Mmoba—Bjang bjo Bogolo go a Feta ka Moka

KA MONGWALEDI WA PHAFOGA! KUA AUSTRALIA

RE KA dira’ng ka ntle le swikiri? E tla ba e le go feteletša go bolela gore lefase le ka ema—eupša dijo tše dintši di ka nyaka go fetolwa kudu ge e ba swikiri e ka nyamelela. Ee, lehono dikarolong tše dintši tša lefase, go ja swikiri go fetogile karolo ya bophelo bja letšatši le letšatši, go dira gore go tšweletšwa ga swikiri e be intaseteri ya lefase ka bophara.

Dimilione tša batho, go tloga Cuba go ya India le go tloga Brazil go ya Afrika, ba bjala le go buna mmoba. Ge e le gabotse, ka nako e nngwe tšweletšo ya swikiri e ile ya buša gohle e le intaseteri e kgolo-kgolo lefaseng le yeo e nago le tšhelete e ntši kudu. Go ka bolelwa gore mmoba o tutueditše lefase ka tsela yeo dimela tše dingwe tše sego kae di dirilego ka gona.

Na o ka rata go ithuta ka mo go oketšegilego ka semela se se se makatšago? Gona re tlatše leetong la rena la go ya tikologong ya Queensland, Australia, moo mmoba o bjalwago gona. Gaešita le ge tikologo ye e tšweletša feela tekanyo e leka-lekanego ya mmoba, temo e šomago le mesepelo e tšwelago pele di o dirile e nngwe ya baromedi ba tšwago pele lefaseng ba swikiri e tala.

Ketelo Nageng ya Mmoba

Moya o a fiša e bile o na le monola. Letšatši la molatšatši le betha godimo ga mašemo a mmoba o budulego. Motšhene o mogolo wo o swanago le wa go buna korong o šutha ka go nanya go kgabaganya dibjalo tše ditelele tša mmoba, o ripa mahlaka mosepelong wa go buna le go tsenya mmoba wo o ripilwego ka gare ga karikana yeo e šuthago kgaufsi le wona. Todi ya swikiri kapejana e tšwa mobeng wo o kgaotšwego, gomme monkgo o monate, wa seretse o fofa moyeng. Todi e bohlokwa yeo e tšwago bjanyeng bjo bo makatšago e thomile leeto la yona go tloga mašemong go fihla sebjaneng sa swikiri tafoleng ya gago.

Nako e sego e telele kudu e fetilego, mmoba o be o ripša ka thata ka matsogo mo Australia ka ge go sa dutše go le bjalo dinageng tše dintši mo mmoba o bunwago gona. Akanya ka boemo. Badiri ba ripa mmoba ka matsogo. Mothaladi wa bao ba ripago mmoba bao ba tšwago kudumela ka go nanya ba tsena ka gare ga mašemo a mmoba. Ka go latelana moo go nyakilego go swana kudu le ga madira, badiri ba kgoboketša matlakala a mahlaka a mmoba ka letsogo le tee gomme ba a gogela ka go tiiša ka lehlakoreng le tee bakeng sa go utolla modu wa wona o tlwaelegilego. Šwahlaa, pšhohlo! Šwahlaa, pšhohlo! Ka digoba tšeo di phethogago, bašomi ba gatakanya ditsedi e bile ba rema mahlaka gore a wele fase. Ba a fošetša ka thoko methalading e mebotse, ba fetela sehlopheng se latelago sa mmoba. Boemo bjo bo a fetoga ganyenyane-ganyenyane lefaseng ka bophara, ka  ge dinaga tše dintši ka mo go oketšegilego gona bjale di le tshepedišong ya go diriša metšhene.

Naga ya Australia yeo e nago le mmoba e na le kudu-kudu motsweketlana wa naga wa lebopong wa botelele bjo bo ka bago dikhilomithara tše 2 100, wo dikarolong tše dintši o bapilego le Great Barrier Reef. (Bona sehlogo se se rego “Leeto la go ya Great Barrier Reef,” se se lego tokollong ya Phafoga! [ya seisemane] ya June 8, 1991.) Go ruthela ga ngwaga ka moka, boemo bja leratadima bja monola mo go dumelela mmoba go mela gabotse, e bile balemi ba ka bago 6 500 gantši ba dula dipolaseng tše dinyenyane tša lapa, tšeo di bapilego le lebopo go swana le dihlopha tša diterebe morareng.

Ka morago ga go sepela lebaka le letelele, re bonela kgole toropo ya swikiri ya Bundaberg, lebopong la magareng la Queensland. Ge re dutše re theoga mmoto o monyenyane, re dumedišwa ke pono e makatšago—ge e le go fihla mo mahlo a ka fihlelelago ke lewatle la maphoto a mmoba! A mebala-bala e fapa-fapanego gakaakang! Mašemo a fapa-fapanego a mmoba a megatong e fapanego ya go gola, ka gona a bopa legakabje le logaganego la mmala o bonagalago gabotse o motala le wa gauta le ditsekana tše nyenyane tše tsotho bjalo ka tšhokolete dikarolong tšeo di dutšego di parakilwe ngwageng wo goba morago bjale di tlošitšwe.

July ke kgwedi e fodilego kudu ya ngwaga, gomme sehla sa puno le go thokga se sa tšwa go thoma. Se se tla tšwela pele go ba go fihla ka December ge dibjalo di gola ka megato e fapa-fapanego. Gona bjale re fagahletše go etela mo go dirwago swikiri go bona seo se diregago ka mmoba o bunnwego. Eupša go akanywa gore pele re dira seo, re ithute se sengwe ka mmoba ka bowona. Ka gona re phetha ka go ema pele seteišeneng sa go hlahloba mmoba seo se lego mo tikologong. Mo bo-rathutamahlale ba tšweletša mehuta e fapa-fapanego ya mmoba gomme ba dira dinyakišišo bakeng sa go kaonefatša temo le tšweletšo ya mmoba.

Ditlogo tša Wona Gotee le go Bjalwa

Seteišeneng sa dinyakišišo tša swikiri, moithuti wa dibjalo yo a gapeletšago o thabela go re ruta se sengwe mabapi le mmoba ka bowona le go hlalosa kamoo o bjalwago ka gona. Setlogong sa wona o hwetšwa dithokgweng tša pula e ntši tša Borwa-bohlabela bja Asia le New Guinea, mmoba ke o mogolo go lapa la bjang, leo le akaretšago ditho tše fapanego tše bjalo ka mohlwa, mabele-thoro le di-bamboo tša legong. Dibjalo tše ka moka di dira swikiri matlakaleng a tšona ka mosepelo wa photosynthesis. Lega go le bjalo, mmoba o fapana ka gore o dira bjalo ka tekanyo e kgolo gomme wa boloka swikiri bjalo ka seno sa swikiri ditlhaleng tša wona tša mahlaka.

Go bjalwa ga mmoba go be go tsebja gohle India ya bogologolo. Gona moo ka 327 B.C.E, ba-mangwalo bao ba bego ba le go madira a Alexander yo Mogolo ao a bego a hlasela ba ile ba bolela gore badudi ba “be ba sohla lehlaka, leo le bego le tšweletša mohuta wa mamapo ka ntle le thušo ya dinose.” Ge go tsoma ga lefase gotee le go hlabologa go dutše go oketšega nakong ya lekgolo la bo-15 la nywaga, tšweletšo ya mmoba e ile ya phatlalala ka lebelo kudu. Lehono mehuta-huta ya mmoba e balwa ka dikete, e bile dinaga tše fetago 80 di tlaleletša go dibjalo tša ngwaga tše ka bago ditone tše sekete se tee sa dimilione.

Dikarolong tše dintši tša lefase, go bjala ke modiro wo o nyakago go šongwa ka thata. Mmoba wo o budulego o ripša ka botelele bjo ka bago disenthimithara tše 40 gomme tša bjalwa forong yeo e arogilego ka mo e ka bago dimithara tše 1,5. Go ripša mo gongwe le mo gongwe goba setsekana, di a gola go ba sehlotswana sa mahlaka a mmoba a 8 go ya go 12, ao a golago lebaka le fetago dikgwedi tša magareng ga tše 12 le tše 16. Go sepela gare ga tšhemo ya mmoba o godilego e ka ba phihlelo e tšhošago. Mahlaka a mmoba le matlakala a makoto  di gola go fihla go botelele bjo ka bago dimithara tše 4. Na go šišinyega mola go dirwa feela ke moya, goba mohlomongwe noga goba phoofolo e kokonago? E le temošo, mohlomongwe ke nako ya go ipea lefelong le bulegilego le šireletšegilego!

Dinyakišišo di dirilwe bakeng sa go hwetša ditsela tša go lwantšha dikhunkhwane tša mmoba le malwetši. Bontši bja maiteko a bo feleleditše ka katlego e itšego, gaešita le ge e se ka moka. Ka mohlala ka 1935, e le maiteko a go fediša khunkhwane ya mmoba yeo e tshwenyago, balaodi ba ile ba tliša segwagwa sa mmoba sa kua Hawaii ka leboa la Queensland. Ka manyami, segwagwa sa mmoba se ile sa bona tekanyo e kgolo e kaone ya dikhunkhwane tša mmoba, sa tswala ka pela, gomme sona ka noši se fetogile khunkhwane e kgolo ka leboa-bohlabela bja Australia.

O a o Tšhuma Pele ga ge o Buna?

Ka moragonyana, ka morago ga ge e e-ba bošego, re ile ra lebelela ka go makala ge molemi wa lefelong leo a tšhuma dimela tša gagwe tše budulego tša mmoba. Metsotswaneng e sego kae tšhengwana e fetoga mollo o mogolo kudu ka dikgabo tšeo di phagamego kudu leratadimeng la bošego. Go tšhuma mmoba go thuša go tloša matlakala ao a sa nyakegego le dilo tše dingwe tšeo di ka šitišago puno le ditiro tša go šila. Lega go le bjalo, mehleng ya morago bjale go bile le tšwelopele e golago ya go buna ka ntle le go tšhuma pele mo go makatšago. Tsela ye e bitšwa go bunwa ga mmoba o motala. Ga e kaonefatše feela go tšweletšwa ga swikiri eupša gape e tlogela kobo ya go šireletša mobu fase, yeo, ka morago e thušago go thibeleng kgogolego ya mmu le ngwang.

Gaešita le ge dinageng tše dintši moo mmoba o bjalwago lehono puno e sa dutše e bunwa ka matsogo, dinaga tše oketšegilego gona bjale di buna ka metšhene e mogolo ya go ripa mmoba. Dikubu tše di tsena ka gare ga mmoba e metelele yeo e emego, gomme tša tloša matlakala ao a sa nyakegego mo mahlakeng gomme tša ripa gabonolo gore e be diphata tše kopana goba ditsekana, tšeo di loketšego go šilwa. Mola moripi o tee wa mmoba a ka buna ka kakaretšo ditone tše 5 tša mmoba ka letšatši a diriša mokgwa wa go ripa ka matsogo, metšhene ya go ripa mmoba e ka tšwela pele go dira ditone tše ka bago 300 ka letšatši gabonolo. Mašemo a ka ripša gatee ka ngwaga ka nywaga e sego kae pele ga ge swikiri e theoga gomme semela se nyaka go tšeelwa sekgoba ke se sengwe.

Ge feela mmoba o  ripilwe, lebelo la go o swara le bohlokwa, ka gobane swikiri yeo e lego mmobeng o bunnwego e theoga kapejana. Bakeng sa go ba le senamelwa sa kapejana seo se yago tšhilong ya tsela e tshesane ya bokgole bjo bo ka bago dikhilomithara tše 4 100, go newa tirelo e nyakegago ya senamelwa go ya dinageng tšeo di bjalago mmoba kua Queensland. Dihlogo tša ditimela tšeo di sepelago mo diporong tše di bonagala e le tša mebala-bala ge di dutše di phatša dinaga-magaeng, di goga dikarikana tše dintši tšeo di tletšego wa go falala ka mmoba.

Ka Gare ga Tšhilo

Go etela lefelo la go šila swikiri ke phihlelo e kgahlišago. Selo sa pele seo motho a se bonago ke methaladi ya dikarikana tša mmoba tšeo di letilego bakeng sa go tšhollwa. Dilo tše dikgolo tša go kgeila le tša go phuthela di gatakanya mmoba, di monya todi ya swikiri ditlhaleng. Tlhale yeo e šetšego goba mogohla di a omišwa gomme tša dirišwa bjalo ka mollo bakeng sa go dira gore tšhilo ka moka e be le matla. Ditekanyo tše dikgolo di rekišetšwa gape badiri ba pampiri le badiri ba dilo tša go aga bakeng sa go di dirišetša ditšweletšwa tša bona.

Ditšhila tšeo di lego toding ya swikiri di a ntšhwa, bakeng sa seno seo se hlwekilego. Ditšhila tšeo di ntšhitšwego tšeo di bitšwago seretse di dirišetšwa bakeng sa go dira monontšha. Setšweletšwa se sengwe, todi ya mmoba e dirišwa bjalo ka dijo goba bjalo ka didirišwa tša go hlwekiša bjala le tagi ya intaseteri. Go ba le mohola ga mmoba le bokgoni bja mosepelo wa go šila ke tše kgahlišago e le ruri.

Seno ka morago se kgoboketšwa go dira todi ka go bediša meetse ao a šetšego gomme sa tsenywa di-crystal tše nyenyane tša swikiri. Di-crystal tše di a gola go ba go fihla bogolong bjo bo nyakegago. Ka morago di ntšhwa hlameng gomme tša omišwa. Mafelelo ke swikiri e tsotho e thapilego. Go tšwela pele e hlwekišwa go tla fetola swikiri ye e thapilego go ba swikiri e tlwaelegilego e tšhweu yeo ba bantši ba e hwetšago dijong tša bona tafoleng.

Mohlomongwe teye ya gago goba kofi e tla latswega bose ka morago ga leeto le le kgahlišago leo le neago seetša nageng ya mmoba. Ke therešo gore ge e ba o na le bolwetši bja swikiri go ka nyakega gore o tlogele swikiri gomme mohlomongwe o diriše se sengwe seo se tšeago sekgoba sa yona.

Ka mo go lego molaleng, re thabišitšwe ke go ba le mohola le boikgakanyo bja Yo a o hlamilego gomme a dira gore semela se se gole ka bontši ka mo go makatšago, mmoba—ruri ke bjang bjo bogolo go a feta ka moka!

[Lepokisi go letlakala 28]

Na ke Segwere Goba Lehlaka?

Swikiri e tšwa go dimela tše pedi tše dikgolo lefaseng. Mmoba o bjalwa kudu-kudu ditikologong tša melatšatšing gomme o tlaleletša go bonyenyane 65 lekgolong ya tšweletšo ya lefase ya swikiri. Tekanyo ya 35 lekgolong e šetšego e tšwa segwereng sa swikiri seo se bjalwago boemong bja leratadima bjo bo tonyago bjalo ka Bohlabela le Bodikela bja Yuropa le Amerika Leboa. Diswikiri tše di na le metswako e swanago.

[Seswantšho go letlakala 29]

Mmoba wo o tšhungwago pele ga ge o bunwa

[Seswantšho go letlakala 29]

Motšhene wa go buna swikiri. Terekere e goga karikana

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 27]

All pictures on pages 27-30: Queensland Sugar Corporation