Legohle la Rena le Makatšago—Na ke Setšweletšwa se se Bilego Gona ka Kotsi?

BATHO ba bangwe ba re: ‘Ee, legohle la rena ke taba feela ya mohlolo.’ Ba bangwe, kudu-kudu bao e lego ba bodumedi, ga ba dumele. Go sa dutše go le bjalo ba bangwe ba fo ba ba sa kgonthišege. Wena o dumela eng?

Go sa šetšwe pono ya gago, ka ntle le pelaelo o tla dumela gore legohle la rena ke le makatšago. Ela hloko melalatladi ya dinaledi. Go akanyetšwa gore go na le e ka bago dimilione tše dikete tše 100 legohleng leo le bonagalago. Molalatladi o mongwe le o mongwe ke sehlopha sa dinaledi tše ka tlase ga dimilione tše sekete go ya go tše fetago tše bilione.

Melalatladi e mentši e bopegile ka dihlopha tša go tloga go melalatladi e sego kae go ya go e dikete. Ka mohlala, molalatladi wo e lego moagišani wa rena wo o bitšwago Andromeda o hlalositšwe e le lefahla la molalatladi wa rena wa Milky Way. Ditshepedišo tše tše dikgolo tše pedi tša dinaledi di kgokagane ka matlakgogedi. Ge di le gotee le palo e nyenyane ya melalatladi e mengwe yeo e lego kgaufsi, di bopa karolo ya sehlopha.

Legohle le dirilwe ka palo e sa lekanywego ya dihlopha tša melalatladi ya dinaledi. Dihlopha tše dingwe di kgokaganywa ka matlakgogedi go dihlopha tše dingwe, bakeng sa go bopa dihlopha tše dikgolo tša dinaledi. Eupša go tloga tekanyong yeo go ya pele, matlakgogedi a lahlegelwa ke go tia ga ona. Bo-rathutamahlale ba hwetša gore dihlopha tše dikgolo tša dinaledi di a tlogelana. Ka mantšu a mangwe, legohle le a gola. Kutollo ye e makatšago e šišinya gore go be go na le mathomo nakong ya ge legohle le be le le lefelong le lenyenyane le le bohwefo kudu. Go tswalwa ga legohle gantši go bitšwa thuto ya dinaledi.

Bo-rathutamahlale ba bangwe ba belaela ka go tia ge e ba motho a tla ka a kgona go hwetša kamoo legohle le bilego gona ka gona. Ba bangwe ba naganela ka ditsela tšeo ka tšona legohle la rena le ka bego le bile gona ka ntle le sebaki se bohlale. Makasine wa Scientific American, tokollong ya wona ya January 1999, o ile wa ahla-ahla taba e rego “Legohle le Thomile Bjang?” Dithuto tše dingwe tša bo-rathutamahlale di šetše di hweditšwe di hlaelelwa. Makasine o re: “Ka manyami go ka ba thata kudu . . . bakeng sa balepi ba dinaledi go leka le ge e le efe ya dikgopolo tše.”

Kgopolo ya gore legohle ke setšweletšwa seo se bilego gona ka mohlolo e nyaka tumelo go seo bo-rathutamahlale ba se hlalosago e le “dikotsi tša mahlatse” tše dintši goba  “go welana ga ditiragalo.” Ka mohlala, legohle le dirilwe ka mokgobo wa diathomo tše bonolo—hydrogen le helium. Lega go le bjalo, bophelo bo nyaka e sego hydrogen feela eupša gape le mokgobo wa diathomo tšeo di raranego, kudu-kudu carbon le oksitšene. Bo-rathutamahlale ba be ba dula ba ipotšiša gore diathomo tše tše bohlokwa di tšwa kae.

Na ke feela go welana ga ditiragalo gore diathomo tše di raranego tšeo di lego bohlokwa bakeng sa go nea bophelo di dirwe ka gare ga dinaledi tše itšego tše kgolo? E bile na ke feela ka mohlolo gore tše dingwe tša dinaledi tše tše dikgolo di thuthupe bjalo ka di-supernova, di ntšha lehumo la tšona la diathomo tšeo di hlokwago? Morena Fred Hoyle, yo a bego a akaretšwa go direng dikutollo tše, o itše: “Ga ke dumele gore ra-thutamahlale le ge e le ofe yo a hlahlobilego bohlatse a ka palelwa ke go dira phetho ya gore melao ya physics ya nuclear e dirilwe ka maikemišetšo.”

Ka gona, anke re lebeleleng kgaufsi tsela yeo legohle la rena le dirilwego ka yona.

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 4]

KGOPOLO YA TLHATLOGO

Bo-rathutamahlale ba bangwe ba dumela gore dikarolo tše itšego tša legohle la pele, tše bjalo ka tekanyo e lebanyago ya koketšego ya lona, di ka hlaloswa ka ntle le go nyakega ga sebaki se bohlale. Ba ipiletša go kgopolo goba dikgopolo tšeo di bitšwago tša tlhatlogo. Lega go le bjalo, kgopolo e hlatlogago ya legohle ga e bolele ka potšišo ya mathomo a dilo. E nyaka tumelo selong seo se tšwago tabeng ya gore legohle la rena le bile gona ka mohlolo.

Go ya ka kgopolo ya tlhatlogo, legohle le ile la gola go tloga go bogolo bjo bonyenyane bjo bo fetwago ke bja athomo go ya bogolong bjo bogolo bjo bo fetago bja molalatladi wa dinaledi lebakeng la ka tlase ga motsotswana. Go thwe go tloga gona moo go ya pele, legohle le ile la tšwela pele le gola ka lebelo la go nanya le le le lekanetšego. Lehono, karolo e bonagalago ya legohle la rena e tšewa e le pontšho e nyenyane ya legohle le legolo. Bao ba dumelago kgopolo ya tlhatlogo ba bolela gore gaešita le ge legohle leo le bonagalago le na le ponagalo e swanago yeo e rulagantšwego mahlakoreng ka moka, karolo e kgolo yeo e sa bonwego e ka ba e le e fapanego gaešita le e hlaka-hlakanego. Ra-thutamahlale wa dinaledi Geoffrey Burbidge o bolela gore: “Le ka mohla go ka se be le teko e bonagalago ya tlhatlogo.” Ge e le gabotse, kgopolo ya tlhatlogo e lwantšhana le dikgopolo tše difsa tša bohlatse bjo bo bonagalago. Gona bjale go bonwa gore ge nkabe kgopolo ye e be e le ya therešo, e be e tla nyaka matla a mafsa a boikgopolelo ao e sego a matlakgogedi. Rathutamahlale yo mongwe, Howard Georgi, wa Yunibesithi ya Harvard o hlalositše tlhatlogo e le “mohuta o kgahlišago wa nonwane ya thutamahlale, yeo bonyenyane e lego e botse go fo swana le nonwane le ge e le efe ya tlholo yeo nkilego ka e kwa.”

[Seswantšho go letlakala 3]

Mo e nyakilego go ba selo se sengwe le se sengwe mo seswantšhong se sa Hubble Space Telescope ke molalatladi wa dinaledi

[Mothopo]

Pages 3 and 4 (blurred): Robert Williams and the Hubble Deep Field Team (STScI) and NASA

[Diswantšho go letlakala 4]

“Melao ya ‘physics’ ya ‘nuclear’ e dirilwe ka maikemišetšo.”—Morena Fred Hoyle, o bontšhitšwe a e-na le naledi ya “supernova” 1987A

[Methopo]

Dr. Christopher Burrows, ESA/STScI and NASA

Photo courtesy of N. C. Wickramasinghe