Seo Leihlo la Nama le ka se se Bonego

DIKAROLWANA tše dinyenyane tša lerole di fofa moyeng ka mo go sa bonagalego. Eupša ge mahlasedi a letšatši a hlaba lefasetereng, gomme seo se bego se sa bonagale se ka bonwa gatee-tee. Mahlasedi ao a tsenelelago a seetša a pepentšha dikarolwana ponong ya motho.

Nagana ka mo go oketšegilego ka seetša se bonagalago, seo se tšwelelago e le se sešweu goba sa mmala o sa bonagalego mahlong a nama. Go direga’ng ge mahlasedi a phadima go lebana thwii le marothi a meetse? Meetse a ba bjalo ka legakabje, gomme re bona molalatladi wa mebala e mebotse!

Ge e le gabotse, dilo tšeo di re dikologilego di bontšha botelele bja maphoto a seetša a fapa-fapanego ao mahlo a rena a bonago e le mmala. Ka mohlala, bjang bjo botala-morogo bjona ka noši ga bo tšweletše seetša se setala-morogo, eupša go e na le moo, bo hupa botelele bja maphoto ka moka a seetša seo se bonagalago ka ntle le mmala o motala. Bjang bo bonagatša botelele bja maphoto a matala mahlong a rena. Ka gona, mahlong a rena bjang bo bonagala e le bjo botala.

A Thušwa ke Didirišwa Tšeo di Dirilwego ke Batho

Nywageng ya morago bjale dilo tše dintši tšeo di sa bonagalego mahlong a rena a nama e bile tše di bonagalago ka thušo ya ditšweletšwa tša sebjale-bjale. Re ka lebelela lerothi la meetse leo le bonagalago le se na bophelo ka microscope gomme ra utolla gore le tletše ka mehuta ka moka ya diphedi tšeo di phelago. Tlhale ya moriri, yeo ka ponagalo e tlwaelegilego e bonagalago e le boreledi e bile e lekanela, e bonwa e na le makgwakgwa le dintlha. Di-microscope tše matla kudu di ka godiša dilo ka makga a milione, bjalo ka go godiša setempe sa poso gore se be bogolo bja naga e nyenyane!

Gona bjale, ba diriša gaešita le di-microscope tše matla kudu, banyakišiši ba newa sebopego sa seswantšho sa athomo sa ka ntle. Se se ba dira gore ba bone seo se bego se sa bonagale ponong ya motho go ba go fihlela mehleng ya morago bjale.

Ka lehlakoreng le lengwe, re ka lebelela godimo leratadimeng bošego gomme ra bona dinaledi. Tše kae? Ka mahlo a nama, bontši e ka ba dikete tše sego kae feela. Eupša ka go tšweletšwa ga telescope nywageng e nyakilego go ba e 400 e fetilego, batho ba ile ba thoma go bona tše dintši ka mo go oketšegilego. Ka gona, ka bo-1920, telescope e matla kua Mount Wilson Observatory e ile ya utolla gore go na le melalatladi yeo e lego ka mošola ga molalatladi wa rena le gore le yona e tletše ka dinaledi tšeo di sa balegego. Lehono, bo-rathutamahlale ba diriša didirišwa tšeo di raraganego tšeo di dirilwego ke batho tša go hlahloba legohle, ba akanyetša gore go na le melalatladi e masome a dimilione tše dikete, yeo bontši bja yona e nago le dinaledi tše makgolo a dimilione tše dikete!

E tloga e le mo go makatšago gore di-telescope di utolotše gore dinaledi tše dimilione tše dikete tšeo di tšwelelago e le molalatladi wa Milky Way ka baka la ge di bonala di batamelane kudu, ke tšeo di aroganego ka monabo o mogolo kudu ka tsela e sa kwešišegego. Ka mo go swanago, di-microscope tše matla di thušitše mahlo a nama go bona gore dilo tšeo di bonagalago di tiile, ge e le gabotse, di bopilwe ke diathomo tšeo di dirwago kudu ke sekgoba seo se se nago selo.

 Tše Dinyenyane ka mo go ka se Lekanywego

Sepatso se senyenyane kudu seo se ka bonwago ka microscope o tlwaelegilego se na le diathomo tše fetago dimilione tše dikete tše lesome! Lega go le bjalo, ka 1897 go ile gwa utollwa gore athomo e na le dikarolwana tše dinyenyane tše di dikologago tšeo di bitšwago di-electron. Ge nako e dutše e e-ya, go ile gwa hwetšwa gore nucleus ya athomo yeo di-electron di e dikologago go hweditšwe e e-na le dikarolwana tše dikgolo—di-neutron le di-proton. Mehuta e 88 e fapanego ya diathomo goba dikarolo tšeo di tšwelelago ka tsela ya tlhago lefaseng ge e le gabotse di a lekana ka bogolo, eupša di fapana ka boima ka gobane e nngwe le e nngwe e na le palo e kgolo yeo e oketšegago ya dikarolwana tše tše tharo tša motheo.

Di-electron—tabeng ya athomo ya hydrogen, electron e tee—di dikologa lefau-faung go dikologa nucleus ya diathomo ka makga a dimilione tše dikete, motsotswaneng o mongwe le o mongwe wa bo-milione, ka go rialo di nea athomo sebopego le go dira gore e šome bjalo ka ge eka e tiile. Go tla nyakega di-electron tše e nyakilego go ba tše 1 840 gore di lekane le boima bja proton goba neutron. Proton le neutron ka bobedi ke tše dinyenyane ka makga a 100 000 go athomo ka moka ga yona!

Gore o tle o be le kgopolo e itšego mabapi le go se be le selo ga athomo, leka go bona ka mahlo a kgopolo nucleus ya athomo ya hydrogen o e bapiše le electron ya athomo yeo e dikologago. Ge e ba nucleus yeo, yeo e nago le proton e tee e be e lekana le bogolo bja thenese, electron ya yona yeo e dikologago e be e tla ba bokgole bjo ka bago dikhilomithara tše tharo!

Pego mabapi le menyanya ya bo-lekgolo ya go utollwa ga electron e hlalositše gore: “Ba sego kae ba a dika-dika mabapi le go keteka selo seo go se nago motho yo a kilego a se bona, seo se se nago bogolo bjo bo bonwago eupša se na le boima bjo bo ka lekanywago, matla a mohlagase—e bile se dikologa bjalo ka topo ya go bapala. . . . Lehono ga go na motho yo a ganetšago kgopolo ya gore dilo tšeo le ka mohla re ka se di bonego di gona.”

Gaešita le Dilo tše Dinyenyane Kudu

Metšhene ya go šila diathomo, yeo e kgonago go lahlela dikarolwana tša selo go tše dingwe, gona bjale e nea bo-rathutamahlale pono ya ka gare ga nucleus ya athomo. Ka baka leo, go ngwalwa ka dikarolwana tše dintši tšeo di nago le maina ao a nago le modumo o sa tlwaelegago—go nea mohlala ka a sego kae feela, di-positron, di-photon, di-meson, di-quark le di-gluon. Ka moka ga tšona ga di bonagale, gaešita le go di-microscope tše matla kudu. Eupša ka dilo tše swanago le di-cloud chamber le di-bubble chamber le dilo tšeo di balago seetša, go ba gona ga tšona go a lemogwa.

Banyakišiši gona bjale ba bona seo se kilego sa se bonagale. Ge ba dutše ba dira bjalo, ba lemoga bohlokwa bja seo ba dumelago gore ke matla a mane a magolo kudu—matla-kgogedi, matla a electromagnet, le ao ekago ke matla a nuclear ao a bitšwago “matla a fokolago” le “matla a tiilego.” Bo-rathutamahlale ba bangwe ba phegelela go tsoma ga bona seo se bitšwago “thuto ya dilo ka moka,” yeo ba holofelago gore e tla ba nea tlhaloso e kwagalago ya legohle, go tloga go dilo tšeo e lego tše dikgolo ka mo go lekanego go ka bonwa ka leihlo la nama go ya go dilo tše dinyenyane ka mo go lekanego go ka bonwa ka microscope.

Re ka ithuta dithuto dife ka go bona seo mahlo a rena a nama a ka se se bonego? Le gona, go ithekgilwe ka seo ba ithutilego sona, ba bantši ba fihleletše diphetho dife? Dihlogo tše di latelago di nea dikarabo.

[Diswantšho go letlakala 3]

Diswantšho tša diathomo tša “nickel” (ka godimo) le diathomo tša “platinum”

[Mothopo]

Courtesy IBM Corporation, Research Division, Almaden Research Center