Ke Eng Seo se Utollwago ge go Hlolwa Tšeo di sa Bonwego?

KE ENG seo se fihlelelwago ge batho ba diriša ditšweletšwa tše mpsha bakeng sa go tloša seširo se seso, ka ge go ka bolelwa bjalo, gomme ba bona seo ba bego ba sa kgone go se bona pele? Go dira bjalo go tla thuša go tseba ka tekanyo ya go ba ga kgonthe ga seo se bego se sa tsebje nakong e fetilego.—Bona lepokisi leo le lego ka mo tlase.

E kile ya ba tumelo e tlwaelegilego gore lefase e be e le bogare bja legohle. Eupša ka nako yeo go dirišwa ga di-telescope go ile gwa bontšha gore dipolanete, go akaretša le lefase, di swerwe ka modikologo wa letšatši. Morago bjale, ka go tšweletšwa ga di-microscope tše matla, batho ba hlahlobile athomo ka boyona e bile ba bone kamoo mehuta e itšego ya diathomo e kopanago ka gona le mehuta e mengwe bakeng sa go hlama seo se bitšwago dimolekule.

Ela hloko thulaganyo ya molekule wa meetse, selo sa bohlokwa bophelong. Ka baka la tsela yeo o hlamilwego ka yona, diathomo tše pedi tša hydrogen di tla kopana ka tsela ya moswananoši le athomo e tee ya oksitšene bakeng sa go bopa molekule wa meetse—tšeo dimilione tše dikete tša tšona di lego lerothing le tee! Re ka ithuta’ng ka go hlahloba molekule wa meetse le go ela hloko kamoo o bago ka gona ka tlase ga maemo a fapa-fapanego?

 Dimakatšo tša Meetse

Gaešita le ge lerothi le tee la meetse le bonala le le bonolo, meetse e tloga e le selo seo se raraganego kudu. Ge e le gabotse, Dr. John Emsley yo e lego mongwadi wa tša thutamahlale Kholetšheng ya Imperial kua London, Engelane o boletše gore ke “e nngwe ya dikhemikhale tšeo di nyakišišitšwego kudu, eupša e sa dutše e le yeo e kwešišwago ganyenyane.” Makasine wa New Scientist o boletše gore: “Meetse ke seela seo se tlwaetšwego kudu Lefaseng, eupša gape ke se sengwe sa tšeo di makatšago kudu.”

Dr. Emsley o hlalositše gore go sa šetšwe sebopego se bonolo sa meetse, “ga go na selo seo se raraganego go swana le mokgwa wa ona.” Ka mohlala, o itše: “H₂0 e swanetše go ba moya, . . . eupša ke seela. Go feta moo, ge e kgahla . . . ge e le ka sebopego sa yona se tiilego, lehlwa, e a phaphamala go e na le gore le nwelele,” bjalo ka ge ka tlwaelo go ka letelwa bjalo. Mabapi le mokgwa wo wo o sa tlwaelegago, Dr. Paul E. Klopsteg, yo e kilego ya ba mopresidente wa Mokgatlo wa Amerika Bakeng sa go Tšwetša Pele Thutamahlale, o boletše gore:

“Se se tšwelela e le tlhamo e makatšago bakeng sa go thuša bophelo bja ka meetseng bjalo ka dihlapi. Nagana feela gore go be go tla direga’ng ge e ba meetse, ge a dutše a tonya go fihla ntlheng ya go kgahla a be a sa itshware ka tsela yeo e hlalositšwego. Lehlwa le be le tla bopega go ba go fihla le akaretša letsha ka moka, la fediša maphelo ka moka goba bontši bja maphelo ao a lego ka lewatleng.” Dr. Klopsteg o boletše gore mokgwa wo o sa letelwago wa meetse ke “bohlatse bja monagano o mogolo le wo o nago le morero wo o šomago legohleng.”

Go ya ka New Scientist, banyakišiši gona bjale ba nagana gore ba tseba lebaka la mokgwa wo o sa tlwaelegago wa meetse. Ba tšweleditše thulaganyo ya mathomo ya boikgopolelo yeo ka mo go nepagetšego o bolelelago pele go kokomoga ga meetse. Banyakišiši ba lemogile gore: “Senotlelo bakeng sa sephiri se letše sekgobeng sa diathomo tša okisetšene ka gare ga dibopego tše.”

Na seo ga se se tlabago? Molekule yeo e bonalago e le e bonolo e hlohla tlhaologanyo ya batho. Le gona go nagana gore meetse a dira karolo e kgolo ya boima bja mmele wa rena! Na le wena o a bona gore dimakatšong tša molekule ye, go diathomo tše tharo feela tša dikarolo tše pedi, “bohlatse bja go ba gona ga monagano o mogolo le wo o nago le morero wo o šomago”? Lega go le bjalo, molekule wa meetse ke o monyenyane kudu le o sa raraganago kudu go feta dimolekule tše dingwe.

Dimolekule Tšeo di Raraganego Kudu

Dimolekule tše dingwe di dirilwe ka diathomo tše dikete tša dikarolo tše dintši tše 88 tšeo di tšwelelago ka tlhago lefaseng. Ka mohlala, molekule ya DNA (khutsofatšo bakeng sa deoxyribonucleic acid), yeo e nago le tsebišo ya maswao bakeng sa leabela la sephedi se sengwe le se sengwe, e ka ba le diathomo tše dimilione tša dikarolo tše mmalwa!

Go sa šetšwe go raragana ga yona mo go sa dumelegego, molekule ya DNA ke feela dimilimithara tše 0.0000025 ka bokoto, yeo e lego e nyenyane go ka bonwa ka ntle le thušo ya microscope e matla. E bile feela ka 1944 moo bo-rathutamahlale ba ilego ba utolla gore DNA e bontšha leabela la motho. Go hwetšwa moo go ile gwa thoma dinyakišišo tše mafolofolo tša molekule ye e raraganego kudu.

Lega go le bjalo, DNA le meetse ke dimolekule tše pedi feela tša mehuta e mentši tšeo di bopago dilo. E bile ka ge go na le dimolekule tše dintši tšeo di hwetšwago go bobedi dilo tšeo di phelago le tšeo di sa phelego, na re swanetše go phetha ka gore ka tsela e itšego go na le mogato o bonolo goba leporogo magareng ga tšeo di phelago le tšeo di sa phelego?

Ka nako e telele, batho ba bantši ba ile ba dumela seo e le sa kgonthe. Ra-thutaphedi wa diphedi tše dinyenyane Michael Denton o hlalositše gore: “Kholofelo yeo e okeditšego tsebo ya dikhemikhale dipheding e tla tswalela moedi woo o bego o hlaloswa ka mo go kgethegilego ke ditsebi tše dintši ka bo-1920 le bo-1930.” Lega go le bjalo, ge e le gabotse ke eng seo se ilego sa utollwa mafelelong?

Bophelo ke bjo bo Kgethegilego le bja Moswana-noši

Gaešita le ge bo-rathutamahlale ba ile ba letela go hwetša diphetogo tše di tsenago gare, goba lelokelelo la megato e tšwelago pele magareng ga seo se phelago le seo se sa phelego, Denton o ile a lemoga gore go ba gona ga moedi o sa felego go ile “gwa hlongwa mafelelong ka morago ga dikutollo tše dikgolo tša thutaphedi ya dimolekule mathomong a bo-1950.” Ge a bolela ka taba e makatšago yeo gona bjale e lego molaleng go bo-rathutamahlale, Denton o tšwetše pele go hlalosa gore:

 “Gona bjale re tseba e sego feela ka go ba gona ga moedi magareng ga lefase leo le phelago le leo le sa phelego, eupša gape le gore ke woo o emelago megato e megolo ka mo go makatšago le ya motheo ya tlhago. Magareng ga sele e phelago le tshepedišo e rulagantšwego ka mo go raraganego kudu e sa phelego, e bjalo ka legakabje le le bonatšago goba kgapetlana ya kapoko, go na le sekgoba se segolo kudu le seo se lego molaleng mo e ka rego go a kgonega go se bona.”

Se ga se bolele gore go dira molekule go bonolo. Puku ya Molecules to Living Cells e hlalosa gore “tlemagano ya dikarolwana tše nyenyane tšeo di bopago molekule ke yeo e raraganego ka boyona.” Lega go le bjalo, e oketša ka gore, go dira dimolekule tše bjalo “go bonolo kudu ge go bapetšwa le seo se swanetšego go ba se ile sa direga bakeng sa go dira sele ya mathomo e phelago.”

Disele di ka ba gona ka botšona e le tše arogilego e le diphedi tše lokologilego, bjalo ka paketheria goba tša dira bjalo ka karolo ya sephedi seo se nago le disele tše dintši bjalo ka motho. Go tla tšea disele tša bogolo bjo lekanego tše 500 bakeng sa go lekana le bogolo bja nako mafelelong a lefoko le. Ka gona ga go makatše gore mediro ya sele ga e bonwe ka mahlo a nama. Ka gona, ke eng seo se utollwago ka go diriša microscope bakeng sa go hlola sele e tee mmeleng wa motho?

Sele—Na e Dirilwe Goba e Itiragaletše?

Sa pele, motho a ka se fetše go makatšwa ke go raragana ga disele tše phelago. Mongwadi yo mongwe wa thutamahlale o itše: “Go gola mo go tlwaetšwego ga gaešita le sele e phelago yeo e lego bonolo kudu go nyaka gore dikarabelo tše dikete tše lesome tša dikhemikhale di direge ka mokgwa o kopantšwego.” O botšišitše gore: “Ka gare ga sele e tee e nyenyane, dikarabelo tše 20 000 di ka laolwa bjang ka nako e tee?”

Michael Denton o ile a bapetša gaešita le sele e nyenyane e phelago le “feketori e nyenyane kudu yeo e rwelego metšhene e dikete ye e raraganego kudu ya dimolekule tše di agilwego ka tsela e kgethegilego, tšeo di dirilwego ka diathomo tše dimilione tše dikete tše lekgolo, tšeo di raraganego go feta motšhene le ge e ka ba ofe wo o agilwego ke motho gomme ga di na dilo tše di swanago le tšona legorong la dilo tše di sa phelego.”

Bo-rathutamahlale ba sa dutše ba tlabilwe ke go raragana ga sele, bjalo ka ge  The New York Times ya February 15, 2000 e bontšhitše gore: “Ge bo-rathutaphedi ba ba kwešiša ka disele tše phelago ka mo go oketšegilego, go bonagala ba fetšwa matla ka mo go oketšegilego ke modiro wa go bona selo se sengwe le se sengwe seo ba se dirago. Sele ya motho ya bogolo bjo bo lekanego ke e nyenyane kudu go ka bonwa, lega go le bjalo nakong le ge e ka ba efe go fihla go 30 000 ya dikarolwana tša yona tša leabela tše 100 000 di ka panya-panya, tša dira mediro yeo e swanetšego go dirwa ya sele goba tša arabela melaetšeng yeo e tšwago diseleng tše dingwe.”

Times e ile ya botšiša gore: “Motšhene o monyenyane gakaakaa le o raraganego o ka seka-sekwa bjang? E bile gaešita le ge ka maiteko a sa tlwaelegago sele e tee ya motho e be e ka kwešišwa ka mo go feletšego, go na le bonyenyane mehuta e fapanego e 200 mmeleng wa motho.”

Makasine wa Nature, sehlogong seo se rego “Dientšene tša Kgonthe tša Tlholo,” o begile go utollwa ga mesepelo e menyenyane ka gare ga sele e nngwe le e nngwe ya mmele. Mesepelo ye e dikologa go bopa adenosine triphosphate, mothopo wa matla a disele. Ra-thutamahlale yo mongwe o ile a naganišiša ka gore: “Re ka fihlelela eng ge re ithuta kamoo re ka hlamago le go aga metšhene ya tshepedišo ya dimolekule tšeo di swanago le tshepedišo ya dimolekule tšeo re di hwetšago diseleng?”

Nagana feela ka bokgoni bja go hlama dilo bja sele! Bogolo bja tsebišo yeo e lego ka gare ga DNA ya sele e tee feela ya mmele wa rena e ka tlatša matlakala a ka bago milione a bogolo bja letlakala le! Go feta moo, nako e nngwe le e nngwe ge sele e arogana bakeng sa go bopa e mpsha, tsebišo ye e swanago e fetišetšwa go sele e mpsha. O nagana gore go tlile bjang gore sele e nngwe le e nngwe—ka moka ga tšona e le tše dibilione tše 100 mmeleng wa gago—e kgone go tsenywa tsebišo ye? Na go diregile ka mohlolo, goba Morulaganyi yo Mogolo ke yena a ikarabelago ka gona?

Mohlomongwe o fihleletše phetho e swanago yeo rathutaphedi Russell Charles Artist a e fihleletšego. O itše: “Re lebane le mathata a magolo gaešita le a sa bapišwego bakeng sa go leka go hlahloba mathomo [a sele], go šoma ga yona mo go tšwelago pele, ka ntle le ge re ka boloka lebaka leo le kwagalago gore monagano o bohlale ke wona o dirilego gore e be gona.”

Thulaganyo e Makatšago ya Dilo

Nywageng e fetilego, Kirtley F. Mather yo ka nako yeo e bego e le moprofesara wa thuto ya kagego ya mmele Yunibesithing ya Harvard o fihleletše phetho ye e latelago: “Re phela legohleng, e sego la go direga ka mohlolo goba phetogo e itšego, eupša la Molao le Thulaganyo. Taolo ya lona ke e kwalago le yeo e swanetšwego ke tlhompho e kgolo. Ela hloko thulaganyo e makatšago ya dipalo ya tlhago yeo e re dumelelago go nea dinomoro tše di latelelanago tša diathomo karolong e nngwe le e nngwe ya dikhemikhale.”

Anke re eleng hloko ka boripana “thulaganyo [yeo] e makatšago ya dipalo ya tlhago.” Gare ga metswako * yeo e tsebjago ya bogologolo go be go e-na le gauta, silifera, koporo, lesenke le tšhipi. Arsenic, bismuth le antimony di ile tša lemogwa ke ditsebi tša mekgwa ya go telefatša bophelo Mehleng ya Magareng, gomme ka morago nakong ya bo-1700, go ile gwa hwetšwa metswako e mengwe e oketšegilego. Ka 1863 spectroscope seo se ka aroganyago mehuta ya moswana-noši ya mebala yeo motswako o mongwe le o mongwe wo o neago, se ile sa dirišwa bakeng sa go bona indium yeo e bilego motswako wa bo-63 wo o ilego wa utollwa.

Nakong yona yeo mohlahlobi wa Russia wa dikhemikhale Dmitry Ivanovich Mendeleyev o ile a phetha ka gore metswako ye e be e sa hlolwa ka ntle le thulaganyo. Mafelelong  ka March 18, 1869, pego ya gagwe ya “Kakaretšo ya Thulaganyo ya Metswako” e ile ya balelwa Mokgatlo wa Dikhemikhale wa Russia. Go yona o boletše gore: “Ke duma go hloma mohuta o itšego wa tshepedišo yeo e sa hlahlwego ke mohlolo eupša yeo e hlahlwago ke mohuta o itšego wa molao wa motheo o feletšego le o lebanego.”

Letlakaleng le leo le tumilego, Mendeleyev o ile a bolelela pele gore: “Re swanetše go dula re letetše go utolla metswako e mentši yeo e sa tsebjego; ka mohlala, yeo e swanago le aluminum le silicon, metswako yeo e nago le boima bja diathomo bja 65 go ya go 75.” Mendeleyev o ile a tlogela sekgoba seo se se nago selo bakeng sa metswako e mefsa e 16. Ge a be a kgopelwa bohlatse bakeng sa go bolelela pele ga gagwe, o ile a araba ka gore: “Ga ke nyake bohlatse. Melao ya tlhago, ka go fapana le melao ya polelo, ga e dumelele go ganetša.” O okeditše ka gore: “Ke nagana gore ge metswako ya-ka yeo e sa tsebjego e hwetšwa, batho ba bantši ba tla re ela hloko.”

Se ke seo se ilego sa direga e le ka kgonthe! Encyclopedia Americana e hlalosa gore: “Nakong ya nywaga e 15 e latelago, go utollwa ga gallium, scandium le germanium tšeo dikarolo tša tšona di nyakilego di swana le tšeo di ilego tša bolelelwa pele ke Mendeleyev, go ile gwa hloma kgonthišetšo ya thulaganyo ya metswako yeo e lego molaong le botumo bja motšweletši wa yona.” Mathomong a lekgolo la bo-20 la nywaga, metswako ka moka yeo e lego gona e be e šetše e utolotšwe.

Ka mo go lego molaleng, bjalo ka ge monyakišiši wa dikhemikhale Elmer W. Maurer a boletše, “thulaganyo ye e botse ga se taba ya mohlolo le gatee.” Mabapi le kgonagalo ya gore thulaganyo yeo e dumelelanago ya metswako ke taba ya mohlolo, moprofesara yo e lego mohlahlobi wa dikhemikhale John Cleveland Cothran o boletše gore: “Go latela ga go utollwa ga metswako ka moka yeo go ba gona ga yona [Mendeleyev] a go boleletšego e sa le pele, le dikarolo tša yona tšeo di nyakilego di swana le tšeo a ilego a bolela e sa le pele ka tšona, go ile gwa tloša kgonagalo e bjalo ya gore e ka ba e bile gona ka mohlolo. Molao wa gagwe o mogolo o akaretšago le ka mohla ga o bitšwe ‘Thulaganyo ya Metswako Yeo e Bilego Gona ka Mohlolo.’ Go e na le moo, ke ‘Thulaganyo ya Metswako Yeo e Lego Molaong.’”

Go ithuta ka mo go tseneletšego ka metswako le kamoo e tsenelanago ka gona go bopa se sengwe le se sengwe seo se lego legohleng go ile gwa bakela gore rathutamahlale yo a tumilego P. A. M. Dirac, yo e bego e le moprofesara wa dipalo Yunibesithing ya Cambridge a re: “Motho mohlomongwe a ka hlalosa boemo ka go bolela gore Modimo ke radipalo wa thulaganyo e phagamego kudu, e bile O dirišitše mokgwa o tšwetšego pele kudu wa dipalo ge a aga lefase.”

Ruri ke mo go kgahlišago go lebelela lefaseng leo le sa bonwego la diathomo tše di sa balegego tše dinyenyane, dimolekule, disele gotee le magakabje a mantši le melalatladi e megolo ya dinaledi yeo e lego kgole le pono ya nama! Phihlelo ke yeo e kokobetšago. Wena ka noši o kgomega bjang? Ke eng seo o se bonago se bonagatšwa dilong tše? Na o bona go feta kamoo mahlo a gago a nama a ka bonago?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 5]

E Kitima Kudu Gore Leihlo le ka e Bona

Ka ge mosepelo wa pere e katago e le wa lebelo kudu, batho lekgolong la bo-19 la nywaga ba ile ba phenkgišana ge e ba, ka nako le ge e le efe e neilwego, dingatha tša yona ka moka di kgona go phagama ka nako e swanago. Mafelelong ka 1872, Eadweard Muybridge o ile a thoma go dira diteko tša diswantšho tšeo ka morago di ilego tša lokiša kgang. O ile a rulaganya mokgwa wa go tšea difilimi tša mathomo tša lebelo le phagamego.

Muybridge o ile a dira lelokelelo la dikhamera tše 24 tšeo di arogantšwego ganyenyane. Go tloga setswalelong se sengwe le se sengwe sa khamera, go be go beilwe lenti go kgabaganya tsela, bakeng sa gore ge pere e kata e bethe manti le go kgopa setswalelo sa khamera. Dinyakišišo tša diswantšho di ile tša utolla gore ka dinako tše dingwe pere e be e tlogile mo fase ka mo go feletšego.

[Credit Line

Courtesy George Eastman House

[Seswantšho go letlakala 7]

Ke ka baka la’ng meetse a kgahlilego a phaphamala go e na le go nwelela?

[Seswantšho go letlakala 7]

Molekule wa DNA ke o ka bago dimilimithara tše 0.0000025 ka bokoto, lega go le bjalo tsebišo yeo o e swerego e ka tlatša matlakala a milione

[Mothopo]

Computerized model of DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[Seswantšho go letlakala 8]

Seleng e nngwe le e nngwe ya mmele—ka moka ga tšona tše dibilione tše 100—dikarabelo tša dikhemikhale tše dikete tše masome di tšwelela ka tsela e rulagantšwego

[Mothopo]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[Diswantšho go letlakala 9]

Rakhemisi wa mo-Russia Mendeleyev o ile a phetha ka gore metswako e be e sa dirwa ka tsela yeo e se nago thulaganyo

[Mothopo]

Courtesy National Library of Medicine