, bodiidi le ntwa? Na go nepagetše go nagana ka lefase leo go lona batho ba phelago ka botee bja kgonthe? Sehlogo se se latelago se tla ahla-ahla karabo yeo e ka go makatšago.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 14]

Euro ke Yeo e a tla!

Gaešita le ge tšhelete ya tshipi le ya pampiri ya setšhaba yeo e lego gona ga bjale ya ditho tša European Union e ka se timelele go ba go fihla ka 2002, dikgwebišano tšeo di sa dirišego tšhelete ka go lebanya di šetše di dirwa ka di-euro. Kgwebišano ye ya tša ditšhelete e bile modiro o mogolo bakeng sa dipanka. Lega go le bjalo, ditekanyo tša go ananywa ga ditšhelete magareng ga tšhelete ya lefelo leo ya dinaga tšeo e lego ditho le euro gona bjale di lokišitšwe. Di-stock exchange gape di bontšha ditheko tša tšona ka di-euro. Mabenkele a mantši le dikgwebo gona bjale di bea theko ya direkišwa tša tšona bobedi ka di-euro gotee le tšhelete ya lefelong leo.

Kgwebo e bjalo e nyaka ditokišo tše dikgolo kudu—kudu-kudu bakeng sa batho ba bantši ba bagolo, bao ba ka se sa hlwago ba šomiša di-deutsche, di-franc goba lira tšeo ba di tlwaetšego. Metšhene ya tšhelete le ya automatic teller e swanetše go fetolwa. Go dira gore go gwebišana go sepele ka go relela ka mo go kgonegago, go ile gwa rulaganywa masolo ao a lego molaong a tša tsebišo bakeng sa go tsebiša batho ka go goroga le go dirišwa ga euro.

Go sa šetšwe mapheko ao a sa lego gona, euro e a tla. Ge e le gabotse, go dirwa ga euro ya tshipi le go gatiša ya pampiri go šetše go thomilwe. Le gona e tloga e le mošomo o mogolo. Gaešita le nageng e nyenyane bjalo ka Netherlands yeo e nago le badudi ba ka bago dimilione tše 15, metšhene ya go dira tšhelete ya tshipi le ya pampiri e tla tšwela pele e šoma nywaga e meraro ka go hlatlamana bakeng sa go tšweletša tšhelete ya tshipi ya dimilione tše dikete tše 2,8 le ya pampiri ya dimilione tše 380 ka January 1, 2002. Ge e ba tšhelete ye ya pampiri e be e ka bewa ka mokgobo, e be e ka dira mokgobo wa dikhilomithara tše 20 go ya godimo!

[Lepokisi go letlakala 15]

Na ke “go Fedišwa mo go Feletšego ga Euro”?

Mathomong a 1999 Lekgotla la Yuropa, leo e lego sehlopha se laolago sa ­European Union (EU), le phonyokgile ka lešobana la nalete go thibelo e šoro. Lekgotla le be le latofatšwa ka boradia, tshenyego le go ahlola sepitša. Go ile gwa hlongwa komiti bakeng sa go nyakišiša ditatofatšo tše. Ka morago ga dinyakišišo tša dibeke tše tshela, komiti e ile ya hwetša gore go bile le boradia le taolo e mpe mo go dirilwego ke Lekgotla la Yuropa. Lega go le bjalo, komiti ya dinyakišišo ga se ya hwetša bohlatse bja gore balaodi ba ile ba ikhumiša.

Ka morago ga ge pego ya komiti e phatlaladitšwe, Lekgotla ka moka la Yuropa le ile la rola modiro ka March 1999—kgato e sa hlalosegego. E ile ya baka kgohlano e šoro bakeng sa EU. Makasine wa Time o ile wa e bitša “Go Fedišwa mo go Feletšego ga Euro.” Ke feela go feta ga nako mo go tla re botšago gore kgohlano ye e tla ba le mafelelo afe tšwelopeleng ya go kopanywa ga Yuropa.

[Seswantšho go letlakala 13]

Go šetše go le bonolo kudu go tshela mellwane ya Yuropa

[Seswantšho go letlakala 15]

European Central Bank kua Frankfurt, Jeremane e ile ya hlongwa ka 1998